Mysafiri i Drakulës
(Tregime nga autorë të ndryshëm)
Përktheu nga anglishtja dhe përpiloi: Vladimir Marku
© Vladimir Marku
Përmbajtja:
Në vend të parathënies
Dikur përktheja tregime që më pëlqenin, pa menduar se ato do ta ndjenin veten më mirë
në ndonjë gazetë, revistë apo libër. Në tollovinë e dy dhjetëvjeçarëve të fundit, vura re, jo
pa çudi, se shumë prej këtyre tregimeve, shtypur në makinë shkrimi, pothuaj të
palexueshëm dhe të zverdhur prej kohës dhe mospërfilljes, kishin mbijetuar. Bredhur
kisha nga të katër anët dhe shtëpi ndryshuar kisha plot herë, ato tregime ishin aty. Pa
gjasa të ishin aty, por të paharruara në mendjen time. E si mund të harroja “Mosha për
dashuri” të Pol Burzhesë, idesë të së cilit i jam referuar në romanin tim të parë “Kapitulli
i Fundit”, shkruar në Greqi dhe botuar në Tiranë, tek “Marin Barleti, në 1992? Po si
mund të dilte nga mendja ime Xhek Londoni me “Kur qeshin perënditë…”?
Dhe u ngrita një ditë të gërmoja në dosjet e mia, sepse i kisha premtuar Z. Zyhdi
Morava tregimin “Mosha për Dashuri” për gazetën “Drita”. Përfundova këmbëkryq mbi
dysheme dhe gishtërinjtë filluan të shfletonin miq të vjetër që psherëtinin pluhurin e
harresës. Derisa … ja … ja edhe një tjetër, sikur të dalloja përmendore e lexoja epitafe në
një panteon “vuajtësish”, siç janë shkrimtarët: Xhek London, Katherin Mansfield, Pol
Burzhe, Marcel Prevost, Reeve, Zhan Ajkard … dhe ideja lindi. T’i fus në një libër. Më
erdhi keq që nuk gjeta një tregim për Shekspirin në natën e tij të parë të vënies së një
drame në skenë, ose një tregim tjetër me një titull ku kishte fjalët “Kompleksi i Edipit”,
nëse e mbaj mend saktë. Gjithashtu edhe një tregim mbi Venusin e Illosit … Nuk lashë
vend pa kërkuar në shtëpi e në internet. Pa sukses dhe nga “inati” vizitova dhe huazova
nga një tregim nga Fitzgerald, Fokner, Uajld, Poe, Mopasan, Hawthorne, Kafka etj.
Shokët e mi e morën vesh dhe më sugjeruan të mos lija jashtë Borgesin dhe Chopin.
Po Markesi, Greene, Joyce … oh, sa shumë shkrimtarë të mëdhenj që ka, yje dhe
megayje, konstelacione … ka gjithmonë jetë për jetëgjatët si ata.
Hmm, diçka nuk shkonte dhe ajo gjë që nuk shkonte më rrinte para syve në
kompjutër: Çehovi, Kuprini, Turgenjevi, Paustovski … Po si mund të kishte një vëllim pa
Çehovin? Dëgjova klithmën e pulbardhës dhe para syve kisha “Mbi dashurinë”. U mata
disa herë t’i hyja përkthimit, por e lashë, titullpërkthyer, me premtim. Një vëllim më vete
për autorët e lindjes do të ishte më me vend. Kafka duket se ka “shtetësinë e dyfishtë”.
Shokët e dashur ma miratuan idenë, shokë që i dua shumë dhe më gjenden pranë me një
këshillë në kohën e duhur. Dhe ja ku e keni këtë vëllim tregimesh në dorë. Gjatë
përkthimit e ktheja tregimin nga autori dhe pastaj nga ju, dhe anasjelltas. Mos resht, miku
im …
Vladimir Marku
Pol Burzhe
Paul Charles Joseph Bourget
(Shtator 2, 1852 – Dhjetor 25, 1935), ishte një novelist dhe kritik francez.
Ai u pranua në Akademinë
Franceze në 1894, dhe në 1895 u nderua me titullin oficer i Legjionit të
Nderit, duke e pasë marrë dekoratën e këtij urdhëri dhjetë vjet më herët.
Fama e Burzhesë si romancier është e siguruar.
Përshtypjet e para të thella i pati për Henri Beil (Stendal), por nisi një kurs
të ri letrar në çastet kur shkolla e realizmit mbretëronte e pasfiduar në
krijimtarinë franceze. Burzhe synonte burimet sekrete të karakterit njerëzor.
Ai ishte “usta” në pikturimin e emocioneve të brendshme të grave me një penel
tepër delikat, qofshin ato mizore apo çfarëdo.
Burzhe është akuzuar për pesimizëm dhe se merrej
vetëm me një klasë shoqërore, mirëpo një lexues i vëmendshëm zbulon se ai nuk
kishte dëshpërim në pikpamjet e tij mbi fatin njerëzor në tërësi.
Pol BURZHE
Mosha për dashuri
Kur i parashtrova Paskalit, kryeredaktorit të “Bulevardit”, gazeta kryesore letrare e
Parisit, planin tim për një shkrim mbi moshën për dashuri, u duk i befasuar që një ide kaq
gazetareske, kjo ishte fjala e tij, të lindte nga dikush që sapo kishte futur këmbët në
gazetë. Kisha dy javë aty dhe kjo ishte ndihmesa ime e parë.
- Pa më jep ca hollësira, i dashuri im Labarth, - tha ai me një zë disi më të shtruar, jashtë
natyrës së tij. Pasi më dëgjoi disa çaste, vazhdoi.
- Mirë e ke menduar. Pra, do të shkosh për të intervistuar burra dhe gra të caktuar,
fillimisht mbi moshën në të cilën njeriu dashuron më shumë, pastaj mbi moshën kur
njeriu dashurohet më shumë. E kam kuptuar drejt? Tani, me cilin do të fillosh?
- Kam përgatitur një listë, - ju përgjigja dhe nxorra nga xhepi një copë letër. Kisha
shënuar disa emra personalitetesh të cilët do t’i intervistoja në lidhje me këtë çështje
gjithëtërëndësishme. Fillova t’i lexoj listën: dy ish antarë qeverie, një gjeneral, një prift,
dy këngëtarë kafenesh, katër aktorë, dy financierë, dy juristë, një kirurg dhe shumë
personalitete letrare. Për disa nga emrat miratoi me kokë, për disa të tjerë tha prerë, duke
imituar amerikanët, “S’bën! Fshije!” derisa erdhëm tek emri që e kisha ruajtur për në
fund, Pierr Foshëri, romancier i famshëm.
- Fshije! – tha ai. – Nuk kemi marrëdhënie të mira.
- Dhe, megjithatë, - thashë unë, - a ka ndonjë, mendimi i të cilit do të ishte më me interes
për njerëzit? Unë madje kisha ndërmend që të filloja me të…
- Ç’dreq paskërke menduar! – më ndërpreu ai. – Ti nuk e di parimin e tij që të mos presë
asnjë gazetar. I kam dërguar dhjetë djem dhe të gjithë i ka nxjerrë jashtë. “Bulevardi” nuk
i gëlltit sjellje të tilla, por edhe ne ja kemi dërguar ca thumba të bukur e të fortë.
- Megjithatë, unë do ta intervistoj Foshërin për “Bulevardin”, - ju përgjigja. – Jam i
sigurtë.
- Po ja dole mbanë, do të të rrit rrogën. Ai njeri më ngre nervat me atë përbuzjen e tij për
gazetat. Ai duhet të marri racionin e tij prej namit të keq të gazetave. Sidoqoftë, nuk do
t’ja arrini dot. E ç’ju bën të mendoni se do t’ju ndezi?
- Më falni, arsyen do t’jua them në fund, më vonë. Për 48 orë çdo gjë merr fund, fitimtar
ose jo.
- Shkoni dhe mos e kurseni atë njeri.
Padyshim, unë kisha ecur diçka si gazetar, pavarësisht se isha një nxënës me
eksperiencë dy-javore. Qysh nga ai çast, jo shumë kohë të shkuara, kur i lodhur nga të
qënit i varfër, kisha vendosur, në mendjen time, të provoja fatin me shumicën në Paris, u
përpoqa që të lija mënjanë veten time klasik, siç bëjnë zvarranikët me lëkurën e e tyre,
dhe pothuaj po më ecte. Në kohët e mëparshme, që mbaronin vetëm dje, unë dija se
ekzistonte një farë Xhuli Labarth, që kishte ardhur në Paris me shpresën për t’u bërë njeri
i madh. Ky njeri besonte në letërsinë me L të madhe, në Idealin dhe në Lavdinë. Ky njeri
kishte vdekur tashmë dhe ishte varrosur. A do të mundte ai një ditë, kur të kishte siguruar
pozitën e tij, të fillonte të shkruante edhe një herë i nisur nga dashuria e pastër për artin e
tij? Ka mundësi, por, hë për hë, unë njihja vetëm Labarthin energjik dhe praktik që ishte
bashkuar me turmën me mendimin që të dilte në radhët e para dhe të siguronte, sa të qe e
mundur më shpejt, të ardhura vjetore prej 30,000 franga.
Ku e mbështesja sigurinë time për intervistën? Kur isha i ri dhe naiv, i kisha
dërguar Pierr Foshërisë disa vjersha dhe tregime, po ato vjersha dhe tregime, refuzimi i të
cilave nga katër botues, kishin bërë më në fund që t’i futesha gazetarisë. Në atë kohë,
shkrimtari i madh ishte në një turne, por mua m’u përgjigj. I dërgova pastaj një letër, të
cilës përsëri ju përgjigj, madje duke më ftuar për një takim. Vajta, nuk e gjeta. Vajta
përsëri. Përsëri nuk e gjeta. Pastaj një lloj ndrojtjeje nuk më la që t’i shkoja për herën e
tretë. Pra, unë kurrë nuk e kisha takuar. Ai më njihte mua si djaloshin Elia të dy letrave.
Pikërisht këtu mbështetesha unë për t’i xhvatur atij nderin e një interviste, të cilën ai do
t’ja refuzonte me siguri çdo gazetari të thjeshtë.
Plani im ishte ky: do të shkoja në shtëpinë e tij, do të pritesha, do ta fshihja
profesionin tim të vërtetë, do të skicoja në tym një subjekt romani, ku duhej të bëhej një
bisedë mbi moshën për dashuri, do ta bëja atë të fliste dhe ai do ta lexonte bisedën e tij në
shtyp. Këtu mua fillonte të më brente ndërgjegja, por e mbysja me frazën e ashpër “lufta
për jetën” si edhe me kujtimin e shembujve të shumtë me të cilët kisha nderin të njihesha
në redaksi.
Atë mëngjes, pasi mbarova bisedën me kryeredaktorin tim të nderuar, Paskal, i
rashë ziles në derën e një shtëpie të vogël në rrugën Desborde – Valmor, ku jetonte Pierr
Foshëri. Kisha sajuar një tregim të thjeshtë e të thatë, por nuk shihja se si do ta fshihja një
ndjenjë kënaqësie të ligë, e cila, ndërsa i bija ziles, më ngrohte zemrën kur mendoja këtë
shaka të bukur që do t’i luaja pronarit të kësaj foleje paqësore.
Edhe pas marrjes së vendimit për sakrificat që do të bëja, gjithmonë më mbetej
një gjurmë zilije për ata që kishin triumfuar në betejën e ftohtë për supremaci letrare. Ah,
ç’zhgënjim që pësova kur shërbëtori m’u përgjigj, me një humor të keq, se Foshëri nuk
ishte në Paris. E pyeta se kur do të kthehej. Ai nuk e dinte. I kërkova adresën, as atë nuk e
dinte. I varfëri luan që kujtonte se kishte siguruar anoniminë e tij për ditën e tij të
pushimit. Gjysëm ore më vonë, zbulova se kishte qëndruar dikur, për një farë kohe, në
Shato-de-Probin, pranë Nemurit. Dy orë më vonë preva biletën në Gare-de-Lion për
qytetin e vogël, zgjedhur nga Balzaku si skenë për tregimin e tij të këndshëm të Ursul
Mirnet. Mora me vete një çantë udhëtimi, me mendimin që të kaloja atje një natë. Në rast
se nuk do të arrija të takoja mjeshtrin atë pasdite, do të bëja të pamundurën që ta takoja të
nesërmen në mëngjes. Pas plot shtatë orëve, që shërbëtori besnik ndaj besimit të të zot,
më kishte deklaruar se nuk e dinte se ku ishte i zoti, unë rrija në holl në pritje që
kartvizita të çohej lart. Isha kujdesur që në kartëvizitë të dilte e qartë se kush isha. Vura
re me kuriozitet të veçantë, dhe jo pa mëri, dy vajza të reja shumë elegante dhe shumë të
bukura që dolën jashtë të shëtisnin. U pranova të hyja. “Aha, i thashë vetes, atëhere ky
qenkërka sekreti i “syrgjynosjes” së tij, intervista premtokërka sukses.”
Romancieri më priti në një dhomë të vogël e të rehatshme, me një dritare që binte
mbi park, që sapo kishte filluar të verdhej me hyrjen e vjeshtës. Një zjarr druri digjej në
vatër dhe ndriçonte muret, ku vareshin banda muri, ku ishin stampuar gara kuajsh. Ja ku
ishte mjedisi mondan për të cilin Foshëri kaq shpesh qortohej. Por librat dhe letrat që
mbulonin tavolinën e tij, dëshmonin se i zoti i këtij strehimi magjepsës kishte mbetur deri
në thelb letrar. Zakoni i punës së vazhdueshme akoma dëshmohej në fytyrën e tij, që e
pranoj, më shkaktoi menjëherë një ndjenjë pendimi për rrengun që kisha ndërmend t’i
luaja. Në rast se do ta kisha gjetur me sjelljen e një simulanti mendjemadh, të cilët
gazetat javore i gjuajnë për t’i përqeshur, do të ishte kënaqësi t’ja mposhtje diplomacinë
me dredhi. Por jo! Ndërsa ai uli penën të më përshëndeste, unë pashë një burrë rreth 57
vjeç, me një fytyrë që mbante shenjat e punës, sytë të lodhur nga pagjumësia, vetullat të
rënduara nga mendimet. Më tregoi një kolltuk dhe tha: “Më falni, kolegu im i dashur, që
ju bëra të prisnit!”
“Ah, sikur ta dinte!” mendova.
- Ju e shikoni, - vazhdoi ai duke më treguar fletën akoma të lagur nga boja, - se njeriu
nuk mund të çlirohet nga skllavëria e të shkruarit, por më mirë le të flasim për ju. Si
qëlloi që jeni në Nemur? Çfarë keni bërë qysh nga ajo kohë që patët mirësinë të më
dërgonit tregimin dhe vjershat?
Është e kotë të provosh të sakrifikosh njëherë e përgjithmonë idealet e rinisë. Kur
dikush ka dashuruar letërsinë, siç e dashurova unë në moshën 20 vjecare, ai nuk mund të
kënaqet në moshën 26 vjeçare me braktisjen e pasionit të parë dhe nga ndonjë nevojë e
pamëshirshme. Pra, Pierr Foshëri i mbante mend vjershat e mia të varfëra. Ai e kishte
lexuar tregimin tim. Aluzioni i tij e provonte këtë. A mund t’i tregoja unë këtë çast se
qysh nga krijimi i atyre punimeve të para isha i dëshpëruar me vetveten dhe se e kisha
kaluar pushkën në supin tjetër, pra isha lodhur? Imazhi i zyrës së “Bulevardit” më doli
papritur përpara syve. Dëgjova zërin e kryredaktorit të më thoshte. “Të intervistosh
Foshërin? Kurrë nuk do ta bësh dot.” Kështu, besnik ndaj rolit që i kisha imponuar vetes,
u përgjigja.
- Jam tërhequr në Nemur për të punuar mbi një roman me titull “Mosha për Dashuri”
dhe pikërisht për këtë subjekt do të doja të konsultohesha me ju, mjeshtër i dashur.
M’u duk, mundet të ketë qënë edhe iluzion, se sapo i përmenda të ashtuquajturin
titull, të të ashtuquajturit roman, një buzëqeshje dhe një hije shtegëtuan mbi sytë dhe
gojën e Foshërit. Vizioni i dy grave që kisha parë në holl më doli para syve. A ishte
autori i kaq e kaq kryeveprave e analizave në gjëndje të jetonte një libër të ri, përpara se
ta shkruante? Nuk pata kohë t’i përgjigjesha kësaj pyetjeje sepse, me vështrimin mbi një
vazo fildishi, me disa cigare prej duhani turk, ai më ofroi një, ndezi të tijën dhe filloi të
fliste.
Unë dëgjoja ato që mendonte dhe kisha harruar krejtësisht planin tim
Makiavelian, kaq e fortë ishte shija e këtij intimiteti të gëzuar të këtij komunikimi me
një mendje që e kisha dashuruar me pasion në veprat a tij. Ai ishte i pari nga shkrimtarët
e mëdhenj të kohës sonë, të cilit i isha afruar me cilësitë e intimit. Ndërsa bisedonim,
vura re ngjashmërinë e çuditëshme midis fjalëve të tij të folura dhe atyre të shkruara. E
admiroja thjeshtësinë mahnitëse me të cilën ai e braktiste veten për kënaqësitë e
imagjinatës, intelektin e tij të gjithanshëm, gjallërinë e përshtypjeve të tij dhe mungesën e
plotë të arrogancës dhe shtirjes.
- Nuk ekziston ndonjë moshë e caktuar për dashuri, – tha ai, - sepse njeriu i aftë për të
dashuruar, në kuptimin kompleks dhe të sotëm të dashurisë si një lloj entuziazmi ideal,
kurrë nuk pushon së dashuruari. Do të shkoj më tej, ai kurrë nuk pushon së dashuruari të
njëjtin njeri. Ju e dini eksperimentin që një fiziolog provoi me një numër portretesh për të
përcaktuar se ku qëndronte ngjasimi i papërcaktueshëm, i quajtur ngjasim familjar. Ai
mori fotografitë e 20 personave të një gjaku dhe i fotografoi njëra mbi tjetrën. Në këtë
mënyrë, ai zbuloi tiparet e përbashkëta që përcaktonin tipin. Unë kam bindjen se nëse do
ta provonim një eksperiment të ngjashëm dhe të fotografonim njëri mbi tjetrin portretet e
grave të ndryshme, që i njëjti njeri ka dashuruar gjatë jetës së tij, do të zbulonim se të
gjitha këto gra i ngjajnë njëra tjetrës. Njeriu ka kërkuar vetëm një qënie tek të gjitha që
ka ndeshur. Çështja kryesore është të gjëndet se në ç’moshë e kanë takuar gruan që i
përafrohet më shumë asaj, imazhin e së cilës e kanë mbajtur vazhdimisht me vete. Për ta,
ajo mund të quhet mosha për dashuri.
- Mosha kur të dashurojnë? - vazhdoi ai. – Më e thella nga pasionet që ka frymëzuar një
burrë ishte rasti i një poeti 60 vjeçar në atë kohë. Është e vërtetë që ai e mbante veten si
një djalosh të ri, ecte me një hap po aq të lehtë sa edhe i juaji , bisedonte si Rivaroli dhe
shkruante vjersha po aq të bukura sa edhe të De Vinjit. Por, ishte shumë i varfër,shumë i
vetmuar dhe shumë fatkeq duke humbur me radhë gruan dhe fëmijët. I mbani mend
fjalët e Maurit të Shekspirit “Më dashuroi për rreziqet qe kisha kaluar, kurse unë e
dashurova se ajo ndjen keqardhje për to”?
Pra, ky artist i madh u frymëzua nga një grua e re e bukur , fisnike e pasur ruse,
një përkushtim kaq pasionant sa që për shkak të tij ajo nuk u martua kurrë. Ajo gjeti
mënyrën të përkujdesej për të ditë e natë, pavarësisht nga familja e tij, gjatë sëmundjes së
tij të fundit dhe sot, duke pasë blerë nga trashgimia e tij të gjitha sendet e tij vetiake, ajo e
mban apartamentin ku ai jetoi siç ishte. Sepse ai vdiq dhe kjo ka ndodhur vite të shkuara.
Në rastin e saj, ajo gjeti tek ai, tre herë më i moshuar, personin që përputhej me atë ideal
të caktuar që ruante në zemrën e saj . Vështro Gëten, Lamartinin dhe shumë të tjerë. Për
të përshkruar ndjenjat në këtë plan të lartë, duhet të heqësh dorë nga ai vrojtim i vogël, i
parëndësishëm detajesh që po sjell humbjen e artistit të sotëm. Që një i dashuruar 60-vjeçar të mos duket qesharak dhe as i neveritshëm duhet të kemi parasysh ato çfarë
Kornei plak i thoshte vetes me krenari në vargjet dërguar Markezes.
Megjithatë, kam disa kënaqësi
Tepër emocionuese, megjithatë
Shumë për të mos u trazuar
Nga këto zallahi të kohës.
Duhet të kesh kurajo të analizosh emocione të mëdha për të krijuar personazhe të
cilët duhet të jenë krenarë dhe realë. Kështu përmblidhet i gjithë arti i romanit analitik. –
Ndërsa fliste, kishte në sytë e tij një dritë të tillë sigurie intelektuale, saqë më
dukej mëshirim i njërit prej atyre personazheve të mëdhenj që më shtynte të përshkruaja.
Më bënte të ndjeja se teoria e këtij burri, pothuaj një seksagjerian, se në ç’moshë njeriu
mund të frymëzojë dashuri, nuk ishte pa arsye. Ndryshimi midis botës së ideve ku ai
jetonte dhe atmosferës së dyqanit letrar ku isha mbytur kohët e fundit, ishte shumë i
madh. Ëndërrat e rinisë sime realizoheshin në këtë burrë, dhuntitë e të cilit kishin mbetur
të pacënuara pas prodhimit të 30 vëllimeve dhe fytyra e të cilit, duke u plakur, ishte një
ilustrim i gjallë i thënies së bukur: “Me që na duhet të plakemi, le të plakemi
fisnikërisht”. Figura e tij e pakët fliste për asketizimin e tij në punë, goja e tij e
qëndrueshme tregonte një karakter të vendosur, vetulla e tij, me rrudhat e thella, kishte
zbehtësinë e letrës mbi të cilën aq shpesh përkulej, megjithatë pastërtia e duarve të tij, për
të cilët dukej që ai kujdesej shumë, eleganca e qetë e veshjes së tij dhe një pamje
aristokrate aq e natyrshme tregonin që virtytet e holla profesionale ishin kultivuar në mes
të një jete ngasjesh të kota. Këto ngasje nuk përbënin shqetësim për natyrën e tij etike
dhe shpirtërore më tepër se sa nderet akademike, sukseset financiare, betimet e shumta.
Ishte njeri jashtëzakonisht i mirë. Pasi më foli gjatë, përfundoi:
- Meqë do të qëndroni në Nemur, shpresoj t’ju shoh shpesh dhe, sot, unë nuk mund t’ju le
të ikni pa ju paraqitur tek mikpritsja ime.
E çfarë mund të thoshja? Ja, kështu, unë një korespodent i thjeshtë i “Bulevardit”
u ula pranë një tavoline çaji, në orën 5, në sallën e një shtëpie kështjellë, ku, sigurisht,
asnjë gazetar s’do të kishte shkelur dhe më paraqiten, tek Markezja e moshuar Prohy, si
një poet i ri dhe romancier i së ardhmes. Kjo grua flokargjend, e sjellshme, më pyeti për
gjoja punën time dhe unë ju përgjigja në mënyrë ekuivoke duke u skuqur, gjë që zonja e
mirë e ka marrë si shenjë e ndrojtjes sime. Pastaj, tamam sikur ndonjë fuqi e keqe të
kishte konspiruar për të shumëzuar dëshmitë e sjelljes sime të keqe, dy gratë e reja, që i
kisha parë të dilnin jashtë, u kthyen në mes të vizitës sime të pakërkuar. “Ah, intervista
ime me këtë student të feminilitetit mbi moshën për dashuri do të kishte në koment të
gjallë. Oh, si u ndriçuan fjalët e tij teksa bisedonte me të porsaardhurat. Njëra ishte një
vajzë rreth 20 vjeçe, ruse, në rast se e kuptova drejt emrin e saj. Ishte relativisht e gjatë,
me fytyrë të gjatë që ndriçohej nga dy sy të zinj shumë të butë, por edhe të zjartë. Kishte
një ngjashmëri të madhe me portretin kushtuar Francës në sallonin katror të Luvrit, me
emrin “Burri në të zeza”, për shkak të ngjyrës së rrobave të tij dhe mantelit të tij. Rreth
gojës së saj dhe flegrave të hundës mbisundonte i njëjti nervozizëm i mposhtur, i njëjti
zjarr i përmbajtur që i jep portretit cilësitë e tij mahnitëse. Nuk kaloi as çerek ore, kur
hamendësova, prej mënyrës se si vështronte dhe dëgjonte Foshërin, mbi interesin e thellë
që mjeshtri plak frymëzonte tek ajo. Kur ai fliste, ajo i kushtonte një vëmendje gjithë
pasion. Kur ajo i fliste atij, e ndjeja që zëri i saj fërgëllonte, në rast se e përdor drejt këtë
fjalë, dhe, ai, shkrimtari i lavdishëm, i velur nga triumfet, i lodhur prej punëve, sapo
ndjente rrezatimin e vështrimit të saj si prej një idhulli të padjallëzuar, sikur rifitonte atë
gjallëri, atë elasticitet që është më i larti hir i dashnorëve të rinj.
Tani e kuptoj përse e citoi Gëten dhe vajzën e re të Marierbadit, thashë me vete
tërë gaz ndërsa karroca ime nxitonte drejt Nemurit. Ai ishte duke folur për veten. Ai e
dashuron atë fëmijë dhe ajo është në dashuri me të. Do të dëgjojmë për martesën e tyre.
Dhe kur Paskali të dëgjoj se unë …, po më parë të mendoj për intervistën. A nuk do të
habitet Foshëri kur ta lexojë, në gazetën e të pasnesërmes? Vallë, i lexon ai gazetat? E
drejtë nuk është, po ç’dëm mund t’i sjellë kjo atij? Lufta për jetën, në fund të fundit.
Mbaj mend që, me një arsyetim të tillë, arsyetimi i një burri të vendosur, provoja të
nanurisja e të vija në gjumë zërin e brendshëm që grindej. “Nuk ke asnjë të drejtë të
shkruash në gazetë, t’u japësh njerëzve ato çfarë të tha ky shkrimtar fisnik duke menduar
se fliste me një poet dhe jo një gazetar.”
Por, unë, dëgjoja edhe zërin e shefit që thoshte: “Kurrë nuk ke për t’ja arritur!”
Ky zë i dytë, më vjen turp ta pranoj, fitoi mbi tjetrin, por edhe se isha i detyruar që të bëja
diçka, fundja që të vrisja kohën.
Mbrita shumë vonë në Nemur për të kapur trenin e fundit që do të më çonte në
Paris. Në hotelin e vjetër më dhanë një dhomë të pastër dhe të qetë, një vend i mirë për të
shkruajtur. Zhgarravisja nën përshtypjet e gjalla të pasditës, por, sidoqoftë, thellë më
prekte fryma e ftohtë e pendimit. Shkrova katër faqe që do të ishin të denja për manualin
e reporterëve të mëdhenj. Aty u shkrua gjithshka: udhëtimi im, mbritja në kështjellë,
skica e saj, pa harruar kopshtin dhe rrugicëzat, dhoma e mjeshtrit, vet mjeshtri dhe biseda
me të, çaji në fund dhe buzëqeshja e romancierit të vjetër në mes të rrethit të
admironjësve të vjetër e të rinj. I mungonin shkrimit vetëm rreshtat përmbyllëse që
mendoja t’i shtoja në mëngjes. Vajta në shtrat me ndjenjën e detyrës së kryer. Kjo është
natyra e një shkrimtari. Në formën e një intervisteje, kisha bërë, e dija, punën më të
përkryer të jetës sime.
Çfarë ndodh ndërsa flemë? A ka, pa e ditur ne, ndonjë ferment sekret e të
papërballueshëm idesh ndërsa ndjenjat tona janë mbyllur për botën e jashtme? E sigurt
është se kur unë zgjohem, e shoh veten në një gjendje mendore krejt të ndryshme nga ajo
me të cilën shkoj të fle. Nuk kisha as dhjetë minuta zgjuar kur më doli përpara syve
imazhi i Pjerr Foshërisë dhe në të njëjtën kohë, mendimi se kisha përfituar prej mirësisë
së tij, u bë i padurueshëm. Ndjeva një dëshirë të madhe për ta parë atë përsëri dhe për t’i
kërkuar falje për mashtrimin. Dëshiroja t’i tregoja se kush isha, se me ç’qëllim kisha
vajtur tek ai dhe se isha penduar. Por, ç’ishte nevoja për këtë rrëfim? Mjaft të shkatërroja
faqet e shkruara një natë më parë. U ngrita me këtë mendim. Përpara se t’i grisja, i
rilexova. Çdo shkrimtar do të më kuptonte, m’u dukën aq të shkëlqyera sa që nuk i grisa.
Foshëri është kaq inteligjent, kaq bujar, më kaloi në mendje. E ç’farë ka në këtë
intervistë që mund ta fyejë atë? Asgjë, absolutisht asgjë! Kur ai të zbulojë se kam patur
pesë vjet varfëri dhe punë të rëndë pa arritur asgjë dhe se kam shkruar në gazetë për të
fituar bukën e gojës, ai do të më fali, do të ndjejë mëshirë dhe do të thotë: “Botoje
intervistën tënde”. Mirë, po sikur të mos më lejojë që ta botoj? Oh, jo, ai nuk e bën këtë!
E kalova mëngjesin duke shqyrtuar planin tim të fundit. Një lloj turpi e bënte këtë
plan tepër mundues. Në të njëjtën kohë, ai pajtonte skrupujt e mi delikat, dashurinë time
si një reporter ambicioz dhe interesin e kuletës sime. E dija që Paskali ishte shumë
dorëgjërë me artikujt që i pëlqenin dhe, veç kësaj, a nuk më kishte premtuar shpërblim?
Shkurt, kisha vendosur të provoja eksperimentin tim kur, pas një mëngjesi të shpejtë,
pashë duke zbritur nga një karrocë, vet Foshërin, i humbur në një ëndërrim tepër të
trishtë, aq i kundërt me gjallërinë e tij të një nate më parë. Një baule e vogël mbi
ndenjësen e karrocierit ishte tregues i mjaftueshëm se ai po shkonte në stacionin e trenit.
Treni për Paris nisej pas dymbëdhjetë minutash, kohë e mjaftueshme për mua që të
paketoja shpejt e shpejt sendet e mia në valixhe dhe të paguaja llogarinë. Kur treni u nis,
isha i ulur përballë shkrimtarit të famshëm që po më thoshte, “Edhe ti po e braktis
Nemurin? Pra, ashtu si unë, edhe ti punokërke më mirë në Paris?”
Kështu, si filloi biseda, do t’më çonte shumë shpejt në pohimin që kisha vendosur
të bëja. Por, në praninë e papritur të tij, u ngërtheva nga një turp i pamposhtshëm. Nga
ana tjetër më frymëzonte me një kuriozitet që ishte po aq i thellë sa edhe turpi. Mund të
kishte plot rrethana, si psh një telegram nga ndonjë i afërm i sëmurë ose ndonjë çështje e
zakonshme pune që mund të kishin shkaktuar shkëputjen e tij të shpejtuar nga kështjella,
ku e kisha lënë të rehatuar një ditë më parë. Ndryshimi i shprehjes në fytyrën e tij,
shndrimi për tetëmbëdhjetë orë në një të dërrmuar dhe dekurajuar, siç dukej tani,
ndërkohë që e kisha lënë aq të kënaqur me jetën, aq të lumtur, aq ngulmues në vëmendjen
e tij ndaj asaj vajze të bukur, që e donte atë dhe të cilën dukej se ai e dashuronte, ishte një
mister që më mbërtheu tërësisht, këtë radhë pa ndonjë motiv profesionaliteti. Ai do të më
jepte kyçin e gjithçkaje përpara se të arrinim në Paris. Në çdo rast, unë gjithmonë do të
besoj se pjesë të bisedës së tij ishin një mirëbesim i tërthortë ndaj meje. Ai nuk ishte
çliruar akoma nga ai incident i papritur që do të kishte shkaktuar largimin e tij të nxitur
dhe metamorfozën e tij të shpejtë në atë që, ai vet, do ta quante mbretëria intime. Ngjarja
që ai më tregoi ishte shfrim, siç pëlqente Bayle të thoshte. Ideja e tij ishte që unë të mos
zbuloja heroin e vërtetë. Unë gjithmonë do të besoj se ajo ishte ngjarja e tij nën një emër
tjetër dhe më pëlqen ta besoj sepse ishte tamam sipas mënyrës së tij të të menduarit të
gjërave. I përshtatej shumë mirë subjektit të hamendësuar të romanit tim. Oh, ç’ironi! I
përshtatej subjektit real të intervistës sime që ai filloi.
- Jam menduar mbi bisedën tonë rreth librit tuaj dhe kam frikë se jam shprehur keq dje.
Kur unë thashë se dikush mund të dashurojë dhe të dashurohet në çdo moshë, une duhej
të kisha shtuar se nganjëherë kjo dashuri vjen shumë vonë. Ajo vjen kur dikush nuk ka
më të drejtë t’i provojë të dashurit se sa shumë ajo është e dashuruar, përveç se me anë të
sakrificës së dashurisë. Do të doja të ndaja me ju një përvojë njerëzore, siç thonë sot, që
në të vërtetë është një dramë me një zgjidhje, por do t’ju lutesha të mos e përdornit këtë
fakt, sepse sekreti nuk është i imi.
Pasi i dhashë sigurinë time, ai vazhdoi:
- Kam një shok të moshës sime i cili, kur ishte 20 vjeç dashuroi një vajzë të re. Ai ishte i
varfër ajo e pasur, familja e saj i ndau ata. Vajza u martua me dikë tjetër dhe, menjëherë,
pas kësaj ajo vdiq. Shoku im jetoi. Një ditë edhe ju do ta kuptoni se sa e vërtetë është të
thuash se nga çdo gjë mund të shërohesh, po ashtu siç nuk ka asgjë që nuk le gjurmët e
veta.
Ai po më besonte mua pasionin e tij dhe të gjitha ngjarjet e tjera që pasuan atë
zhgënjim të parë.
- Ai kishte ndjerë, kishte frymëzuar dashuri të tjera. Kishte shijuar gëzime të tjera, kishte
përballuar mjerime të tjera dhe, megjithatë, kur ne prekëm e folëm për ato konfidenca që
vijnë nga thellësitë e zemrës, vajza, që kishte qënë ideali i moshës 20 vjeçare, rishfaqet
në fjalët e tij. Sa e sa herë më tha: “Tek të tjerët kam kërkuar gjithnjë atë dhe, meqë kurrë
nuk e kisha gjetur, une kurrë s’kam dashur me të vërtetë, përveç se atë …
- Dhe sa e dashuronte ajo atë? - e ndërpreva.
- Ai nuk mendonte kështu – u përgjigj Foshëri, - të paktën ajo kurrë s’ja tha këtë. Tani
imagjinojeni shokun tim pothuaj në këtë moshë që jam unë. Përfytyrojeni duke u thinjur,
i lodhur nga jeta dhe i bindur se më në fund kishte zbuluar sekretin e paqes. Në këtë kohë
ai takoi, ndërsa vizitonte disa të afërm në fshat, një vajzë rreth 20 vjeçe, që ishte imazhi,
i asaj me të cilën kishte shpresuar të martohej 30 vjet më parë. Ishte një nga ato
ngjashmëritë e çuditëshme që fillon nga ngjyra e syve deri tek timbri i zërit, nga
buzëqeshja tek mendimi, nga gjestet tek ndjenjat më të holla të zemrës. Unë nuk mundem
që me disa fraza t’ju shpjegoj juve emocionet e çuditëshme të mikut tim. Do të duheshin
faqe e faqe të tëra që t’ju bëja ju të kuptonit ndjenjën, aktuale dhe njëkohësisht
retrospektive, për të vdekurën nëpërmjet të gjallës, gjendjen hipnotike të shpirtit që nuk e
di se ku mbarojnë ëndërrat dhe kujtimet dhe ku fillojnë ndjenjat e reja, përzierjen e
përditëshme të gjësë më ideale në botë, fantazmës së një dashurie të humbur me gjënë më
të freskët, më të kapshme, më të parezistueshme naive dhe spontane në të, të një vajze të
re. Ajo vjen, ajo ikën, ajo qesh, ajo këndon, ju e shoqëroni i rrethuar nga një intimitet dhe
pranë saj ecën dikush prej kohësh i vdekur.
Pas dy javësh, pothuaj gati i dorëzuar kënaqësive të rrezikshme të kësaj trazie të
brendshme, diku ai hyn rastësisht, një mëngjes, në një nga dhomat më pak të
frekuentueshme të shtëpisë së tij, në galerinë e pikturave, ku, midis të tjerave, varej një
portret i tij, pikturuar kur ai kishte qënë 25 vjeç. Ai i afrohet portretit i hutuar. Në dhomë
ishte ndezur zjarr kështu që xhami i pikturës ishte veshur nga një avull i hollë … Mbi
këtë xham, për shkak të veshjes së avullit, ai pa qartë gjurmët e dy buzëve që ishin
mbështetur mbi sytë e portretit, dy buzë të vogla, të brishta, pamja e të cilave bëri që
zemra t’i rrihte. La galeritë dhe pyeti shërbëtorin i cili i tha që, përveç zonjushës së re (që
ai kishte në mend) asnjë tjetër nuk kishte hyrë.
- Po pastaj? - pyeta unë kur Foshëri heshti .
- Shoku im u kthye në galeri, vështroi edhe njëherë gjurmët e adhurueshme të një
përkëdheljeje nga më të pafajshmet dhe më pasionantet. Aty pranë, varej një pasqyrë ku
ai mund të krahasonte fytyrën e sotme me atë të hershme, njeriu që kishte qënë, me
njeriun e sotëm. Kurrë s’më tregoi dhe unë kurrë nuk e pyeta për ndjenjat e tij në ato
çaste. A mos mendonte se ishte shumë i fajshëm për të frymëzuar një pasion tek një vajzë
e re, me të cilën s’mund të martohej sepse do të ishte budalla e pse jo kriminel? A e
kuptonte ai që tek mosha e tij, aq e dukshme, ajo dashuronte rininë e tij? A mbante mend
ai, me një forcë të trishtë, atë tjetrën, që nuk i kishte dhënë atij kurrë një puthje të tillë në
atë kohë, kur ai mund t’ja kthente puthjet? Di vetëm që ai u largua po atë ditë, i vendosur
të mos e shihte kurrë atë që ai s’mund ta dashuronte më siç kishte dashuruar tjetrën, me
shpresën, pastërtinë dhe shpirtin e një djaloshi 20 vjeçar.
Disa orë pas kësaj bisede, ndodhesha në zyrën e “Bulevardit” përballë Paskalit, i
cili po më thoshte: “E gati? Ja more intervistën Pierr Foshërisë?
- Ai nuk denjoi të më priste, - ju përgjigja .
- Çfarë të thashë unë? – Përqeshi ai, duke mbledhur supet. - E di, Labarth, për sa kohë që
do të vazhdosh të mbash atë vështrim të pafajshëm në fytyrë s’ke për të bërë përpjetë.
E durova humorin e keq të shefit. E çdo të kishte thënë ai po të merrte vesh se unë
kisha, në xhep, një intervistë dhe, në kokë, një fabul për një tregim që do të kishte shumë
sukses? Dhe ai kurrë s’pati fat të njihej me intervistën dhe tregimin.
Qysh atëhere kam ecur në atë rrugë që ai parashikonte se do të dështoja. E kam
humbur atë pamjen e të pafajshmit dhe fitoj 30,000 frangat në vit. Kurrë s’kam ndjerë
kënaqësinë që ndjeva kur shkrova atë intervistë. Shpesh kam menduar se nuk i kam
shërbyer çështjes së të shkruarit ashtu siç do të doja, meqë akoma nuk kisha shkruar një
libër, pavarësisht nga ajo punë e lodhshme që bëja. Por kur mendoja atë respekt të madh
për mjeshtrin tim që më pengonte nga mosmirënjohja e ulët, i thoshja vetes: “Në rast se
nuk i ke shërbyer çështjes së krijimtarisë, ti nuk e ke tradhëtuar atë.”
Tashmë që Foshëri nuk rron më, ka ardhur koha të botoj intervistën time të parë.
S’ka gjë tjetër për të cilën të isha më krenar.
Përktheu nga gjuha angleze: Vladimir Marku
Xhek London
Xhek London
Jack London Shkruar në 1900
Lindur Janar 12, 1876
San Françisko Kaliforni, Shtetet e Bashkuara
Vdiq Nëntor 22, 1916 (40 vjeç)
Glen Ellen Kalifornia, Shtetet e Bashkuara
Profesioni Novelist, Gazetar, Tregimtar dhe Eseist
Lëvizja letrare Realizëm dhe Natyralizëm
Kredua e Xhek Londonit: Ekzekutori letrar i Xhek Londonit, Irving Shepard, ka cituar kredon e shkrimtarit në një hyrje të një përmbledhjeje të tregimeve të Londonit të1956:
Më mira të isha hi se pluhur!
Do të preferoja që shkëndija ime të digjej me një flakë verbuese se sa të mbytej në vetvete.
Më mirë të isha një meteor gjigand, ku çdo atom i imi lëshon një ndriçim madhështor, se sa një planet i përhershëm dhe i përgjumur.
Misioni i njeriut është të jetojë, jo të ekzistojë.
Unë nuk dua t’i humbas ditët e mia duke u përpjekur që t’i zgjas.
Unë do ta përdor kohën time.
Xhek London
KUR QESHIN PERËNDITË
“Perënditë, perënditë janë më të fuqishmit; koha
Shtrihet përpara tyre, gjunjët e njerëzve përkulen
Të gjitha lutjet dhe fatkeqësitë e njerëzve ngjiten
Si thimjan drejt tyre; sigurisht
Sepse këta janë zotërat, Felise.”
Kuini më në fund u rehatua. Ai vodhi një vështrim mbi dritaret që “llomotitnin”, hodhi
sytë te qeprat e tavanit, i vuri veshin për një çast ulërimës së egër të erës juglindore, e cila
e kishte përfshirë shtëpinë në nofullat qe i rënkonin, pastaj vuri gotën midis tij dhe zjarrit
dhe qeshi nga gëzimi që i shkaktoi vera ngjyrë ari.
- E dashur, tha ai, mjaltë e ëmbël. Verë për gra. Prodhuar për shenjtët rrobe-gri.
- Ne i rritim në kodrat tona të ngrohta, - thashë me krenari të falshme Kaliforniane, -
ju erdhët dje pikërisht përmes atyre kodrave.
Ja vlente të sillje Kuinin në formë. Por edhe ai nuk ishte kurrë vetja pa ndjerë
ngrohtësinë e butë të verës se si këndonte në gjakun e tij. Ai ishte artist, është e vërtetë,
gjithmonë artist, por esëll, kadenca dhe toni zhdukeshin nga proçeset e tij të të menduarit
dhe ishte tmerrësisht i mërzitshëm si të tjerët, jo i mërzitshëm siç janë njerëzit të
mërzitshëm, por i krahasuar me gjallërinë që kishte Kuini kur ishte vërtet vetvetja.
Nga të gjitha këto, mos mendoni se ai, i cili është miku im më i mirë, ishte pijanec.
Oh, jo. Ai rrallë gabonte. Siç e thashë, ai ishte artist. Ai e dinte masën dhe thoshte mjaft
dhe kjo “mjaft” ishte ekuilibri i tij, ai ekuilibër që për ne është kur jemi esëll.
Ekuilibri i tij ishte mençuri dhe instinkt, të shijes së kulturës helene. Megjithatë, ai
ishte larg të qënit grek. “Unë jam Aztek, unë jam Inkas, unë jam Spanjoll,” e kam
dëgjuar të thotë. Dhe në fakt dukej i tillë, një përzerje racash të vjetra e të çuditëshme, po
të gjykoje nga lëkura zeshkane, asimetria dhe primitiviteti i tipareve të tij. Sytë e tij, nën
vetullat e trasha e mjaft të harkuara, ishin të larguara e në një ngjyrë të zezë barbarike,
ndërkohë që i mbulonte gjithmonë një shtëllungë e madhe e zezë floku nëpërmes të cilës
ai të ngulte sytë si një kanibal nga një gëmushë. Mbante vazhdimisht një këmishë të butë
fanellate nën xhaketën prej kadifeje dhe pambuku. Kravata e tij ishte e kuqe. Kjo
simbolizonte flamurin e kuq (ai kishte jetuar dikur me socialistët e Parisit) dhe gjakun e
vëllazërimin e njerëzve. Gjithashtu ai s’kishte mbajtur kurrë mbi kokë ndonjë gjë tjetër
veç një sombreroje me rripa lëkure. Madje përflitej sikur kishe lindur me këtë lloj
kokëmbuluese të veçantë. Përfytyrojeni këtë sombrero meksikane duke thirrur për një
taksi në Pikadili.
Siç e thashë, Kuini u ngjall shpejt prej verës “ashtu siç u ngjall balta kur zoti i dha
jetë me frymën e tij,” thoshte ai gjithmonë. E pranoj që ai ishte sakrilegjisht intim me
Zotin, por duhet të shtoj se nuk kishte asnjë sakrilegj brënda tij. Ai ishte gjithë kohës i
ndershëm, dhe, meqënëse përbëhej prej paradoksesh, shumë që nuk e njihnin, e
keqkuptonin. Herë herë ai mund të ishte një primitiv piskatësh, dhe herë të tjera delikat si
një zonjush apo i përkorë si një spanjoll. Ah, po a nuk thamë që ai ishte Aztek? Inkas?
Spanjoll?
Dhe tani duhet t’ju kërkoj ndjesë për hapësirën që i kam lënë atij ( ai është shoku im,
dhe unë e dua). Shtëpia po shkundej nga stuhija. Ai iu afrua më shumë zjarrit dhe qeshi
duke iu gëzuar verës. Nga shkëlqimi i shtuar i syve të tij dhe lëvizshmëria e tyre unë e
kuptova se, më në fund, ishte akorduar në frekuencën e duhur.
- Pra, ti mendon se ua hedh perëndive? - pyeti ai.
- Ç’ne perënditë këtu?
- E vullneti i kujt, nëse jo i tyre, e ka futur ngopjen tek njeriu ? – bërtiti ai.
- Dhe nga kush e paskërkam unë vullnetin që t’i shpëtoj ngopjes? – pyeta unë
triumfalisht.
– Përsëri perënditë, - qeshi ai, – ne bëjmë lojën e tyre. Ata i përziejnë letrat dhe
fitojnë. As mos të të shkojë në mendje se ke shpëtuar duke fluturuar nga qytetet e
çmendura.Ti me ato kodrat e tua të veshura me rrush, perëndimet e tua të diellit, agimet e
tua, kjo jetë e thjeshtë familjare rreth e qark.
Të kam vëzhguar qysh kur erdha. Nuk ke fituar. Ti ke kapitulluar. Ti ke bërë ujdi me
armikun. Ti pohove se je lodhur. Ti ke nxjerrë flamurin e bardhë të lodhjes. Ke vënë
shpalljen se jeta tek ty është në zbaticë. Ti i je arratisur jetës. Ti ke bërë hile, ke
mashtruar pandershmërisht. I je shmangur lojës dhe refuzon të luash.
Me një të hedhur të kokës liroi sytë që i vetëtinin nga flokët e drejtë dhe heshti një
çast për të dredhur një cigare meksikane të gjatë në ngjyrë kafe.
- Por perënditë e dinë. Është një hile e vjetër. Të gjithë brezat e burrave e kanë
provuar … dhe kanë humbur. Perënditë e dinë se si duhen trajtuar ca tipa si ti.Të gjëmosh
do të thotë të zotërosh, dhe të zotërosh do të thotë të jesh i nginjur. Dhe kështu ju, me
zgjuarësinë tuaj, refuzoni të gjëmoni më tej. Ju keni zgjedhur tërheqjen. Shumë mirë. Po
ju do të ngopeni edhe me këtë. Ju thoni se i jeni arratisur ngopjes. Ju thjesht, e keni
këmbyer atë me pleqërinë. Pleqëria është ngopja me një emër tjetër. Është maskerada e
ngopjes. Bah!
- Por pa më shikoni! – bërtita.
Kuini kishte qënë gjithmonë një demon për të të nxjerrë shpirtin jashtë dhe për të ta
bërë rreckë. Ai më peshoi me sy përçmues.
- Ti nuk shikon asnjë shenjë pleqërie, – e sfidova.
- Kalbja vjen tinëzisht, - ma ktheu aty për aty. – Ti je një frut i pjekur dhe i kalbur.
Qesha dhe e fala për mizorinë e tij, por ai refuzoi të falej.
- A mos nuk e di unë? – pyeti ai. – Perënditë gjithmonë fitojnë. Kam vëzhguar njerëz
që prej vitesh luanin një lojë që dukej fitimtare. Në fund ata humbën.
- Ti kurrë nuk bën gabime ? – e pyeta.
Ai lëshoi shumë rrathë meditative tymi përpara se të përgjigjej.
- Po, njëherë, po thuaj ma hodhën. Dale të ta tregoj. Ishte ky Marvin Fiske. E mbani
mend? Ai me fytyrën e Dantes dhe shpirtin e poetit që këndonte këngën e trupit të tij,
tamam prifti i dashurisë? Ishte edhe Ethel Baird, të cilën ju gjithashtu duhet të mbani
mend.
- Një shenjte e ngrohtë, - thashë unë.
- Tamam ajo! E shenjtë si dashuria, dhe shumë më ëmbë! Një grua e bërë për dashuri,
dhe, megjithatë, si ta them? E zhytur në shenjtëri ashtu si ajëri yt këtu është i zhytur në
parfumin e luleve. Në rregull, ata u martuan. Ata bënë një dorë lojë me perënditë.
- Dhe ata fituan, fituan në mënyrë të lavdishme! – Ndërhyra unë.
Kuini më pa me keqardhje dhe zëri i tij kumboi si kambanë funerali.
- Ata humbën. Humbën në mënyrë shkatërrimtare.
- Por bota beson të kundërtën, - tentova unë ftohtë.
- Bota pandeh, spekullon. Bota shikon vetëm sipërfaqen e gjërave. Por unë e di. A
s’të ka vajtur ndonjëherë në mend të pyesësh se përse vuri velin dhe e varrosi veten në
atë manastir të dhimbshëm të të vdekurve të gjallë?
- Sepse ajo e dashuroi atë, dhe kur ai vdiq … -
Fjala më ngriu në buzë nga përqeshja e Kuinit.
- Përgjigje shabllon, - tha ai - prodhim makinerie stereotipi. Ah, gjykimi i botës! Dhe
bota nuk di asgjë rreth saj. Po ashtu si ti, ajo iu arratis jetës. Ajo ishte mundur. Ajo
shpalosi flamurin e bardhë të lodhjes. Asnjë qytet i dorëzuar nuk ka valëvitur flamur në
mënyrë aq të hidhur dhe me aq lotë.
Tani do të ta tregoj të gjithë ngjarjen, dhe duhet të më besosh, sepse e di. Ata e kishin
rrahur gjatë problemin e ngopjes. Ata e donin dashurinë. Ata e njihnin vlerën e dashurisë
deri në qindarkën e fundit. E donin kaq shumë saqë donin ta ruanin atë gjithmonë të
ngrohtë dhe rrëqethës në zemrat e tyre. Ata e mirëpritën ardhjen e saj, i trëmbeshin
largimit të saj.
Dashuria ishte dëshirë, thoshin ata, një dhembje e ëmbël. Ai ishte në kërkim të
qetësisë dhe, kur ai e gjeti atë që kërkonte, ai vdiq. Dashuria e mohuar është dashuria e
gjallë, dashuria e falur është dashuri e vdekur. A po më ndjek dot? Ata e kuptuan se nuk
ishte kjo mënyra e jetës për të qënë i uritur për atë që ke. Të hash dhe përsëri të jesh i
uritur për atë që ke. Të hash dhe përsëri të jesh i uritur, njeriu se ka kryer kurrë këtë
heroizëm. Problemi i ngopjes. Ja, kjo është.Të kesh dhe të rënkosh nga uria. Ky ishte
problemi i tyre, sepse ata e donin dashurinë. Ata e diskutonin shpesh këtë, me zjarrin e
ëmbël të dashurisë që derdhej nga sytë e tyre; gjaku prush i saj ndizte faqet e tyre; zëri i
saj luante me zërin e tyre, tani fshihej si një dridhje në fytin e tyre, dhe përsëri dilte me
nuanca me atë butësi të papërshkrueshme që vetëm ajo mund ta ketë.
E si i di unë të gjitha këto? Kam parë shumë. Më shumë mësova prej ditarit të saj. Ja,
çfarë gjeta në të, nga Fiona Macleod: “Sepse, me të vërtetë, ai zë endës, ajo pëshpërimë e
dritës së muzgut, ajo frymë me ëmbëlsinë e vesës, ajo rënëse-lire me krahëz flake, të
cilën askush nuk e shikon veçse një çast, në një dridhje të ylbertë gëzimi, ose një
shkrepëtimë e beftë vetëtime pasioni, ky mister pikant që ne e quajmë Amor, Dashuri,
vjen, të paktën te disa vizionarë meditues, jo me një këngë në buzë të cilën mund ta
dëgjojnë të gjithë, ose me një vjolë të gëzuar muzike sheshi, por si një formë ekstaze,
elokuencë memece nga dëshira.”
E si ta ruaje këtë rënës lire me krahë zjarri me elokuencë memece prej dëshirës? Ta
ushqeje atë do të thoshte ta humbisje atë. Dashuria e tyre për njëri tjetrin ishte e madhe.
Hambarët e tyre sa s’shpërthenin nga bollëku; dhe megjithatë ata donin ta mbanin tehun e
mprehtë të urisë së tyre për dashuri gjithmonë të latuar.
Por ata nuk ishin as zogj të vegjël ngordhalaq që teorizonin mbi pragun e dashurisë.
Ata ishin të fuqishëm, me shpirtra të realizuar. Ata kishin dashururar më parë, të tjerë,
përpara se të takoheshin. Ato kohë ata e kishin mbytur dashurinë me përkëdheljet e tyre,
e kishin vrarë me puthjet e tyre dhe e kishin varrosur në humnerën e ngopjes.
Ata të dy nuk ishin fantazma të ftohta, ky burrë dhe kjo grua. Jo, ata ishin njezërisht
të ngrohtë. Ata nuk kishin esëllëk sakson në gjakun e tyre. Ngjyra e tij ishte e kuqe
perëndimi. Ata flakëronin prej tij. Në mishin e tyre kishin gëzimin francez. Ata ishin
idealistë, por idealizmi i tyre ishte galik. Ai nuk ishte temperuar nga fluidi i ftohtë dhe i
zymtë që për anglezët shërben si gjak. Nuk kishte aty asnjë gjakftohtësi. Ata ishin
amerikanë të prejardhur prej anglezëve, dhe megjithatë vetpërmbajtja dhe vetmohimi i
shpirtit anglez ishin të huaja për ta.
Ata kishin gjithçka që thashë, dhe ata kishin lindur për gëzim, vetem se zhvilluan një
koncept. Mallkim mbi konceptet! Ata luanin me llogjikën, dhe kjo ishte llogjika e tyre.
Por më lejoni t’ju tregoj fillimisht për një bisedë që patëm një natë mbi zonjën Madeline
de Maupin të Gautier. E mbani mend, apo jo? Ajo u puth një herë, dhe vetem një herë,
dhe nuk pranoi të puthej më. Jo se mendonte se ato nuk ishin të ëmbla për të, por sepse i
trembej veljes nga përsëritja e puthjes. Përsëri ngopja! Ajo provoi të luante kundër
perëndive, por pa vendosur gjë mbi tavolinë. Kjo, natyrisht është kundër rregullave të
lojës të cilat i kanë bërë vet perënditë. Vetëm se rregullat nuk janë vendosur mbi tavolinë.
Vdekëtarët duhet të luajnë që të mësojnë rregullat.
Tani, për llogjikën. Burri dhe gruaja thoshin: Pse të puthemi vetëm një herë? Në rast
se të puthësh një herë është gjë e zgjuar, a nuk ishte më e zgjuar të mos putheshe fare?
Kështu ata do të mundnin ta mbanin dashurinë të gjallë. Duke agjëruar ata do t’i kishin
trokitjet e dashurisë përgjithmonë tek dyert e zemrave të tyre.
Ndoshta ky koncept aspak i shenjtë ishte i trashëguar tek ata. Raca shfaqet nganjëherë
në mënyrën më fantastike. Pra, në këtë mënyrë Albioni * i mallkuar e kishte radhitur
veten me një zuskë të zonja, të pa fre, të ftohtë, llogaritëse. Shumë nuk di të them, por
këtë e di: kjo ndodhi nga dashuria a tyre e jashtëzakonshme për gëzimin që ata hoqën
dorë prej tij.
Në një nga letrat që ai i dërgonte asaj (i kam lexuar shumë më vonë) ai i shkruante:
“T’ju mbaj juve në krahët e mi pranë, dhe akoma jo pranë. T’ju dëshiroj juve, dhe të mos
ju kem juve kurrë, dhe pra t’ju kem juve përgjithmonë.” Dhe ajo i përgjigjej: “T’ju kem
juve paksa tej krahëve të mi të zgjatur. T’ju arrij përgjithmonë, dhe megjithatë kurrë të
mos ju prek, me qëllim që kjo të zgjasë përgjithmonë, gjithmonë të rinj e të freskët, dhe
gjithmonë me atë përskuqjen e parë mbi ne.”
Në fakt, ata nuk e thonin kështu. Në buzët e mia, filozofia e tyre e dashurisë,
sakatohet. Po në fund të fundit kush jam unë që të rrëmih në lëndinën e tyre shpirtërore?
Unë jam një bretkosë, mbi buzën e moçaltë të një errësire të madhe, që shoh sy
zgurdulluar misterin dhe çudinë e shpirtrave të tyre flakëritës.
Në një farë mase ata kishin të drejtë. Çdo gjë është e mirë … për sa kohë që nuk
zotërohet. Ngopja dhe zotërimi janë kuajt e Vdekjes; ecin brinjë më brinjë. “Koha mund
të të këshilloj vetëm për atë që të mungon, qoftë edhe për ngrohtësinë e dalldisjes sonë si
muzg zakoni.”
Këtë ata e kishin marrë nga një sonet i Alfred Austin. Quhej “Zgjuarësia e
Dashurisë.” Ishte e vetmja puthje e Madelenë de Maupin. Si vazhdonte?
“Puthemi dhe ndahemi
Dhe nuk bëjmë më tutje
Më mirë vdekjen se sa
Nga të fortë, të dobët të bëhemi.”
Por ata ishin më të zgjuar. Atë nuk do të putheshin dhe do të ndaheshin. Ata nuk do të
putheshin fare, dhe kështu vendosën të qëndronin në kulmin e dashurisë. Ata u martuan.
Në atë kohë ju ishit në Angli. Dhe kurrë nuk kishte patur një martesë të tillë. Ata e
mbajtën sekretin e tyre për vete. Atëhere unë nuk e dija. Ngrohtësia e dalldisë së tyre nuk
u ftoh. Dashuria e tyre digjej me një shkëlqim që rritej. S’kishte ngjarë kurrë një gjë e
tillë më parë. Koha ecte, muajt, vitet dhe lirë-rënësi krahë flakë u bë edhe më vezullues.
Të gjithë u mrekulluan. Ata u bënë dashnorët mahnitës, dhe i shikonin me shumë zili.
Nganjëherë gratë e keqardhnin sepse ishte pa fëmijë. Ja një formë zilie që mund të kenë
krijesa të tilla.
Unë nuk e dija sekretin e tyre. Vrisja mendjen dhe bëja çudi. Fillimisht prita, ashtu në
sukonshiencë, kalimin e dashurisë së tyre. Dhe pastaj vura re se ishte Koha që kalonte
dhe Dashuria që mbetej. Pastaj u bëra kurioz. Cili ishte sekreti i tyre? Ç’ishin ata zinxhirë
magjikë me të cilët ata kishin lidhur dashurinë pas vetes? Çfarë eliksiri të dashurisë së
përjetshme kishin pirë ata sëbashku, si dikur Tristani dhe Isolta flokëartë? Ç’dorë e kishte
fermentuar atë pije përrallore?
Të thashë që isha kurioz dhe i vëzhgoja. Ata ishin të çmendur pas dashurisë. Ata
jetonin si në një gosti të pafund dashurie. Ata e çfaqnin atë me ceremoni e salltanete. Ata
dilnin të veshur me artin dhe poezinë e dashurisë. Jo, ata nuk ishin aspak neurotik. Ata
ishin mendjekulluar dhe të shëndetshëm. Ata ishin artistë. Por ata kishin kryer të
pamundurën. Ata kishin arritur dëshirën pa vdekje.
Po unë? I pashë shpesh ata dhe mrekullinë e përjetshme të dashurisë së tyre? Unë
vrisja mendjen dhe habitesha, dhe një ditë…”
Kuini pushoi papritur dhe më pyeti: “A e keni lexuar ndonjëherë ‘Koha e Pritjes së
Dashurisë’?”
Unë mohova me kokë.
Peixh e ka shkruar, mendoj. Ishte pikërisht ajo vjershë që më dha çelsin. Një ditë, në
parvazin e dritares pranë pianos së madhe – e mbani mend se si luante? E kishte zakon që
të qeshte nganjëherë dhe dyshonte në vija për ta apo për muzikën. Ajo më quante një ‘i
dehur muzike’ dhe, një herë, ‘mëkatar tingulli’. Ah, ç’zë kishte ai! Kur ai këndonte unë
besoja në pavdekshmërinë, konsiderata ime për perënditë po zbutej dhe unë sajova
mënyra dhe mjete me të cilat unë me siguri do t’ua hidhja atyre dhe marifeteve të tyre.
Për zotin ai ishte një spektakël, ajo grua dhe ai burrë, të martuar prej vitesh, dhe që
këndonin këngë dashurie me një freski të virgjër, si të një dashurie të sapolindur, me një
pasion të arrirë e të begatë që dashnorët e rinj nuk mund ta njohin kurrë. Dashnorët e rinj
ishin të zbehtë dhe anemikë përkrah atij çifti prej kohësh martuar. Ata i shikoje gjithë
zjarrë dhe flakë dhe brishtësi, në një largësi drithëruese, me përkëdhelje të pafundme në
sy dhe në zë, në çdo veprim, në çdo heshtje, dashuri që i tërhiqte drejt njëri tjetrit, dhe ata
që përmbaheshin dhe, si fluturzat rreth një flake qiriri, i rrotulloheshin njëri tjetrit në
rrathë të çmendur, në një fluturim në orbitë të mahnitshme. Dukej sikur ata i bindeshin
ndonjë ligji të madh fizike, më të fuqishme se tërheqja e tokës dhe më e pakapshme,
përsaqë ata shkriheshin aq natyrshëm me njëri tjetrin tamam përpara syve të mi. Nuk
ishte ndonjë habi e madhe që ata quheshin dashnorë të mrekullueshëm.
Po le të kthehemi tek çelësi i enigmës, se u shmanga shumë. Një ditë në parvazin e
dritares gjeta një libër vjershash. Ai hapej vetë, duke tradhëtuar një zakon të gjatë hapjeje
në të njëjtën faqe, tek Koha e Pritjes së Dashurisë. Faqia ishte e zhubrosur dhe ndotur nga
tejpërdorimi. Atje lexova:
‘E ëmbël të qëndrosh ndarë pothuaj
Ta njohim njëri-tjetrin më mirë dhe ta ruajmë
Atë ndjenjën e butë e të këndshme të dy duarëve që preken.
O dashuri, akoma jo! … E dashur, ta mbajmë tonën dashuri
Të mbështjellë për ca çaste me të shenjtin mister
Duke pritur sekretin e viteve që vijnë
E që pothuaj nuk vjen, akoma jo, ndonjëherë, … jo akoma
Oh, dhe pak dhe dashuria mund të rritet
Kur të ketë lulëzuar do të vdesë e mjerë
Ushqeje me puthjen pa buzë, lere të flejë
Në shtratin e mohimit të ftohtë, oh dhe pak …
Oh, dhe pak, edhe pak.’
E mbylla librin pa e hequr gishtin dhe qëndrova i heshtur e i palëvizur për një kohë të
gjatë. Isha shushatur nga qartësia e vizionit që vjersha më fali. Ishte ndriçim. Ishte si një
rrufe në qiellin pa re. Ata mund të ruanin Dashurinë, zanën e lëkundur, pararendësen e
jetës së re, jeta e re që është domosdoshmëri të lind.
I përsërita vargjet me mend “Akoma jo, ndonjëherë; O dashuri, akoma jo; Ushqeje
me puthjet pa buzë, lere të flejë.” Dhe qesha me zë të lartë, ha! ha! Pashë me një vizion të
bardhë shpirtrat e tyre të pafajshëm. Ata ishin fëmijë. Ata nuk kuptonin. Ata po luanin
me zjarrin e Natyrës dhe flinin ndarë me një shpatë të xhveshur mes tyre. Ata po talleshin
me perënditë? Ata mund të ndalonin lëngun kozmik. Ata kishin shpikur një sistem, e
kishin sjellë në tavolinën e lojës së jetës dhe shpresonin të fitonin. ‘Kujdes!’ – bërtita.
‘Perënditë janë në anën tjetër të tavolinës. Ata sajojnë rregulla të reja për çdo sistem të
trilluar. Ju nuk keni asnjë mundësi për të fituar.’
Po unë nuk u bërtita atyre. Unë prita. Ata do ta mësonin se sistemi i tyre ishte pa
vlerë dhe do ta flaknin tutje. Ata do të kënaqeshin me atë lumturi që do t’u falnin
perënditë dhe nuk do të përpiqeshin të xhvatnin më shumë.
Unë vëzhgoja. Nuk thashë asgjë. Muajt vazhduan të vijnë dhe të ikin dhe përsëri tehu
i urisë së dashurisë së tyre mprihej më shumë. Ata kurrë nuk e topitën me një shtrëngim
të lejuar dashurie. Ata e mprehnin dhe e latonin atë mbi gurin e vetmohimit, duke e bërë
gjithnjë e më therrëse. Kjo vazhdoi aq sa edhe unë madje dyshova. A mos po flinin
perënditë? Vrisja mendjen. A mos kishin vdekur. Qeshja me vete. Burri dhe gruaja kishin
bërë një mrekulli. Ja kishin hedhur perëndive. Ata e kishin bërë mishin e trupit me turp,
dhe i kishin nxirë fytyrën e mëmës së mirë Tokë. Ata kishin lozur me zjarrin e saj dhe
nuk ishin djegur. Ishin imunizuar. Ata ishin vetë perëndi, njihnin të mirën dhe të keqen
pa i provuar. ‘A mos duhet të ishin të tillë perënditë?’ Pyeta veten. ‘Unë jam bretkosë, –
thashë. ‘Edhe sytë e mi të veshur me baltë duhej të ishin verbuar nga ndriçimi i kësaj
çudije që unë po dëshmoja. Kisha shitur mend me zgjuarsinë time dhe e kaloja gjykimin
tim tek perënditë.’
Megjithatë, edhe në këtë zgjuarsinë time të fundit unë gaboja. Ata nuk ishin perëndi.
Ata ishin burrë dhe grua, argjilë e butë që psherëtinte dhe rrëqethej, plagosur nga dëshira,
ndotur nga dobësira të çuditëshme që perënditë nuk i kanë.
Kuini e ndërpreu rrëfimin për të dredhur një cigare tjetër dhe për të qeshur egër. Nuk
ishte një qeshje e bukur, ishte përqeshja e një djalli që u ngrit dhe kalëroi brerimën e
stuhisë që mbriti e zbutur në veshët tanë nga bota jashtë që gremisej.
- Unë jam një bretkosë, – tha ai shfajsues. - E si do ta kuptonin ata? Ata ishin artistë e
jo biologë. Ata e njihnin argjilën e ateljesë, por ata nuk e njihnin argjilën nga e cila ata
vetë ishin bërë. Por e pranoj, ishin lojtarë të shkëlqyer. Kurrë s’ka patur më parë një lojë
të tillë dhe vetë dyshoj nëse do të ketë ndonjëherë lojë të tillë përsëri.
Kurrë s’ka patur një ekstazë dashnorësh si e tyrja. Ata nuk e kishin vrarë dashurinë
me puthje. Ata e kishin gjallëruar atë me mohime. Dhe me këto mohime e kishin nxitur
atë deri në shpërthim dëshire. Lirë rënësi krahë flakë i freskonte me krahët e tij të ngrohtë
deri në asfiksi. Ishte pikërisht deliri i dashurisë që vazhdonte pa brerje, por rritej me
kalimin e javëve dhe muajve.
Malloheshin dhe dëshiroheshin, me të gjitha dhimbjet e dashura dhe agonitë e ëmbla,
me një intimitet të pa ndjerë kurrë nga dashnorët më parë apo qysh atëhere.
Dhe pastaj një ditë, perënditë e përgjumura pushuan së dremituri. Ata u ngritën dhe
vështruan burrin dhe gruan që ishin tallur me ta. Dhe burri dhe gruaja u vështruan sy në
sy një mëngjes dhe e kuptuan se diçka kishte ikur. Ishte lirë rënësi me krahë flake. Ai
kishte fluturuar, pa u ndjerë, natën, nga bordi i eremitëve.
Ata u panë sy në sy dhe e kuptuan se nuk donin t’ja dinin më për njeri tjetrin. Dëshira
kishte vdekur. E kuptoni dot këtë? Dëshira kishte vdekur. Dhe ata nuk ishin puthur kurrë.
As edhe një herë. Dashuria kishte ikur. Ata nuk do të malloheshin dhe digjeshin përsëri
për njëri tjetrin. S’kishte mbetur më asgjë për ta, as dridhje dhe as rrahje, ankthe të
ëmbla, ngashërima dhe regëtima, psherëtima dhe këngë. Dëshira kishte vdekur. Kishte
vdekur natën mbi një kanape të ftohtë e të papërkujdesur; madje ata as nuk e vunë re kur
iku. Ata e mësuan për herë të parë në sytë e njëri tjetrit.
Perënditë mund të mos jenë të butë, por shpesh janë mëshirues. Ata e kishin vërtitur
çokun prej fildishi duke i marrë të gjitha ç’kishte mbi tavolinë. Mbetën vetëm burri dhe
gruaja, duke vështruar njëri tjetrin me sy të ftohtë. Pastaj ai vdiq. Kjo ishte mëshira.
Brënda javës, Marvin Fiske vdiq, ju e mbani mend aksidentin. Dhe në ditarin e saj,
shkruar në atë kohë, unë lexova më vonë këtë varg të Mitchell Kennerly:
“Nuk pati as një orë të vetme që ne të jemi puthur dhe nuk u puthëm.”
“Oh, ç’ironi!” bërtita.
Kuini, që në dritën e zjarrit dukej si Mefistofeli i vërtetë me xhaketën e kadiftë, më
gozhdoi me sytë e tij të zinj.
– Dhe ata fituan, thatë? Ah, gjykimi i botës! Ju thashë dhe e di. Ata fituan po aq sa po
fitoni ju këtu, në kodrat tuaja.
- Se mos ju, – këmbëngula me zjarr, - a mos ju me orgjitë e tingujve dhe ndjenjave,
me qytetet e çmendura dhe zallahinë marramendëse, mendoni se po fitoni?
Ai tundi kokën ngadalë. – Pse ju, me atë regjimin tuaj fshatarak të të qënit esëll,
humbisni, nuk është argument se unë fitoj. Ne kurrë nuk fitojmë. Nganjëherë ne
mendojmë se fitojmë. Këto janë shakatë që bëjnë perënditë.
Lindur Janar 19, 1809, Boston, Masaçusec, Shtetet e Bashkuara
Vdiq Tetor 7, 1849 (mosha 40 vjeç), Baltimore, Mariland, Shtetet e Bashkuara
Profesioni Poet, tregimtar, botues, kritik letrar
Zhanret Horror, Krim, Detektiv
Martuar me Virxhinia Eliza Klemm Poe
Poe dhe veprat e tij influencuan letërsinë në Amerikë dhe në botë, si edhe fusha të tilla si kozmologjia dhe kriptografia. Veprat e tij i gjen kudo në kulturën popullore në letërsi, muzikë, filma dhe televizion. Sot, një numër i shtëpive të tij janë kthyer në muzeume.
Edgar Allan Poe
Morela
Me një ndjenjë dashurie të thellë dhe krejt të veçantë e shikoja shoqen time Morela. I
hedhur në shoqërinë e saj krejt rastësisht, shumë vjet të shkuara, shpirt im, qysh pas
takimit tim të parë me të, digjej me zjarre që nuk i kishte njohur më parë; por zjarret nuk
ishin të Erosit, dhe e hidhur, po aq sa torturuese për shpirtin tim ishte bindja doradorase
se unë nuk mundesha, në asnjë mënyrë, të kuptoja e të kontrolloja kuptimin e pazakontë
apo edhe të rregulloja intensitetin e tyre të vagëllt. Megjithatë ne u takuam, dhe fati na
lidhi sëbashku në altar, dhe unë nuk fola kurrë mbi pasionet apo nuk mendova kurrë mbi
dashurinë. Nga ana tjetër, ajo ju vodh shoqërisë dhe, duke m’u bashkuar vetëm mua, më
bëri të lumtur. Ishte një lumturi vrarëmendjeje; ishte një lumturi ëndërrash.
Erudicioni i Morelës ishte i pafund. Talentet e saj nuk hynin në rendet e
rëndomta, fuqitë e mendjes së saj ishin gjigande. E ndjeja këtë, dhe, në shumë çështje, u
bëra nxënësi i saj. Shpejt zbulova se, sidoqoftë, në saj të edukimit të saj Presburgian, ajo
kishte vendosur përpara meje një numër prej atyre shkrimeve mistike që zakonisht
konsiderohen hedhurina të literaturës së hershme gjermane. Këto, për shkaqe që nuk
mundesha t’i hamendësoja, ishin studimi i saj më i preferuar dhe i përhershëm; dhe se,
me kalimin e kohës, u bënë edhe të miat, gjë që duhej të ishte falë influencës së thjesht,
por shumë rezultative, të zakonit dhe shembullit.
Gaboj ose jo, në të gjitha këto, arsyetimi im pak kishte të bënte. Bindjet e mia,
ose unë harroj veten, nuk viheshin në lëvizje nga idealja, madje nuk kishte as edhe një
grimcëz misticizmi që kam lexuar se është në zbulim, në rast se nuk gaboj keq, përsëri,
në veprimet ose mendimet e mia. I bindur për këto, unë ja dorëzova veten patjetër
udhërrëfimit të gruas sime, dhe hyra me një zemër të padrojtur në koklavitjet e studimeve
të saja. Dhe pastaj, … pastaj, i zhutur mbi faqe të ndaluara, ndjeva një shpirt të ndaluar
që po lindte brenda meje, a do ta vendoste Morela dorën e saj të ftohtë mbi dorën time,
dhe a do të ringjallte nga hiri i filozofive të vdekura disa fjalë zëulta, të vetmuara,
kuptimi i çuditshëm i të cilave vetdigjej në kujtesën time? Dhe, pastaj, orë pas ore, a do
të shtyja kohën pranë saj, dhe të shtjelloja muzikën e zërit të saj, derisa, dikur, melodia të
ngjyrosej me terror, dhe ra, kështu, një hije mbi shpirtin tim, dhe unë po zbehesha, dhe
dridhesha së brëndshmi nga ato tone aspak tokësore. Kështu, gëzimi papritur u shndërrua
në tmerr, dhe më e bukura u bë më e shëmtuara, ashtu si Hinnon u bë Ge-Henna.
Është e panevojshme të përcaktoj karakterin e saktë të atyre shtjellimeve që, duke
u rritur prej vëllimeve të përmendura, formuan, pas një kohe kaq të gjatë, gati të vetmin
bashkëbisedim të Morelës dhe mua. Nga të diturit, në atë që mund të quhet moral
teologjik, do të kuptohet menjëherë dhe nga të paditurit, në të tëra rastet, pak do të
kuptohen. Panteizmi i egër i Fichte; Paligjenedia e modifikuar e Pitagorasve dhe, mbi të
gjitha, doktrinat e identitetit siç nxiteshin nga Schelling, ishin në përgjithësi pikat e
diskutimeve ku prezantohej pjesa më e mirë e bukurisë me Morelës imagjinuese. Ai
identitet që quhet personale, zoti Locke, mendoj unë, përcakton në të vërtetë se përbëhet
në arsyeshmërinë e qënieve racionale. Dhe meqënëse me person ne kuptojmë një lëndë
inteligjente që ka arsye, dhe përderisa ka një ndërgjegje që gjithmonë shoqëron të
menduarin, është piërisht kjo ajo që na bën të jemi ajo gjë me të cilën ne e quajmë veten,
duke na dalluar nga qënie të tjera që mendojnë, duke na dhënë identitetin tonë personal.
Por individualizmi principial, që është nocioni i atij identiteti, që me vdekjen humbet ose
nuk humbet përgjithmonë, ishte për mua, gjithmonë, një çështje me interes në rritje, jo aq
shumë nga natyra hutuese dhe emocionuese i pasojave të saj se sa nga mënyra e theksuar
dhe e gjallë me të cilën Morela i përmendte.
Por koha kishte ardhur kur misteri i mënyrës së gruas sime më shtypte mua si një
formulë magjike. Nuk mund të duroja më prekjet nga gishtërinjtë e saj të zbërdhulët, e as
tonin e ulët të gjuhës së saj muzikore, e as shkëlqimin e syve të saj melankolik. Dhe ajo i
dinte të gjitha këto, por nuk fajësoi; ajo dukej e ndërgjegjshme për dobësinë time ose
marrëzinë time, dhe, duke buzëqeshur, e quante fat. Ajo dukej se ishte e ndërgjegjshme
gjithashtu të një shkaku, për mua i panjohur, të tjetërsimit shkallë-shkallë të konsideratës
sime; por ajo nuk më dha asnjë shenjë të natyrës së atij shkaku. Megjithatë ajo grua po
tretej dita ditës. Njolla e kuqërremtë zuri vend përfundimisht mbi faqen e saj, dhe
damarët blu të gjakut mbi ballin e saj të zbehtë po dukeshin më qartë, dhe një dekik
natyra ime u shkri në keqardhje, por, kur ndesha vështrimin e saj kuptues, shpirti im u
ligështua dhe u trullos me shushatjen e atij që shikon poshtë në një humnerë të frikshme
dhe të pamatshme.
Duhet të them atëhere se e prisja çastin e sëmundjes së Morelës me një dëshirë të
padurimtë dhe shkrumbuese? Po, e prisja. Por shpirti i brishtë u mbajt fort pas asaj
godine të vet argjile për shumë ditë, për shumë javë dhe muaj të bezdisshëm, derisa
nervat e mi të torturuar e fituan mjeshtërinë mbi mendjen time, dhe unë tërbohesha për
ditë e më shumë për shkak të vonesës, dhe, me zemrën e një mizori, mallkoja ditët dhe
orët dhe momentet shafran, që dukeshin sikur zgjateshin e zgjateshin ndërsa jeta e saj e
brishtë binte e binte, ashti si hijet në ditën që sosej.
Por një mbrëmje vjeshtore, kur erërat ishin paqtuar në qiell, Morela më thirri
pranë shtratit të saj. Ishte një mjegull e brystë mbi tokë dhe një ndritje e ngrohtë mbi
ujëra dhe, midis gjetheve të pasura të pyllit të tetorit, sigurisht kishte rënë një ylber nga
hapësira qiellore.
- Është dita e ditëve, - tha ajo ndërsa unë po afrohesha, - dita e të gjitha ditëve ku
ose jeton ose vdes. Është një ditë e bukur për bijtë e tokës dhe të jetës … ah, akoma edhe
më e bukur për bijat e parajsës dhe vdekjes.
Unë putha ballin e saj dhe ajo vazhdoi:
- Unë po vdes, po dua të jetoj.
- Morela!
- Nuk ka psur ditë kur ju duhet të më dashuronit – por ju do të admironi të vdekur
atë që në jetë ju e urrenit.
- Morela!
- Po e përsëris, unë po vdes. Por brenda meje është një peng i asaj dashurie, oh sa
e vogël, që ju kishit për mua, Morelën. Kur shpirti im të largohet, fëmija do të lind,
fëmija yt dhe i imi, Morelës. Ditët e tua do të jenë ditë hidhërimi, ai hidhërim që është
përshtypja që zgjat më shumë, ashtu si qiparisi është më më qëndrestarja ndër pemë.
Sepse orët e lumturisë suaj mbaruan dhe gëzimi nuk mund të mblidhet dy herë në një
jetë, ashtu si trëndafilat e Paestum që çelin dy herë. Atëhere nuk do të luash më Teian me
kalimin e kohës, por, duke qënë i paditur për vjeshtullën dhe verën, ju do ta mbani me
vete qefinin mbi këtë tokë, ashtu si myslimanët në Mekë.
- Morela! – i thirra unë, - e nga e dini ju këtë? – Por ajo ktheu fytyrën mënjanë
mbi jastëk dhe disa dridhje po i vinin mbi këmbë, dhe kështu ajo vdiq dhe nuk ja dëgjova
më zërin.
Ashtu siç e pati parathënë, fëmija e saj, të cilën e lindi ndërsa po vdiste, e cila
filloi të merrte frymë vetëm në çastin kur e ëma e saj pushoi së marruri frymë, fëmija e
saj, një vajzë, jetoi. Dhe u rrit me trup dhe me intelekt, duke u bërë një ngjashmëri e
përkryer e asaj që kishte ikur, dhe unë e desha me një dashuri më të ethshme se sa besoja
se ishte e mundur të ndjeje për një frymor mbi tokë.
Por nuk zgjati shumë dhe kjo dashuri e pastër filloi të errësohej dhe re zymtësie,
tmerri dhe pikëllimi kalonin mbi të. Thashë se fëmija po rritej çuditshëm në trup dhe
intelekt. Sepse vërtet e çuditshme ishte rritja e shpejt e trupit në përmasa, por tmerr, oh
tmerr ishin mendimet pështjelluese që shtyheshin mbi mua ndërsa vëzhgoja zhvillimin e
qënies së saj mendore. A mund të ndodhte ndryshe, kur unë dita ditës zbuloja në
konceptimet e një fëmije fuqitë dhe aftësitë madhore të gruas? Kur mësime eksperience
binin nga buzët e foshnjes? Dhe kur zgjuarësia ose pasionet e njeriut madhor që unë
zbulova se feksnin ora orës nga syri i saj i plotë dhe spekullativ? Kur unë them se të
gjitha këto u bënë të dukshme për shqisat e mia të friksuara, kur unë nuk mund ta fshihja
më këtë gjë nga shpirti im, madje as nuk mund t’ua hidhja atyre ndijimeve që nuk kishin
kurajo që ta merrnin, a ka këtu çudi që dyshime të një natyre të frikshme dhe
emocionuese, u zvarritën në shpirtin tim? Apo se mendimet e mia bënin prapa të
çmeritura nga rrëfenjat e çmendura dhe teoritë rrëqethëse të Morelës së mbuluar në një
varr? Unë rrëmbeva nga vëzhgimi me hollësi i botës një qënie fati i të cilës më detyroi ta
adhuroja, dhe në atë botën e mbyllur të shtëpisë sime, shikoja me një ankth agonie
gjithçka që i interesonte të dashurës fëmijë.
Ndërsa vitet rrokulliseshin tutje dhe unë, ditë pas dite, shikoja fytyrën e saj
hyjnore, të butë dhe elokuente, duke derdhur mbi vete, njëkohësisht, formën e pjekurisë,
zbuloja pika të reja ngjashmërie të fëmijës me të ëmën, melakolisë me të vdekurën. Këto
hije ngjashmërie me orë bëheshin më të zymta dhe më të plota, më të përcaktuara dhe më
hutuese, por edhe më shëmtisht të tmerrshme. Mund ta përballoja që buzëqeshja e saj
ishte si e të ëmës, por dridhesha përpara ngjashmërisë së përkryer të syve të tyre, dhe
megjithatë mund ta përballoja, por, sytë e saj, shikonin shumë dendur në thellomat e
shpirtit tim me atë kuptimin e fuqishëm dhe çuditës të Morelës. Dhe në ravijëzimet e
ballit të lartë, dhe në krelat e flokut të saj të mëndafshtë, dhe në gishtërinjtë e zbehtë, dhe
në tonet e trishtuara muzikore të fjalës së saj, dhe, mbi të gjitha, … oh, mbi të gjitha, në
frazat dhe shprehjet e të vdekurës në buzët e të shtrenjtës dhe të gjallës, gjeta lëndën e
parë për mendime dhe tmerre vetngrënëse, për një krimb që nuk do të vdiste.
Kaluan kështu dy pesëvjeçarë të jetës së saj, por akoma ajo ishte pa emër mbi këtë
tokë. “Fëmija im” dhe “dashuria ime” ishin zakonisht dy emërtimet me të cilat e quante
dashuria e babait; dhe vetmimi rigoroz i ditëve të saj pengonte të gjitha bisedat e tjera
mes tyre. Emri i Morelës vdiq me të në çastin e vdekjes së saj. Me bijën nuk kisha folur
kurrë për të ëmën, ishte e pamundur të flisje. Vërtet, gjatë periudhës së shkurtër të
ekzistencës së saj, ajo nuk kishte marrë asnjë përshtypje nga bota e jashtme, me
përjashtim, ndoshta, çfarë mund t’i jetë ofruar nga kufijtë e ngushtë të intimiteteve të saj.
Ceremonia e pagëzimit i paraqiti mendjes sime, në kushtet e trazimit dhe shkatërrimit ku
ndodhej, një paraqitje të tmerrit të fatit tim. Në çastin e pagëzimit, unë ngurova për një
emër. Në buzët e mia vinin mizëri emrat të zgjuarash e të bukurash, të kohëve të vjetra
dhe atyre moderne, nga toka ime apo nga dhera të huaja, shumë syresh të butë, të lumtur,
të mirë. Po ç’gjë më bëri atëhere të shqetësoja kujtesën mbi të vdekurën e varrosur? Cili
demon më nxiti të shqiptoja atë tingull, i cili, thjesht duke e kujtuar, gufonte gjakun e
purpurt në rrëke nga koka tek zemra. Cili gjakpirës foli që nga skutat e shpirtit tim, kur
në ato rrugica të zbeta të kishës dhe në qetësinë e natës, unë pëshpërita në veshin e njeriut
të shenjtë rrokjet – Morela? Çfarë më shumë se djalli tronditi tiparet e fëmijës tim dhe u
përhap me hije vdekjeje, kur pas atij zëri timin pothuaj të padëgjueshëm, ajo ktheu sytë
qelqor nga toka tek qielli, dhe duke rënë përdhe, mbi rrasat e zeza të kriptës sonë të
lashtë, u përgjigj: “Unë jam këtu!”
Të qarta, të ftohta, qetësisht të qarta ranë ato pak tinguj të thjeshtë brenda në
veshin tim dhe, si plumb i shkrirë, u rrukullis duke fërshëllyer brenda trurit tim. Vite, vite
mund të kalojnë, por kujtimet për atë epokë, kurrë. Vërtet nuk isha i padijshëm mbi lulet
dhe verën, por këlkaza dhe qiparisi më errësonin ditë dhe natë. Unë nuk regjistrova as
kohën e as vendin, dhe yjet e fatit tim u venitën në qiell, dhe kështu toka po errësohej,
dhe siluetat e saj kalonin pranë meje rrëshqanthi si hije, dhe mes tyre, gjithçka që ruajta,
ishte – Morela. Erërat e hapësirës qiellore frynin vetëm një tingull në veshët e mi, dhe
valëzat në det pëshpërisnin pambarim – Morela. Por ajo vdiq; dhe me krahët e mi e
mbarta për tek varri i saj.
Qesha atje me një të qeshur të gjatë e të hidhur sepse nuk gjeta asnjë gjurmë të Morelës
së parë në varrin ku varrosa edhe të dytën – Morela.
Lindur Tetor 16, 1854, Dublin, Irlandë
Vdiq Nëntor 30, 1900 (46 vjeç), Paris, Francë
Profesioni Dramaturg, romancier, poet
Kombësia Irlandez
Oscar Fingal O'Flahertie Wills Wilde, i njohur për mençurinë e tij therëse, ka qënë një nga dramaturgët më të suksesshëm të Londrës Viktoriane së vonë dhe një nga njerëzit më të mëdhenj të kohës.
Uajlld ka qënë socialist i vendosur të cilën e argumentonte me fjalët “do të ketë vlera edhe sikur vetëm për faktin se çon në individualizëm”. Provoi të ishte anarshist dhe pacifist. Eseja e tij “Shpirti i njeriut në Socializëm” është himn i pikpamjeve të tij.
Jeta e Uailld ishte një uragan me pikpyetje që kur kalon nuk mund të mos vihet re.
Oskar Uajlld
Gjigandi egoist
Çdo mbasdite, ndërsa ktheheshin nga shkolla, fëmijët e kishin zakon të shkonin dhe të
luanin në kopshtin e Gjigandit.
Ishte një kopësht i madh dhe i mrekullueshëm, me një bar të butë e jeshil. Këtu
atje mbi barin jeshil kishte lule të bukura si yjet, dhe kishte edhe dymbëdhjetë pemë
pjeshke që në pranverë shpërthenin në një lulëzim delikat rozë dhe në vjeshtë ngarkohej
me fruta. Zogjtë qëndronin mbi pemë dhe këndonin kaq ëmbël sa që fëmijët ndalonin
lojën e tyre për t’i dëgjuar. “Sa të lumtur që jemi këtu!” thërrisnin ata.
Një ditë Gjigandi u kthye. Ai kishte shkuar t’i bënte një vizitë një kuçedre nga
Kornuoll, ku kishte qëndruar shtatë vjet. Pas shtatë vjetësh, pasi i kishte thënë të gjitha
ato që mund të thoshte sepse bisedat i kishte të pakta, vendosi të kthehej në kështjellën e
tij. Kur mbriti pa fëmijët që luanin në kopësht.
- Çfarë po bëni këtu, - u bërtiti ai me një zë shumë të vrazhdë, dhe fëmijët ja
mbathën të frikësuar.
- Kopështi im, është kopështi im, - tha Gjigandi, - gjithkush mund ta kuptojë këtë,
dhe unë nuk do të lejoj askënd që të lozi aty veç meje. – Kështu ai ndërtoi një mur të lartë
rrotull kopshtit dhe vuri një tabelë.
Ndalohet kalimi.
Kundravajtësit do të dënohen.
Ai ishte një Gjigand shumë egoist. Fëmijët e shkretë nuk kishin ku të luanin. Provuan të
luanin në rrugë, por rruga kishte shumë pluhur dhe gurë, dhe ata nuk e pëlqenin këtë gjë.
Ata i vinin rrotull murit pas mësimit dhe flisnin për kopshtin e bukur që ishte brenda.
“Oh, sa të lumtur që ishim brenda!” i thoshin njeri tjetrit.
Pastaj pranvera erdhi dhe vendi kishte pak lulëzime dhe pak zogj. Vetëm në
kopshtin e Gjigandit ishte akoma dimër. Zogjtë nuk e vrisnin mendjen të këndonin aty
sepse nuk kishte fëmijë, dhe pemët harruan të lulëzonin. Dikur një lule e bukur nxorri
kokën nga bari, por kur pa tabelën i erdhi kaq keq për fëmijët saqë hyri në tokë
menjëherë, dhe vajti të flejë. Të vetmit njerëz që ishin të kënaqur ishin Bora dhe Ngrica.
“Pranvera e ka harruar këtë kopësht,” thirrën ata, “kështu që ne do të jetojmë këtu gjatë
të gjithë vitit.” Bora e mbuloi barin me mantelin e saj të bardhë, kurse Ngrica pikturoi të
gjitha pemët me argjënd. Pastaj ata ftuan edhe Erën Veriore që të rrinte me ta, dhe ai
erdhi. Ai vet ishte i veshur me pellush dhe ulërinte gjatë të gjithë ditës rrotull kopshtit,
dhe rrëzonte kaposhët e oxhaqeve. “Ky vend është ideal,” tha ai. “Duhet ta ftojmë edhe
Breshërin që të vijë për vizitë.” Kështu Breshëri erdhi. Çdo ditë nga tre orë ai zhurmonte
me rrapamë mbi çatinë e kështjellës derisa theu pjesën më të madhe të rrasave, dhe pastaj
vraponte rrotull kopshtit me të gjithë shpejtësinë që kishte. Ishte i veshur në gri dhe
frymën e kishte si akull.
- Nuk e kuptoj se përse u vonua Pranvera, - tha Gjigandi ndërsa u ul pranë dritares
dhe pa jashtë kopshtin e tij të bardhë dhe të ftohtë. – Shpresoj që moti të ndryshojë.
Por Pranvera nuk erdhi kurrë, as Vera. Vjeshta i mbushi pemët kudo me fruta të
arta, por jo në kopshtin e Gjigandit. “Ai është shumë egoist,” tha ajo. Kështu që në
kopshtin e tij ishte gjithmonë Dimër, dhe Era Veriore, dhe Breshëri, dhe Ngrica, dhe
Bora vallëzonin rrotull e mes pemëve.
Një mëngjes, Gjigandi po rrinte zgjuar, shtrirë mbi krevat, kur dëgjoi muzikë të
bukur. Kaq ëmbël tingëlloi në veshët e tij saqë mendoi se duhet të ishin muzikantët e
Mbretit duke kaluar aty pranë. Në fakt ishte vetëm një gushkuq i vogël që këndonte
jashtë dritares së tij. Kishte kaluar kaq shumë kohë qysh se ai kishte dëgjuar për herë të
fundit një zog të këndonte në kopshtin e tij, saqë atij ju duk muzika më e mrekullueshme
në botë. Pastaj Breshëri ndaloi së vallëzuari mbi kokën e tij, dhe Era Veriore pushoi së
ulurituri dhe një parfum erëmirë erdhi tek ai nga dritarja. “Besoj se më në fund erdhi
Pranvera,” tha Gjigandi dhe, pasi kërceu nga krevati, vështroi jashtë.
Po çfarë pa?
Pa një pamje të mrekullueshme. Nëpërmjet një vrime në mur, fëmijët kishin hyrë
dhe ishin ngjitur nëpër degët e pemëve. Në çdo pemë që mund të shihte, ishte një fëmijë i
vogël mbi të. Dhe pemët ishin kaq të gëzuara që i kishin fëmijët sa ato ishin mbuluar me
lulëzim dhe tundnin krahët butësisht mbi kokat e fëmijëve. Zogjtë fluturonin dhe
cicëronin gjithë hare, kurse lulet kishin nxjerrë kokat nga bari jeshil për të parë dhe
qeshnin. Ishte një skenë mallëngjenjëse. Vetëm në një qoshe ishte dimër. Ishte qoshja më
e largët e kopshtit dhe atje ishte një djalë i vogël, i cili ishte kaq i vogël saqë nuk i arrinte
dot degët e pemës dhe i vinte rrotull duke qarë me hidhërimë. Pema e shkretë ishte
akoma e mbuluar me ngricë dhe dëborë, dhe Era Veriore frynte dhe ulurinte rrotull saj.
“Ngjitu, djalë i vogël,” i thoshte Pema, dhe i përkulte degët poshtë, por djali ishte shumë
i vogël për t’i arritur.
Zemra e Gjigandit shkriu kur e pa këtë skenë. “Sa egoist që kam qënë, “ tha ai,
“tani e di se përse Pranvera nuk vinte dot këtu. Do ta ve atë të vogël të gjorë mbi pemë,
dhe pastaj do të shemb murin dhe kopshti im do të jetë kopshti i lojërave të fëmijëve
përgjithmonë.” Atij i vinte me të vërtetë keq për çfarë kishte bërë.
Kështu zbriti poshtë shkallëve, hapi derën me shumë ngadalë dhe doli jashtë në
kopësht. Por kur fëmijët e panë, u trëmbën kaq shumë sa ja mbathën menjëherë dhe
kopshti u bë përsëri dimër. Vetëm djali i vogël nuk vrapoi, sepse sytë i kishte të mbushur
me kaq shumë lot saqë nuk e pa Gjigandin që po vinte. Gjigandi i shkoi pa u ndjerë nga
prapa, e ngriti me kujdes dhe e vendosi në pemë. Pema shpërtheu menjëherë në lulëzim,
dhe zogjtë erdhën dhe ja filluan këngës aty. Djali i vogël hodhi duart rreth qafës së
Gjigandit dhe e puthi. Fëmijët e tjerë, kur panë se Gjigandi nuk ishte më mizor, u kthyen
me vrap dhe me ta u kthye edhe Pranvera. “Tani, është kopshti juaj, fëmijë të vegjël,” tha
Gjigandi, dhe mori një vare të madhe dhe e rrëzoi murin poshtë. Kur njerëzit po shkonin
në Pazar nga dreka, ata panë Gjigandin se si lozte me fëmijët në kopshtin më të bukur që
kishin parë ndonjëherë.
Ata luanin gjatë të gjithë ditës dhe në mbrëmje shkonin tek Gjigandi për t’i thënë
mirëupafshim.
- Po ku është ai shoku juaj i vogël? – pyeti ai, - ai djalka që e ngjita në pemë.
Gjigandi e kishte fëmijën më të preferuar sepse ai e kishte puthur.
- Nuk e dimë, - thanë fëmijët, - ka ikur.
- I thoni që të vijë nesër, - tha Gjigandi.
Por fëmijët thanë se nuk e dinin se ku jetonte, dhe nuk e kishin parë kurrë më
parë. Gjigandi u trishtua shumë.
Çdo mbasdite, kur shkolla mbaronte, fëmijët vinin dhe luanin me Gjigandin. Por
fëmija i vogël, të cilin ai e donte shumë, nuk u pa më. Gjigandi ishte i mirë me të gjithë
fëmijët, megjithatë e merrte malli për shokun e parë të vogël, dhe dendur fliste për të,
“Oh, sa do të doja tashikoja!”
Vite kaluan, dhe Gjigandi po plakej dhe dobësohej. Tshmë ai nuk mund të loste
më, kështuqë rrinte në një kolltuk të madh dhe vështronte fëmijët tek luanin, dhe
admironte kopshtin e tij. “Unë kam shumë lule,” thoshte ai, “por fëmijët janë lulet më të
bukura mbi gjithçka.”
Një mëngjes dimri, Gjigandi pa nga dritarja ndërsa po vishej. Ai nuk e urrente më
Dimrin tani, sepse ai e dinte që Pranvera ishte thjesht në gjumë, dhe lulet po pushonin.
Papritur fërkoi sytë gjithë habi dhe nuk e hiqte vështrimin që andej. Ishte vërtet
një pamje e mrekullueshme. Në qoshen më të largët të kopshtit ishte një pemë e mbuluar
me lule të bardha të mrekullueshme. Degët i kishte florir dhe fruta të argjendë vareshin
prej tyre dhe nën të qëndronte djaloshi i vogël që ai e donte shumë.
Gjigandi vrapoi poshtë shkallëve me një gëzim të madh dhe doli në kopësht.
Nxitoi mespërmes barrit dhe ju afrua fëmijës. Dhe kur u afrua shumë, fytyra ju skuq nga
inati, dhe tha:
- Kush ka guxuar që të të plagosë ty?
Sepse në pëllëmbët e djalit të vogël dukeshin shenjat e dy gozhdëve, po ashtu
edhe tek këmbët e tij të vogla.
- Kush guxoi e të lëndoi ty? – bërtiti Gjigandi, - më thuaj, që të marr shpatën e
madhe e ta masakroj.
- Jo, - foli fëmija, - po këto janë plagët e Dashurisë.
- Kush je ti? – pyeti Gjigandi dhe një adhurim i madh papritur e mbushi, dhe u
gjunjëzua përpara fëmijës së vogël.
Fëmija i buzëqeshi Gjigandit dhe i tha: “Ti më le të luaja një herë në kopshtin
tënd, sot ti do të vish me mua në kopshtin tim, në Parajsë.”
Kur fëmijët vrapuan për tek kopshtë atë mbasdite, e gjetën Gjigandin të shtrirë të
vdekur nën pemë, i gjithi i mbuluar me petale të bardha.
Jorge Luis Borges
Lindur Jorge Francisco Isidoro Luis Borges, August 24, 1899,
Vendlindja Buenos Aires, Argjentina
Vdiq Qershor 14, 1986 (vjeç 86), Gjenevë, Zvicër
Profesioni Shkrimtar, poet, kritik, librar
Jorge Francisco Isidoro Luis Borges ishte shkrimtar argjentinas. Shkruajti tregime të shkurtra, ese, poezi, kritikë letrare dhe bëri përkthime. U influencua nga Dante Aligeri, Miguel Cervantes, Franz Kafka, H. G. Wells, Rudyard Kipling, H. P. Lovecraft, Arthur Schopenhauer, G. K. Chesterton, Leopoldo Lugones, and R. L. Stevenson.
Në krijimet e tij të para, Borges adoptoi doktrinën e Ultraizmit, por më vonë filloi të merrej me çështjet ekzistencialiste, të cilat ju quajtën herë herë “irealitete”.
Kozmopolitanizmi i Borgesit e çliroi atë nga kurthi i ngjyrave lokale. Kjo duket qartë në gjenealogjitë e ndryshme të personazheve të tij, vendndodhjeve dhe temave.
Vdiq i verbër nga kancer në mëlçi në 1986 në Gjenevë dhe është varrosur në Varrezat e Mbretërve.
Borgesit nuk ju dha kurrë çmimi Nobel në letërsi, për arsyen spekullative të pikpamjeve të tij politike meqë ai e kishte përcaktuar veten “Anarshisto – Pacifist”. Mosmarrja e çmimit e futi atë në një grup të nderuar shkrimtarësh, që, si ai, nuk e morën Nobelin: Graham Greene, Xheims Xhois, Marcel Praust, Leon Tolstoi etj.
I famshëm për tregimin e shkurtër. Borges futet në periudhën moderniste të kulturës dhe letërsisë së shekullit 20-të, përkatësisht në Simbolizëm.
Fjalët kyç të Borgesit në shkrimet e tij janë: natyra e kohës, pafundësia, pasqyrat, labirinthet, realiteti, filozofia, dhe identiteti.
Dendur kritikohet për tentativa plagjiarizmi.
Jorge Luis Borges
Rrënojat rrethore
ASKUSH nuk e pa atë kur zbarkoi në atë natë unanime, askush nuk e pa kanoen prej
bambuje kur u mbyt në llucën e shenjtë, por, në pak ditë, nuk kishte njeri që nuk e dinte
se burri i heshtur erdhi nga Jugu dhe se shtëpia e tij kishte qënë një nga ato fshatrat e
panumërt lart lumit, në anën mjaft të thepisur të malit, ku gjuha Zend nuk është ndotur
nga greqishtja dhe ku lebroza nuk është e shpeshtë. Ajo që është e sigurtë është se burri
gri puthi llucën, ju ngjit bregut duke mënjanuar fijet e mprehta të barit (ndoshta pa ndjerë
gjë), të cilat e çirrnin mishin e tij, dhe u zvarrit, duke i ardhur për të vjellë dhe i gjakosur,
deri tek rrethimi rrethor kurorëzuar me një tigër ose kal guri, që dikur kishte pasur
ngjyrën e flakës dhe tani atë të hirit.
Ky rreth ishte një tempull që ishte ngrënë nga zjarret e lashtë, përdhosur nga
xhungla e pakëndshme, perëndisë së të cilit nuk i bëheshin më nderime nga njerëzit. I
huaji u shtriq nën pjedestal. Ai u zgjua nga dielli aty lart mbi kokë. Nuk u habit fare që
plagët i ishin shëruar; mbylli sytë e zbehtë dhe fjeti, jo nga dobësia e mishit, por me
vendosmëri vullneti. Ai e dinte se ky tempull ishte vendi i kërkuar për synimin e tij të
palëkundshëm. Ai e dinte se pemët e papushimta nuk ja kishin arritur të mbysnin
gërmadhat e një tempulli tjetër të volitshëm poshtë rrjedhjes, i cili, dikur, i pëkiste
zotrave tashmë të djegur dhe të vdekur; ai e dinte se detyrimi i tij i menjëhershëm ishte të
ëndërronte.
Drejt mesnatës ai u zgjua nga vikama e pangushëllueshme e një zogu. Gjurmë
këmbësh të zbathura, disa fiq dhe një poçe e paralajmëruan se burrat e atij rajoni po e
vrojtonin plot respekt gjumin e tij, duke ofruar mbrojtjen e tij ose të frikësuar nga magjia
e tij. Ai ndjeu një acar frike, dhe kërkoi një kamare varri në murin pjesërisht të rrënuar ku
ai fshihej mes gjethesh të panjohura.
Qëllimi që udhëhiqte atë nuk ishte i pamundur, ndonëse ishte mbinatyror. Ai
donte të ëndërronte një burrë; ai donte ta ëndërronte atë në tërësinë e detajuar dhe t’ja
impononte atë realitetit. Ky projekt magjik kishte angazhuar të gjithë diapazonin e
mendjes së tij. Nëse dikush do ta pyeste se si quhej apo të tregonte ndonjë ngjarje nga
jeta e tij e mëparshme, ai nuk do të kishte qënë në gjendje të përgjigjej. Ky tempull i
pabanuar dhe i rrënuar i përshtatej atij sepse përmbante minimumin e botës së dukshme.
Afërsia e punëtorëve gjithashtu ishte e volitshme, sepse ata morën përsipër të plotësonin
nevojat e tij të thjeshta. Orizi dhe frutat që i sillnin atij ishin ushqim i mjaftueshëm për
trupin e tij, të cilit i ishte shenjtëruar detyra e vetme e të fjeturit dhe të ëndërruarit.
Fillimisht, ëndërrat e tij ishin kaotike, pastaj, më vonë, u bënë të natyrës
dialektike. I huaji ëndërronte sikur ishte në qendër të një amfiteatri rrethor që ishte, pak a
shumë, tempulli i djegur, re me studentë të heshtur mbushnin radhët e vendeve; fytyrat e
atyre në radhët e fundit, vareshin në largësinë e shumë shekujve dhe aq lartë sa edhe yjet,
por tiparet e tyre ishin shumë të dallueshme. Burri u dha nxënësve të tij leksione
anatomie, kozmografie dhe magjie: fytyrat dëgjonin me emocion dhe përpiqeshin të
përgjigjeshin kuptueshëm, sikur ta merrnin me mend rëndësinë e atij provimi, i cili do të
shpërblente një prej tyre duke e larguar nga iluzioni i zbrazët dhe duke e futur në botën
reale. Në gjumë apo zgjuar, burri mendoi mbi përgjigjet e fantazmave të tij, nuk e lejoi
veten që të mashtrohej nga gënjeshtarët dhe në hutimnajën e rastit ai ndjeu inteligjencën
që rritej. Ai po kërkonte një shpirt me vlera për të marrë pjesë në univers.
Pas nëntë ose dhjetë netësh, ai e kuptoi, me një hidhërimë të caktuar se ai nuk
mund të priste asgjë nga ata nxënës që e pranuan doktrinën e tij në mënyrë pasive, por që
mund të priste diçka nga ata që me raste guxonin ta kundërshtonin. Grupi i parë,
megjithëse e meritonin dashurinë dhe dhembshurinë, nuk mund të ngjiteshin në nivelin e
individëve; ndërkohë që grupi i dytë paraekzistonte në një shkallë disi më tëmadhe.
Një mbasdite, (tashmë mbasditet i ishin kushtuar gjumit, tashmë ishte i zgjuar
vetëm për disa orë gjatë ditës) ai e largoi të gjithë trupën iluzionare të studentëve
përgjithmonë dhe mbajti vetëm një nxënës. Ai ishte një djalë i heshtur, verdhacuk, herë
herë kokëfortë, dhe tiparet e shpra të të cilit u shëmbëllenin atyre të të ëndërruarit.
Eliminimi i vrazhdë i shokëve të tij studentë nuk e trazoi atë për një kohë të gjatë. Pas
disa mësimeve private, përparimi i tij ishte i mjaftueshëm për të mahnitur mësuesin.
Megjithatë, ndodhi një katastrofë. Një ditë, burri doli nga gjumi i tij sikur të kishte qënë
në një shkretëtirë vizkoze, vështroi dritën e padobishme të mbasdites, të cilën menjëherë
e ngatërroi me agimin e ditës, dhe kuptoi se nuk kishte ëndërruar. Të gjithë atë natë dhe
të gjithë ditën në vazhdim, mbi të ra një kthjelltësi e palejueshme pagjumsie. Provoi të
eksploronte pyllin, për të humbur forcat; mes pishave ai pothuaj ja arriti të bënte disa
dremitje të shkurtra, përshkuar nga vizione të shpejta elementare që ishin të padobishme.
Ai u përpoq që të rimblidhte trupën e studentëve, por, pa shqiptuar akoma disa fjalë të
shkurtra lajmërimi, ajo u deformua dhe pastaj u fshi. Në atë syçeljen e tij pothuaj të
përhershme, lotë zemërimi i dogjën sytë e tij të plakur.
Ai e kuptoi se të modeloje lëndën e palidhur dhe të ndryshueshme nga të cilat
përbëhen ëndërrat ishte detyra më e vështirë që mund të ndërmerrte një burrë, edhe pse
atij i duhet të depërtojë në të gjitha enigmat të një rendi superior dhe inferior, shumë më e
vështirë se sa të thurrje një litar rëre ose të të bëje replikën e një ere pa fytyrë. Ai u betua
t’i harronte haluçinacionet e fuqishme që e kishin shmangur atë fillimisht, dhe kërkoi një
tjetër metodë pune. Përpara se ta vinte në jetë, ai harxhoi një muaj për të rimarrë veten,
që ishte shkapërderdhur nga deliri i tij. I braktisi të gjitha paramendimet e ëndërrimit dhe
kaloi menjëherë në gjumosjen e një pjese të arsyeshme të secilës ditë. Ato pak herë që
kishte ëndërra gjatë kësaj periudhe, nuk tregoi vëmendje. Përpara se të rifillonte detyrën e
tij, ai priti derisa hëna të ishte një disk i përkryer. Pastaj, mbasdite, e pastroi veten në
ujërat e lumit, ju fal zotave planetare, shqiptoi rrokjet e paracaktuara të një emri të madh,
dhe shkoi të flejë. Ai filloi të shikojë ëndërra pothuaj menjëherë me zemrën që e godiste
fort.
Ai e pa atë në ëndërr të ishte i ngrohtë, i fshehtë, sa një grusht i mbledhur dhe me
ngjyrë të kuqe të thellë, brenda gjysmëhijes së një trupi njerëzor, akoma pa fytyrë ose
seks. Për katërmbëdhjetë netë të kulluara ai e ëndërroi atë me dashuri plot zell. Çdo natë
e perceptonte më qartë. Ai nuk e preku, ai vetëm sa i lejoi vetes që ta dëshmonte,
vrojtonte, dhe, herë herë, ta pastronte me një vështrim. Ai e perceptoi dhe e përjetoi nga
të gjitha këndet dhe largësitë. Natën e katërmbëdhjetë preku lehtë me gishtin e tij tregues
arterien pulmonare, pastaj edhe zemrën, brenda dhe jashtë. Ai ishte i kënaqur me
kontrollin. Qëllimisht nuk ëndërroi për një natë. Preku përsëri zemrën, thirri emrin e një
planeti, dhe ndërmori të ndërtoi pamjen e një organi tjetër kryesor. Brenda një viti, ai
kishte ardhur tek skeleti dhe kapakët e syrit. Detyra më e vështirë ishin flokët e panumërt.
Ai ëndërroi të gjithë njeriun, një djalosh i ri, por që nuk ulej dhe fliste, që nuk i hapte dot
sytë. Natë pas nate, burri e ëndërroi atë në gjumë.
Në kozmogoninë gnostike, krijuesit i japin formë një Adami të kuq që nuk mund
të qëndrojë në këmbë; po aq i gnathët, i papërpunuar dhe elementar si ky Adam i pluhurit
ishte Adami i ëndërrave farkëtuar nga netët e magjistarit. Një mbasdite, burri gati
shkatërroi të gjithë punën, por pastaj ndërroi mendje. (Do të kishte qënë më mirë skur ta
kishte bërë.) Kur kishte përdorur të gjitha kërkesat ndaj zotave të tokës, ai u hodh në
këmbët e shëmbëlltyrës, që ishte një tigër ose një mëz dhe iu përgjërua për ndihmën e
panjohur. Atë mbrëmje, në muzg, ai ëndërroi statujën. E ëndërroi të gjallë, të ndrojtur.
Nuk ishte një bastard mizor në formë tigri apo mëzi. Gjithashtu një dem, një trëndafil dhe
një stuhi. Ky zot i shumëfishtë i tregoi atij se emri i tij tokësor ishte Zjarr, dhe se në këtë
tempull rrethor (dhe në të tjerë si ky) njerëzit, dikur, i kishin bërë flijime dhe e adhuronin
atë, dhe se ai mund t’i jepte magjikisht frymë fantazmës së ëndërruar, në atë mënyrë që,
të gjitha krijesat, përveç vet Zjarrit dhe ëndërruesit, mund të besonin të ishte një burrë
mishi dhe gjaku. Ai urdhëroi që me t’u instruktuar ky burrë për të gjitha ritet, duhej
dërguar në tempujt e tjerë të rrënuar piramidat e të cilave akoma mbaheshin poshtë
rrjedhjes së lumit, me qëllim që disa zëra ta lartësonin plot lavdi në atë vend të
shkretëtuar. Në ëndërrën e njeriut që ëndërronte, ai i ëndërruari u zgjua.
Magjistari i kreu urdhërat që ju dhanë. Ai kushtoi një gjatësi të caktuar kohe (që
doli se ishte dy vjet) për ta instruktuar atë rreth mistereve të universit dhe kultit të zjarrit.
Fshehurazi, ai ndjente dhimbje nga ideja që do të ndahej prej tij. Me pretekstin e nevojës
pedagogjike, filloi të rriste numërin e orëve që i kushtoheshin ëndërrimit, çdo ditë. Ai
ribëri supin e djathtë që ishte disi me difekt. Herë herë ai turbullohej nga përshtypja se e
gjithë kjo kishte ndodhur. Në përgjithësi, ditët e tij ishin të lumtura, kur mbyllte sytë,
mendonte: “Tani do të jem me birin tim.” Ose, më rrallë, thoshte: “Biri që unë po sjell,
po më pret dhe nuk do të ekzistojë nëse unë nuk shkoj tek ai.”
Dora dorës ai filloi të mësohej me realitetin. Një herë ai e urdhëroi atë që të
vendoste një flamur mbi një majë të largët. Ditën tjetër flamuri valëvitej në atë majë. Ai
provoi eksperimente të tjera të ngjashme, çdo herë e më kokëkrisura. Me një hidhërim të
sigurtë ai e kuptoi se i biri ishte gati të lindte, madje edhe me padurim. Atë natë ai e puthi
atë për herë të parë dhe e dërgoi tek tempulli tjetër, rrënojat e të cilit po ktheheshin të
bardha poshtë rrjedhjes, përgjatë shumë kilometrave të xhunglës së pakalueshme dhe
moçaleve. Përpara se të bënte këtë (dhe me qëllim që biri të mos e dinte se dikur kishte
qënë fantazmë, kështuqë ai ta mendonte veten burrë si gjithë të tjerët) ai ja fshiu atij
kujtesën e të gjitha viteve të stazhit të punës dhe kualifikimeve.
Fitorja dhe paqja e tij u mjegulluan me mërzitje. Në kohët muzgore të muzgjeve
dhe agimeve, ai do të gjunjëzohej përpara figurës prej guri, ndoshta duke përfytyruar
birin e tij joreal që kryente rite identike në rrënoja të tjera rrethore poshtë rrjedhjes.
Netëve ai nuk ëndërronte më veçse si çdo njeri. Perceptimet e tij të tingujve dhe formave
të universit u bënë disi të zbehta: biri i tij që mungonte po ushqehej kështu me coprat e
shpirtit të tij. Qëllimi i jetës së tij ishte përmbushur, burri mbeti në një lloj ekstaze. Pas
një farë kohe, të cilën disa kompjutera e llogarisin në vite e disa në dhjetëvjeçarë, dy
rremëtarë e zgjuan një mesnatë, ai nuk mund t’i shikonte fytyrat e tyre, por ata i folën atij
për një njeri magjepsës në tempullin e Veriut, i aftë që të ecte mbi prush pa u djegur.
Magjistari papritur kujtoi fjalët e zotit. Ai kujtoi se nga të gjithë njerëzit që popullojnë
botën, vetëm Zjarri e dinte se biri i tij ishte një fantazmë. Kjo kujtesë, që fillimisht e
qetësoi atë, përfundoi duke e torturuar atë. Ai pati frikë se mos biri i tij meditonte mbi
këtë privilegj anormal dhe merrte vesh, në ndonjë farë mënyre, se ai ishte thjesht një
ngjasmim. Të mos jesh njeri, por të jesh projeksion i ëndërrave të një njeriu tjetër, çfarë
poshtërimi i pakrahasim, çfarë çmendurie! Çdo baba është i interesuar në bijtë që ai ka
krijuar (ose lejuar) nga konfuzioni i lumturisë. Ishte e natyrshme që magjistari të frikej
për të ardhmen e atij biri të cilin e kishte përfytyruar organ pas organi, tipar pas tipari, në
njëmijë e një netë sekrete.
Dyshimet e tij morën fund papritur, por jo pa paralajmërime të caktuara.
Fillimisht, (pas një thatësire të madhe) një re e largët, e lehtë sa edhe një zog, u çfaq mbi
një kodër, pastaj, drejt Jugut, qielli mori ngjyrën rozë të mishit të dhëmbëve të leopardit,
pastaj erdhën re tymi që ndryshkën metalin e natës; më pas, erdhën kafshët e egra në një
turravrap paniku. Sepse ajo që kishte ndodhur shumë shekuj më parë, po përsëriste
vetveten. Rrënojat e vendit të shenjtë të zotit të Zjarrit u shkatërruan nga zjarri. Në një ag
pa zogj, magjistari pa zjarrin se si në mënyrë bashkëqendrore po lëpinte muret. Për një
çast, ai mendoi të strehohej në ujë, por pastaj e kuptoi se po vinte vdekja për të
kurorëzuar moshën e tij të vjetër dhe ta çlironte nga punët e tij. Ai eci drejt perdeve të
zjarrit. Ato nuk e kafshuan mishin e tij, ato e përkdhelën dhe e shplanë pa nxehtësi ose
djegie. Me çlirim, me poshtërim, me terror, ai e kuptoi se edhe ai ishte një iluzion, se
dikush tjetër po e ëndërronte atë.
Franz Kafka
Lindur Korrik 3, 1883, Pragë, Austro - Hungaria
Vdiq Qershor 3, 1924 (vjeç 40), Kierling pranë Vienës, Austri
Profesioni Nëpunës sigurimesh, manaxher fabrike, romancier, tregimshkrues
Kombësia Çifut bohemian (Austro - Hungaria)
Zhanër Romane, tregime
Lëvizja letrare Modernizëm, egzistencializëm, pararendës i realizmit magjik
Kryevepra Gjykimi, Kështjella, Metamorfoza
Tema të tjetërsimit dhe vetpersekutimit të njeriut.
Disa kritikë shikojnë influencën Marksiste në satirizimin që i bën burokracisë, disa të
tjerë venë në dukje anarshizmin në pikpamjet e tij antiburokratike. Kurse të tjerë i kanë
parë me lentet e Judizmit.
Pothuaj të gjitha shkrimet i shkroi në gjuhën gjermane.
Kafka vdiq nga tuberkulozi në 3 qershor 1924. Varri i Kafkës sot është në varrezat çifute
në Pragë.
Statujë bronxi në Pragë. Kafka ka edhe një muzem në Pragë.
Kafka
Përpara ligjit
Përpara ligjit qëndron portieri. Tek ky portier vjen një burrë që kërkon të hyjë tek ligji.
Por portieri i thotë se nuk mund t’i lejojë hyrjen atë çast. Burri mendohet pak dhe pastaj
pyet nëse do t’i lejohet më vonë që të hyjë.
- E mundur është, - thotë portieri, - por jo tani.
Porta për të hyrë te ligji ishte e hapur, si gjithmonë, dhe portieri ecën para saj,
kështu që burri përkulet për të parë brenda nëpërmjet portës. Kur portieri e ve re këtë, ai
qesh dhe thotë:
- Në qoftë se të tundoka kaq shumë, provoje pavarësisht se unë të ndaloj. Por,
mos harro: Unë jam i fuqishëm. Dhe unë jam thjesht një portier i vogël në hierarki. Dhe
nga njëra dhomë në tjetrën të ligjit ka portiera që janë njëri më i fuqishëm se tjetri. Unë
nuk mund të përballoj as edhe një vështrim të të tretit.
Burri nuk kishte parashikuar vështirësi të tilla: ligji duhet të ishte i prekshëm nga
të gjithë, mendon ai, por, ndërsa e shikon tani më me vëmendje portierin brenda asaj
palltoje pellush, me atë hundën e madhe me majë dhe me atë mjekrën Tartare të gjatë, të
hollë, të zezë, ai vendos se do të ishte më mirë të priste derisa t’i jepej leja për të hyrë
brenda.
Portieri i jep një stol dhe e lejon që të rrijë ulur pranë derës. Dhe atje rri ai për ditë
të tëra dhe për vite të tëra. Ai bën shumë përpjekje për ta lejuar që të hyjë brenda, dhe ai
e lodh portierin me kërkesat e tij. Portieri shpesh e pyet për vendin nga ka ardhur dhe
shumë gjëra të tjera, por ato janë pyetje indiferente, nga ato llojet që të bëjnë burrat e
mëdhenj, dhe në fund i thotë se nuk mund ta lejojë që të hyjë akoma. Burri, që është
pajisur me shumë gjëra që i ka marrë me vete për udhëtimin e tij, shpenzon gjithçka,
pavarësisht se sa me vlerë janë, për t’i fituar lejen portierit. Portieri i merr të gjitha, por
duke bërë këtë, thotë:
- Po i marr këto vetëm që ju të mos mendoni se keni dështuar në gjithçka.
Gjatë shumë viteve që kalojnë, burri e vrojton portierin gati vazhdimisht. Ai i
harron portierët e tjerë, dhe ky i tij duket si e vetmja pengesë për të hyrë tek ligji. Ai i
mallkon rrethanat e pafata, fillimisht, pa u menduar dhe me zë të lartë, më vonë, ndërsa
moshohet, ai akoma bëlbëzon me vete.
Ai bëhet si fëmijë dhe, meqënëse gjatë shumë vjetëve studim që i ka bërë portierit
ai ja njeh edhe pleshtat në pallton pellush, ai u lutet atyre për ta ndihmuar që t’i mbushin
mendjen portierit. Më në fund, shikimi i dobësohet, dhe ai nuk e di nëse gjërat rrotull tij
janë më të errta në të vërtetë apo sytë po e mashtrojnë. Por tani ai dallon në errësirë një
ndriçim që del pandërprerje jashtë nga porta e ligjit.
Tani ai nuk ka edhe shumë kohë për të jetuar. Përpara vdekjes, ai mbledh në
kokën e tij të gjithë eksperiencën e të gjithë jetës së tij dhe formulon një pyetje, të cilën
nuk ja kishte bërë portierit asnjëherë më parë. Ja bën atij me dorë, meqënëse kishte kohë
që nuk mund ta drejtonte trupin. Portierit i duhet të përkulet mbi të, sepse diferenca e
madhe i ka ndryshuar gjërat në disfavor të burrit.
- Çfarë doni që të dini tjetër? Ju paskit qënë ia pangopur.
- Të gjithë orvaten pas ligjit, - thotë burri, - si është puna atëhere që, pas kaq
shumë vitesh, askush, përveç meje, nuk ka kërkuar leje hyrjeje në ligj?
Portieri e shikon se burri është duke vdekur dhe, për të mposhtur shqisën e
mundur të dëgjimit të burrit, i përgjigjet me zë të lartë:
- Këtu askush nuk mund të hyjë, sepse kjo hyrje ju është caktuar vetëm juve. Tani
do ta mbyll këtë portë.
Lindur Tetor 14, 1888, Wellington, Zelanda e Re
Vdiq Janar 9, 1923 (34 vjeç), Fontainebleau, Francë
Emri letrar Katherine Mansfield
Kombësia Zelanda e Re
Lëvizja letrare Modernizmi
Mansfild ishte një shkrimtare pjellore në vitet e fundit të jetës së saj, dhe shumë prej prozës dhe poezisë së saj ishin të pabotuara kur ajo vdiq nga një hemorragji fatale pulmonare. Konsiderohet gjerësisht si një nga shkrimtarët më të mirë të tregimit të shkurtër të kohës së saj. Mansfild udhëhoqi kohën duke qënë e para që adhuronte Çehovin e famshëm rus.
Shumë shkolla, kolegje, rrugë, konkurse dhe bursa kanë emrin e saj. Madje edhe në Francë, ku jetoi dhe shkroi.
Katherine Mansfield
Psikologji
KUR ajo hapi derën dhe pa atë duke pritur prapa derës, ajo nuk kishte qënë kurrë më e
kënaqur më parë, dhe, ai, gjithashtu, dukej shumë shumë i kënaqur që kishte vajtur,
ndërsa e ndiqte nga prapa për në studion e saj.
- Nuk je e zënë?
- Jo. Po bëhesha gati të bëja çaj.
- Dhe nuk pret njeri?
- Kërkënd në botë.
- Ah! Sa mirë!
Ai la pallton dhe kapelen mënjanë, ngadalë sikur të kishte kohë të bollshme për
gjithçka, ose sikur po hiqte dorë prej tyre njëherë e përgjithmonë. Pastaj ju afrua zjarrit
dhe i zgjati duart flakës që lëpinte ajërin me shpejtësi.
Për disa çaste, të dy ndejtën të heshtur përpara asaj drite vallëzuese. Ata po shijonin
akoma mbi buzët e tua në buzëqeshja goditjen e ëmbël të përshëndetjes së tyre. Vetet e
tyre sekrete pëshpërisnin:
- E përse të flasim? A nuk mjafton kjo?
- Më shumë se mjaftueshëm. Nuk e kisha kuptuar deri përpara këtij çasti …
- Sa e bukur është thjesht të jesh me ty …
- Ja, si kjo …
- Oh, është më shumë se mjaft.
Por papritur ai u kthye dhe e vështroi atë ndërsa ajo bëri prapa me shpejtësi.
- Keni një cigare? Do të ve ibrikun. Të ka marrë malli për çaj?
- Eh, jo malli.
- Mua, po.
- Oh, ju! – Ai kapi jastëçkën armeniane dhe e vërviti mbi kanape. – Ju jeni një kineze e
vogël e përkryer.
- Po, jam, - qeshi ajo. – Më pëlqen çaji ashtu si burrat e fortë pëlqejnë verën.
Ajo ndezi llampën nën mbulesën e gjerë portokalli, tërhoqi perdet dhe tërhoqi
tavolinën e mesit. Dy zogj kënduan në ibrik; zjarri u përpëlit. Ai u ul duke lidhur duart
pas gjunjëve. Shumë e këndshme ky biznesi për të pirë çaj dhe ajo kishte gjithmonë gjëra
të shijshme për të ngrënë: sanduiçe të vogla, biskota në formë gishti të shkurtra e të
ëmbla me bajame, dhe një kek në ngjyrë të errët që mbante era rum. Po kjo ishte thjesht
një pushim. Pastaj tavolina shtyhej tutje, dy karriket e tyre i afroheshin dritës dhe pastaj
vinte çasti kur ai nxirrte llullën, e mbushte, dhe thoshte, duke shtypur lehtas duhanin
brenda llullës: "Kam menduar gjatë mbi ato që më thatë herën e fundit dhe mua më duket
…”
Po, kjo ishte çfarë priste ai dhe ajo kështu vepronte. Po, ndërsa e thante çajnikun mbi
flakën e alkolit, ajo pa ata të dy të tjerët të reflektuar në të, atë, mbështetur dhe rehatuar
mbi jastëçkat dhe veten e saj, mbledhur si kërmill në kolltukun-guaskë blu. Pamja ishte
kaq e qartë dhe me detaje saqë mund të kujtoje se ishte e pikturuar mbi kapakun e
çajnikut blu. Dhe, megjithatë, ajo nuk mund të nxitonte. Por i vinte të bërtiste: “Më jepni
kohë!” Asaj i duhej koha që të qetësohej. Ajo donte kohë që të çlirohej nga të gjitha këto
gjëra familjare me të cilat jetonte aq gjallërisht. Sepse të gjitha këto gjëra të gëzueshme
rrotull saj ishin pjesë e saj. Si foshnje të saj të cilët e dinin dhe i bënin kërkesa të mëdha e
të zjarrta. Por tani ata duhej të largoheshin. Duhet të fshiheshin tutje, të përziheshin si
fëmijët, të dërgoheshin tek shkallët e muzgëta, të paketoheshin në krevat dhe të
urdhëroheshin të flinin, menjëherë, pa ju ndjerë zëri.
Sepse cilësia e veçantë drithëruese e miqësisë së tyre ishte në dorëzimin e tyre të
plotë. Ashtu si dy qytete të hapura në mes të një rrafshi të gjerë, dy mendjet e tyre
qëndronin të hapura ndaj njëra tjetrës. Dhe ai nuk kalëronte aspak në qytetin e saj si një
pushtues, i armatosur deri në dhëmbë, duke mos parë asgjë por një fërgëllimë të argjendë
e të gëzuar. As ajo nuk hynte në qytetin e tij si një mbretëreshë që ecën butë mbi petale
lulesh. Jo, aspak, ata ishin rrugëtarë seriozë e të zellshëm, të përthithur në të kuptuarit se
çfarë duhej parë dhe në të zbuluarit të asaj që ishte e fshehur, duke shfrytëzuar në
maksimum këtë rast absolutisht të jashtëzakonshëm që ja bënte atij të mundur të ishte
tërësisht i vërtetë ndaj saj dhe për atë të ishte tërësisht e sinqertë me të.
Dhe gjëja më e mirë këtu ishte se të dy ata ishin mjaftueshëm të moshuar për ta
shijuar plotësisht aventurën e tyre pa ndonjë ndërlikim të kotë emocional. Pasioni do të
kishte shkatërruar gjithçka, ata e shikonin qartë këtë. Pastaj, veç kësaj, të gjitha ato lloj
gjërash kishin marrë fund një herë e mirë për ta, ai ishte tridhjetë e një vjeç dhe ajo
tridhjetë. Kishin pasur eksperiencat e tyre, të ndryshme e të pasura, por tani ishte çasti i të
korrave. Dhe a nuk ishin romanet e tij të denja për romane të mëdhenj? Po dramat e saj?
E kush tjetër kishte sensin e saj të jashtëzakonshëm të një komedie reale angleze? …
Ajo e preu kekun me kujdes në copa të vogla dhe ai u zgjat për një copë.
- E ndjen sa e shijshme që është, - pyeste ajo me merak. – Haje me imagjinatë. Zgurdullo
dhe sytë, po deshe, por shijoje më marrjen e frymës. Nuk është një sanduiç nga çanta e
prestidigjatorit, por është ai lloj keku që mund shumë mirë të ishte përmendur në Librin e
Gjenezës … Dhe zoti tha: “Le të ketë kek! Dhe keku u bë. Dhe zoti pa që ishte i mirë.”
- Nuk ke nevojë të më pyesësh mua, - thoshte ai. – Vërtet! Është pak e çuditshme, por
mua më bëjnë vërtet përshtypje ato që ha këtu, që nuk më ndodh asgjëkundi tjetër.
Ndoshta vjen se jetoj vetëm për një kohë kaq të gjatë dhe se lexoj gjatë ngrënies … eh,
zakoni im që ta shoh ushqimin thjesht si ushqim … diçka që është aty, në kohë të
caktuara … për t’u përtypur … që … të mos jetë më atje. – Ai qeshi. – Kjo të trondit, apo
jo?
- Deri në palcë, - tha ajo.
- Po, shiko këtu, - ai e shtyti filxhanin e tij dhe filloi të flasë shumë shpejt. – Unë thjesht
nuk kam ndonjë jetë të jashtme. Unë nuk i di emrat e gjërave dhe nuk ve re kurrë vendet,
mobiljet ose pamjet e njerëzve. Një dhomë është tamam si një dhomë tjetër për mua, një
vend për të ndenjur dhe lexuar ose biseduar, veç, - këtu ai ndaloi, buzëqeshi në një
mënyrë të çuditshme naïve dhe shtoi, - veç kësaj dhome. – Ai shikoi rrotull tij dhe pastaj
atë dhe qeshi për habinë dhe kënaqësinë e vet. Ai ishte si një burrë që zgjohet në një tren
për të parë se ka mbritur në fundin e udhëtimit të tij.
- Ja edhe një gjë tjetër e çuditshme. Po të mbyll sytë e shikoj këtë vend me hollësitë më të
vogla. Tani që po e mendoj, asnjëherë nuk e kam bërë këtë gjë më parë ndërgjegjësisht.
Dendur, kur nuk jam këtu, e vizitoj me shpirt, endem mes karrigeve tuaja të kuqe, i ngul
sytë kupës me fruta mbi tavolinën e zezë dhe e prek lehtas atë mrekulli, kokën e atij djali
në gjumë.
Ndërsa foli këto pa nga koka e djaloshit e cila ndodhej në një qoshe të raftit mbi
oxhak, një kokë e anuar anash, me buzë të hapura, tamam sikur në gjumë po dëgjonte
disa tinguj të ëmbël …
- E dua shumë atë djalë të vogël, - mërmëriti ai. Dhe të dy ranë në heshtje.
Një heshtje e re kjo midis tyre. Një heshtje që nuk ngjante aspak me atë që kishte
pasuar përshëndetjet e tyre. Një tip “Okej, ja tek jemi përsëri bashkë dhe nuk ka asnjë
arsye se përse të mos vazhdojmë atje ku e lamë herën e fundit.” Ajo heshtje do të ishte
përmbajtur në rrethin e zjarrit të ngrohtë e të gëzueshëm si edhe të dritës së llampës. Sa
herë ata nuk kishin hedhur diçka në të sa për gallatën e të shikuarit të valëzave që do të
thyheshin në brigjet pa andralla. Por në këtë pellg të panjohur koka e djalit të vogël në
gjumin e tij të pakohë binte më shumë dhe valëzat valëzonin larg, larg, pa kufij larg, në
një errësirë të thellë vezulluese
Dhe pastaj të dy e thyen heshtjen. Ajo tha: - Duhet të shikoj zjarrin. – Dhe ai tha: -
Kam provuar një … - Të dy u shmangën. Ajo u kujdes për zjarrin dhe e çoi tavolinën në
vendin e vet, karrikja blu u shty mbi rrotat e saj përpara, ajo u mblodh brenda saj, kurse
ai u rehatua në jastëçkat e tij. Shpetj! Shpejt! Ata duhej ta pengonin që të ndodhte prapë.
- E lexova librin që më dhatë herën e fundit.
- Oh, çfarë mendon për të?
Ata ishin tërhequr dhe gjithçka ishte si zakonisht. Po, a ishte e vërtetë kjo? A nuk
ishin paksa më të shpejt e më të gatshëm në përgjigjet e tyre, paksa më shumë të gatshëm
për t’i pranuar njëri tjetrit ato që thoshin? A nuk ishte kjo diçka më shumë se një imitim i
mrekullueshëm i rasteve të tjera? Zemra e tij rrihte; faqet e saj digjnin dhe gjëja më e
pakuptueshme ishte se përse ajo nuk zbulonte dot se ku ishin me saktësi ose çfarë po
ndodhte me saktësi. Nuk kishte kohë të shikonte prapa. Dhe tamam pse kishte shkruar
kaq larg, ndodhi prapë. Ata u lëkundën, ishin të pasigurtë, hezituan, heshtën. Përsëri ata
ishin të ndërgjegjshëm për errësirën e pakufi dhe pyetëse. Ja ku ishin prapë, dy gjuetarë
përkulur mbi zjarrin e tyre, por duke dëgjuar befas, andej nga xhungla, prapa një shkulme
ere, një britmë zëlartë pyetëse …
Ajo ngriti kokën. – Po bie shi, - mërmëriti. Zëri i saj ishte shumë i ngjashëm me të
tijin kur kishte thënë: - E dua atë djalë të vogël.
Po mirë. E përse nuk i lëshoheshin ata kësaj gjëje, përse nuk epeshin dhe të shikonin
se çfarë do të ndodhte? Jo. Pavarësisht se ishin të vagëllt dhe të shqetësuar, ata e dinin se
miqësia e tyre e çmuar ishte në rrezik. Ajo do të shkatërrohej, dhe jo ata vetë.
Ai u ngrit, goditi llullën për ta zbrazur nga hiri, kaloi dorën mes flokëve, dhe tha: -
Kam vrarë shumë mendjen kohët e fundit për atë nëse novela e së ardhmes do të jetë një
novelë psikologjike. Sa e sigurtë jeni se psikologjia në funksion të psikologjisë nuk ka
fare të bëjë me letërsinë?
- A mos doni të thoni se ju ndjeni që ekziston mundësia që krijesat misterioze
inekzistente të shkrimtarëve të sotëm të rinj po provojnë t’i kalojnë pretendimet e psiko-analistëve?
- Po, ashtu është. Dhe mendoj se është sepse ky brez është aq i zgjuar të dijë që është i
sëmurë dhe se e vetmja mundësi për t’u shëruar është të shkohet tek simptomat, të
studjohen thellësisht, duke u kërkuar dhe gjetur rrënjët e shqetësimit.
- Por, jo, - tha ajo me zë ankues. – Çfarë pikpamje e tmerrshme e zymtë!
- Jo, aspak, - tha ai. – Shiko këtu …- Dhe biseda vazhdoi duke dëshmuar suksesin e tyre.
Ajo u kthye në karrigen e saj duke parë nga ai ndërsa përgjigjej. Buzëqeshja e saj tha: -
Ne fituam.- Edhe ai ja ktheu buzëqeshjen me siguri: - Absolutisht, po.
Por buzëqeshja i ç’bëri ata, zgjati më shumë se ç’duhej dhe u kthye në ngërdheshje.
Ata panë vetet e tyre sikur të ishin dy kukulla të vogla të ngërdheshura duke bërë gjeste
tutje në asgjë.
- E përse kemi folur? – mendoi ai. Ishte kaq gjithësisht i mërzitur sa i hapej goja.
- Çfarë spektakli që bëmë me vetet tona, - mendoi ajo. Dhe ajo pa se si ai shtronte
truallin, me sa zell, dhe ajo vraponte pas tij, duke tymosur këtu një pemë dhe atje një
shkurre lulesh dhe më tej një dorë peshqish vezullues. Ata ishin të heshtur këtë herë për
shkak shkurajimi të pastër.
Ora ra gëzueshëm gjashtë herë dhe zjarri fërfëlloi lehtë. Sa budallenj që ishin, të
rëndë, aspak interesantë, të moshuar – me mendje të dhjamosura.
Tani kjo heshtje i magjepsi ata si një muzikë solemne. Ishte ankth, ankth për njërën
për ta duruar, dhe ai mund të vdiste nëse do të thyhej kjo heshtje. Dhe megjithatë e
dëshironte thyerjen e heshtjes. Jo me fjalë. Sidoqë të ishte, jo me atë llomotitjen e tyre të
zakonshme çmendurake. Kishte edhe një mënyrë tjetër për ta për t’i folur njëri tjetrit. Në
këtë mënyrën e re ai donte të mërmëronte: - A e ndjen edhe ti këtë? A e kupton në fund të
fundit?
Në vend të kësaj, për tmerrin e tij, dëgjoi veten të thoshte: “Duhet të iki; më duhet të
takoj Brandin në gjashtë.”
Cili djall e bëri të thotë këtë në vend të asaj tjetrës? Ajo kërceu në këmbë, nga
karrigia e saj, dhe ai e dëgjoi se si ajo thirri: “Duhet të nxitosh atëhere. Ai është shumë i
përpiktë. Përse nuk the më parë?”
- Ti më ke lënduar; ti më ke lënduar! Ne kemi dështuar! – tha vetja e saj sekrete ndërsa i
zgjaste kapelen dhe shkopin, duke buzëqeshur gëzueshëm. Ajo nuk mund t’i lejonte atij
kohë për një fjalë tjetër, por vrapo nëpër korridor për t’i hapur derën e jashtme.
A mund të ndaheshin ata kështu? E si mundet ta linin njëri tjetrin kështu? Ai qëndroi
në prag dhe ajo brenda duke mbajtur derën. Nuk po binte më shi.
- Ti më ke lënduar, më ke lënduar, - tha zemra e saj. - E përse nuk ikën? Jo, mos ik.
Qëndro. Jo ikje! – Dhe hodhi vështrimin nga nata.
Ajo pa rënien e bukur të shkallëve, kopështin e errët rrethuar me fildish vezullues.
Mga ana tjetër e rrugës, lisat e mëdhenj e të xhveshur dhe mbi ta qielli stërmadh dhe i
ndriçuar prej yjeve. Natyrisht ai nuk mund të shikonte asgjë nga këto. Ai ishte më i mirë.
Ai me atë vizionin e tij të mrekullueshëm “shpirtëror”!
Ajo kishte të drejtë. Ai vërtet nuk shikonte asgjë. Mjerim! Ai e kishte humbur. Ishte
shumë vonë për këtë gjë tani. Po, ishte. Një gufmë e ftohtë ere e urrejtshme fryu në
kopësht. Mallkuar jetën! Ai e dëgjoi se si ajo thirri “mirëupafshim” në frëngjisht dhe dera
u përplas në mbyllje.
Duke vrapuar për në studio ajo po sillej shumë çuditshëm. Vraponte poshtë e lartë
duke ngritur krahët dhe duke qarë: “Oh! Oh! Sa budallaçkë! Debile! Sa budallaçkë!” Dhe
pastaj u plas pas kanapesë duke mos menduar asgjë, thjesht rrinte atje shtrirë në tërbimin
e saj. Gjithçka kishte mbaruar. Çfarë kishte mbaruar? Oh, diçka kishte mbaruar. Ajo nuk
do ta shikonte më atë, kurrë nuk do ta shikonte më. Pas një kohe shumë shumë të gjatë
(ose ndoshta dhjetë minuta) në atë gji të zi, zilja e saj ra një herë, prerë dhe shpejt. Ishte
ai, sigurisht. Po ashtu, natyrisht, ajo nuk duhej t’i kushtonte as vëmendjen më të vogël,
por ta linte të binte e të binte. Ajo fluturoi për ta hapur.
Tek pragu i derës ishte një virgjëreshë e moshuar, një krijesë patetike e cila e
admironte atë (një zot e di përse) dhe kishte këtë zakonin që të kthehej, t’i binte ziles dhe,
kur dera hapej, të thoshte: “E dashur, më përzer!” Po ajo kurrë nuk e bënte. Si rregull ajo
e ftonte brenda dhe e lejonte të admironte gjithçka aty dhe pranonte me shumë fisnikëri
tufën e luleve, në pamje paksa të ndotura. Por sot …
- Oh, më vjen keq, - tha ajo, - por jam me dikë. Po punojmë mbi disa gdhendje në dru.
Këtë mbrëmje jam shumë e zënë.
- Nuk ka problem. Nuk ka asnjë problem, e dashur, - tha shoqja e mirë. – Thjesht po
kaloja dhe mendova t’ju lija disa vjollca. – Ajo futi dorën mes palave të çadrës së saj. – I
futa lulet këtu. I mbron nga era. Ja ku janë, - foli duke ndjerrë një tufëz lulesh të vdekura.
Për një çast ajo nuk i mori vjollcat. Por ndërsa qëndrontë më këmbë aty brenda, duke
mbajtur derën, një gjë e çuditshme ndodhi. Ajo pa përsëri se sa bukur binin shkallët,
kopështin e errët, lisat, qiellin stërmadh e të ndritshëm. Ajo e ndjeu përsëri heshtjen që
ishte si pyetje. Por këtë herë ajo nuk hezitoi. Bëri përpara. Me shumë butësi e ngrohtësi,
sikur të kishte frikë se do të shkaktonte një valëz në atë pellg të pakufi qetësie, ajo e
mbështolli me krahë shoqen e saj.
- E dashur, - pëshpëriti shoqja e saj e lumtur, e mbushur nga kjo mirënjohje. – Nuk janë
ndonjë kushedi. Një tufëz e vogël e thjeshtë tre qindarkash.
Por ndërsa ajo fliste ishte e përqafuar më butë, më bukur, me një shtrëngim të ëmbël
dhe kaq gjatë saqë mendja e shoqes së dashur vërtet po shtjellonte dhe pati aq fuqi sa të
thoshte zëdridhur: “Atëhere nuk të bezdis shumë, jo?
- Natën e mirë, shoku im, - pëshpëriti tjetra. – Hajde përsëri, shpejt.
- Oh, sigurisht do të vij, do të vij.
Këtë herë ajo u kthye në studion e saj ngadalë dhe, duke ndenjur në mes të saj, me
sytë gjysëm mbyllur, u ndje shumë lehtë, kaq e çlodhur, sikur sapo të ishte zgjuar nga një
gjumë fëmije. Edhe akti i frymëmarrjes ishte një gëzim…
Kanapeja ishte rrëmujë. Jastëçkat, “si male të tërbuar”, siç thoshte, i rregulloi përpara
se të shkonte tek skrivania.
“Kam menduar mbi bisedën tonë lidhur me romanin psikologjik," shkruajti ajo shpejt
e shpejt, “është me të vërtetë një interesante.” … Etj etj. Në fund shkruajti:
“Natën e mirë, shoku im. Hajde përsëri.”
Gi dë Mopasan
Lindur Gusht 5, 1850
Vdiq Qershor 6, 1893 (mosha 42 vjeç)
Profesioni Romancier, tregimtar, poet
Kombësia Francez
Zhanër Natyralizmi, Realizmi
Henri René Albert Guy de Maupassant (5 Gusht 1850 – 6 Korrik 1893) ishte një
shkrimtar francez shumë popullor. Ai është një nga krijuesit e tregimit të shkurtër
modern. Tek ai, këto tregime karakterizohen nga stili ekonomik, që tregon ndikimin
udhëheqës të mbrojtësit të tij Gustav Floberit.
Gustav Floberi e mori nën mbrojtje dhe e udhërrëfeu në rrugët e gazetarisë dhe letërsisë.
Në shtëpinë e Floberit, ai u njoh me Emil Zolan dhe romancierin rus, Ivan Turgenjev.
Dhjetëvjeçari nga 1880 deri 1891 ka qënë periudha më pjellore e Mopasanit. I bërë i
famshëm nga tregimi i tij i parë, ai shkruante dy e nganjëherë katër vëllime me tregime
në vit. Ai ndërthuri talentin dhe sensin praktik të biznesit që e bënë të pasur. Vetëm
romani i tij Bel-Ami (Mik i Bukur) pati tridhjetë e shtatë botime brenda katër muajsh.
Pëlqente vetminë, meditimin dhe udhëtimet jashtë, por ai kishte edhe miq të tillë si
Aleksandër Dymas dhe i përhershmi, kumbari i tij Flober. Vitet e fundit të jetës së tij u
tërhoq më shumë në vetmi, zhvilloi kompleksin e persekutimit dhe frikën ndaj vdekjes.
Në 1891 u konsiderua i çmendur. Vdiq dy vjet më vonë.
Epitafi i shkruar prej tij vet, është: “Kam dëshiruar gjithçka, por nuk jam kënaqur nga
asgjë.” Ndodhet në varrezat Montparnas në Paris.
Guy de Maupassant
Pranë kufomës së Shopenhauerit
Ai po vdiste ngadalë, ashtu siç vdesin të gjithë të konsumueshmit. E shikoja çdo ditë,
rreth orës dy, të ulur nën dritaret e hotelit mbi një stol në shëtitore, duke vështruar detin e
qetë. Rrinte ca kohë pa lëvizur, nën nxehtësinë e diellit, duke i ngulur sytë Mesdheut
vajtonjësisht. Herë herë, u hidhte një vështrim maleve madhështorë me maja të
vrënjësuara që mbylleshin nga ana e Mentone; pastaj, me një lëvizje shumë të ngadaltë,
kryqëzonte këmbët e gjatë, të hollë sa dukeshin si dy kocka, dhe hapte një libër,
gjithmonë të njëjtin libër. Nga ai çast nuk lëvizte më, por lexonte dhe lexonte me sytë
dhe mendjen e tij; i gjithë trupi i tij në konsumim dukej se lexonte, i gjithë shpirti i tij i
zhytur, i humbur, i zhdukur, në këtë libër, deri në orën kur ajri i freskët e bënte të kollitej
pak. Pastaj, ngihej dhe hynte në hotel.
Ai ishte një gjerman i gjatë, me mjekër pothuaj të bardhë, që hante në dhomën e
tij dhe nuk fliste me njeri.
Një kuriozitet i vagëllt më tërhiqte drejt tij. Një ditë, u ula pranë tij, me një libër
në dorë, për të ruajtur dukjen, një vëllim poetik të Musset. Dhe fillova të shfletoja
“Rolla”.
Papritur, fqinji im, më foli në një frëngjishte të pastër:
- A dini gjermanisht, zotëri?
- Aspak, zotëri.
- Më vjen shumë keq për këtë. Meqënëse rasti na ka sjellë krah për krahë, mund
t’ju huazoja juve, mund t’ju tregoja juve, një gjë të paçmuar, këtë libër që mbaj në duar.
- Çfarë është ky libër, ju lutem?
- Është një kopje e mjeshtrit tim, Shopenhauer, me shënime të dorës së tij.
Shikoni faqet nga anash të mbushura me dorëshkrimin e tij.
E mora librin prej tij me gjest nderimi dhe u ngula sytë shënimeve të
pakuptueshme, por që dëshmonin mendimet e pavdekshme të zbërthyesit më të madh të
ëndërrave që kishte jetuar ndonjëherë mbi këtë tokë.
Dhe vargjet e Musset më erdhën në kujtesë:
“A e keni zbuluar, Volter, se është lumturi të vdesësh
Dhe a fluturon buzëqeshja jote e shëmtuar mbi kockat e zbardhura?”
Në mënyrë të pavullnetshme krahasova sarkazmën fëminore, sarkazmën fetare të
Volterit me ironinë e parezistueshme të filozofit gjerman, ndikimi i të cilit këtej e tutje
është i pashprehshëm.
Le të protestojmë dhe le të zemërohemi, le të indinjohemi ose le të jemi entuziast,
por Shopenhaueri e ka shënuar njerëzimin me vulën e përbuzjes dhe të zhgënjimit të tij.
Një ndjekës kënaqësish i çliruar prej ideve të rreme, ai përmbysi besime, shpresa,
ideale poetike dhe kimerash, shkatërroi aspirata, çfarosi besimin e shpirtrave, vrau
dashurinë, hoqi zvarrë adhurimin kalorsiak që u bëhej grave, thërmoi iluzionet e
zemrave, dhe kreu detyrën më madhore të orvatur nga skepticizmi ndonjëherë. Ai nuk
kurseu asgjë me atë shpirtin e tij tallës, dhe shfryu për gjithshka. Madje edhe sot, ata që e
nëmin, mbartin në shpirtrat e tyre grimca të mendimeve të tij.
- Pra, ju njiheshit personalisht me Shopenhauerin, apo jo? – e pyeta gjermanin.
Ai buzëqeshi trishtshëm.
- Deri në çastin e vdekjes, zotëri.
Dhe ai më foli për filozofin dhe më tregoi për përshtypjen pothuaj mbinatyrore që
kjo qënie e çuditshme linte mbi të gjithë ata që i afroheshin. Ai më tregoi për një
intervistë të ikonoklastit me një politikan francez, një republikan doktrinor, i cili donte t’i
hidhte një sy këtij burri dhe e gjeti atë në një tavernë të zhurmshme, i ulur në mes
dishepujsh, thatim, i rudhosur, që qeshte me një qeshje të paharrueshme, që sulmonte dhe
bënte copa ide dhe besime me një fjalë të vetme, ashtu si një qen që me një të kafshuar
copëton çfarëdo që i zenë dhëmbët kur loz.
Ai më përsëriti mua komentin që ky francez i habitur dhe i tmerruar, bëri ndërsa
largohej: “Mendova se kalova një orë me një djall.” Pastaj shtoi:
- Ai kishte, vërtet, zotëri, një buzëqeshje të frikshme, që na trembte edhe pas
vdekjes së tij. Mund t’ju tregoj një anekdotë pak të njohur, nëse do t’ju interesonte.
Dhe filloi tregimin e tij, me një zë të mekur, i ndërprerë nga sulme të shpeshta
kolle.
- Shopenhaueri sapo kishte vdekur, dhe ne duhej të ruanim, me radhë, dy nga dy,
deri në mëngjes. Ai ishte shtrirë në një apartament të madh, të thjeshtë dhe të zymtë. Dy
qirinj digjeshin në mbajtëset e tyre pranë krevatit. Ishte mesnatë kur unë dhe një shok
tjetër shkuam të ruanim trupin e tij. Dy shokët që zëvendësuam kishin ikur dhe ne u ulëm
nga fundi i krevatit.
Fytyra nuk i kishte ndryshuar. Ishte duke qeshur. Rudha, që ja njihnim aq mirë,
kishte mbetur pas rreth qosheve të buzëve të tij dhe na dukej se do të hapte sytë, do të
lëvizte dhe do të fliste. Mendimi i tij, ose mendimet e tij, na mbështillnin ne. E ndjenim
veten më shumë se kurrë në atmosferën e këtij gjeniu, të përthithur, të zotëruar nga ai.
Dominimi i tij dukej edhe më sovran tani që ishte i vdekur. Një ndjenjë misteri ishte
përzjerë me fuqinë e këtij shpirti të pakrahasueshëm.
Trupat e këtyre burrave zhduken, por ata vet mbeten; dhe atë natë pas pushimit të
rrahjeve të zemrës së tyre, ju siguroj, zotëri, ata janë tmerrues. Me një ton të ulur, unë
dhe shoku im, flisnim për të, duke kujtuar thënie të caktuara, formula të caktuara të tij,
ato maksimat e tij befasuese që janë si çurkë flakësh të lëshuara, me pak fjalë, në
errësirën e jetës së panjohur.
- Mua më duket se ai po matet të flasi, - më tha shoku im.
Ne ja ngulëm sytë fytyrës së tij të ngrirë, me atë buzëqeshje të përjetshme, me një
shqetësim në kufijtë e frikës. Dora dorës, po ndiheshim keq, gati të na binte të fikët. Me
zë të fikur, thashë: “Nuk e di se çfarë kam, por të siguroj që nuk jam mirë.”
Dhe në ato çaste vumë re se nga kufoma vinte një erë e pakëndshme. Pastaj shoku
im sugjeroi të shkonim në dhomën fqinje, dhe të linim derën hapur. Unë rashë dakord me
sugjerimin e tij.
Mora njërin qiri dhe lashë tjetrin mbrapa. Pastaj vajtëm dhe u ulëm në një qoshe
të apartamentit fqinjë nga ku mund të shikonim krevatin dhe kufomën, që dukeshin qartë
nga drita.
Por ai akoma na zotëronte. Mund të thoshte dikush se esenca e tij jomateriale, e
çliruar, e lirë, e gjithëpushtetshme dhe dominuese, fluturonte rrotull nesh. Dhe,
nganjëherë, era e tmerrshme e trupit që prishej, vinte drejt nesh dhe na depërtonte, duke
na sëmurur në mënyrë të papërcaktueshme.
Papritur një ngjethje kaloi nëpër kockat tona: nga dhoma e vdekjes erdhi një
tingull, një zhurmë e lehtë. Menjëherë, fiksuam shikimin mbi të dhe, pamë, po, zotëri,
pamë qartë, të dy ne, diçka e bardhë të kalonte mespërmes krevatit, ra mbi qilim dhe u
zhduk nën kolltuk.
Ne u ngritëm në këmbë përpara se të kishim kohë të mendonim diçka, të kapur
nga një terror hutues, të gatshëm për t’ja mbathur. Pastaj shikuam njëri tjetrin. Ishim
llahtarisht të zbehtë. Zemrat tona godisnin kaq fuqishëm sa mund të lëvizte rrobat tona
mbi gjoks. Unë fola i pari:
- E pe?
- Po, e pashë.
- Mund të ndodh që të mos jetë i vdekur?
- Kur trupi ka filluar të dekompozohet?
- Çfarë do bëjmë?
Shoku im foli me zë hezitues: “Të shkojmë dhe të shikojmë.”
Mora qiririn dhe hyra i pari, duke hedhur nga një vështrim të gjitha qosheve të
errta në apartamentin e madh. Asgjë nuk lëvizte, dhe unë ju afrova krevatit. Por qëndrova
i ngrirë nga frika dhe i shtangur. Shopenhaueri nuk qeshte më. Ai ishte zgërdheshur në
mënyrën më të llahtarshme, me buzët të shtrënguara dhe me faqet e thithura brenda.
Belbëzova: “Ai nuk ka vdekur.”
Por era e keqe zbriti tek hunda ime dhe më zuri frymën. Nuk lëviza më, por
shikoja atë pa ja hequr sytë; i tmerruar sikur të isha në praninë e një fanepseje. Pastaj,
shoku im, mori qiririn tjetër dhe u përkul përpara. Më kapi nga krahu pa thënë asnjë fjalë.
Unë ndoqa vështrimin e tij dhe pashë, mbi dysheme, nën kolltuk, të bardha mbi qilimin e
zi, dhe të hapura sikur do të kafshonin, dhëmbët artificialë të Shopenhauerit.
Dekompozimi i trupit duke liruar nofullat kishte bërë që dhëmbët artificialë të
kërcenin nga goja poshtë. Atë ditë u frikësova vërtet, zotëri.
Dhe meqënëse dielli po zhytej drejt detit vezullues, gjermani i konsumuar u ngrit
nga stoli i tij, bëri përkuljen përshëndetëse të trupit, dhe u kthye në hotel.
Uilliam Fokner
Lindur Shtator 25, 1897, New Albany, Mississippi, Sh.B.A
Vdiq Korrik 6, 1962 (64 vjeç), Byhalia, Mississippi, Sh.B.A.
Profesioni Romancier, tregimtar
Zhanri Gotik Jugor
Lëvizja letrare Modernizmi, rrymë ndërgjegjësore
Çmim Nobël në letërsi 1949
William Faulkner (lindur William Cuthbert Falkner), ishte autor amerikan. Ai konsiderohet si një nga shkrimtarët më me influencë i shekullit të njëzetë. Kjo e çoi në çmimin Nobel për letërsinë.
Fokner njihet për një stil eksperimental me vëmendjen e zellshme ndaj diksionit dhe kadencës. Në kontrast me Heminguein, një nënrreshtas minimalist, Fokner përdori dendur “rrymën ndërgjegjësore” në shkrimet e tij dhe shkroi tregime shpesh mjaft emocionale, mendjemprehta, delikate, cerebrale, komplekse dhe disa herë Gotike ose groteske me një larmi të madhe karakteresh, nga skllevër të hershëm e deri pasardhës skllevrish, të bardhë varfanjakë, bujq, ose punëtorë deri aristokratë.
Kritikët dhe publiku e shikojnë si një ndër shkrimtarët më të mëdhenj amerikanë të të gjitha kohërave.
William Faulkner
Një trëndafil për Emilin
I
KUR zonjusha Emili Grierson vdiq, i gjithë qyteti ynë shkoi në funeral: burrat në emër të
dashurisë plot respekt për një monument të rrëzuar, gratë kryesisht prej kuriozitetit për të
parë shtëpinë nga brenda, të cilën, për të paktën dhjetë vjet, nuk e kishte parë asnjë po të
mos llogaritet një shërbëtor burrë i moshuar që bënte kopshtarin dhe guzhinjerin.
Ishte një shtëpi në formë katrore që dikur kishte qënë e bardhë, e zbukuruar me
kupola dhe kumbanare, si edhe ballkone të veshura në një stil mjaft të lehtë të viteve
shtatëdhjetë, pranë një rruge që dikur ka qënë një nga më të zgjedhurat. Por garazhet dhe
çarqet e pambukut kishin rrethuar dhe zhdukur madhe edhe emrat auguste të asaj lagjeje.
Kishte ndelur vetëm shtëpia e zonjushës Emili, duke e ngritur atë rrangallë kokëforte dhe
kokete mbi vagonat e pambukut dhe pompat e benzinës, tamam një halë në sy mes halave
të syrit. Dhe tani zonjusha Emili kishte shkruar të bashkohej me përfaqësuesit e atyre
emrave auguste atje ku shtriheshin, në varreza të hutuara me qiparisa, mes varresh
anonim të rreshtuar të ushtarëve të Unionit dhe Konfederatës që kishin rënë në betejën e
Jafferson.
Gjallë, zonjusha Emili kishte qënë një traditë, një detyrë dhe një kujdes; një
detyrim trashëgimor mbi qytet që niste qysh nga ajo ditë në 1894 kur Kolonel Sartoris,
kryetari i bashkisë, ai që ngjizi urdhërin që asnjë grua Negre të mos dilte në rrugë pa
përparëse, anulloi pagimin e taksave nga ajo, me fuqi qysh nga vdekja e të jatit të saj e në
pafundësi. Jo se zonjush Emilija do të kishte pranuar lëmoshë. Kolonel Sartoris shpiku
një ngjarje sikur babai i Emilisë i kishte dhënë para hua qytetit, dhe qyteti preferoi t’i
kthente në këtë mënyrë. Vetëm një njeri i brezit dhe mendimit të Kolonel Sartoris mund
ta shpikte këtë, dhe vetëm një grua mund ta besonte atë gjë.
Kur brezi tjetër, me ide më moderne, solli kryetarë apo zyrtarë të tjerë bashkiakë,
kjo marrëveshje krijoi disa pakënaqësira. Që në fillimin e vitit ata i dërguan një shënim
për pagim taksash. Shkurti erdhi, por asnjë përgjigje. Patsaj ata i shkruan një letër zyrtare
duke i kërkuar të shkonte te zyra e sherifit kur ta shikonte të volitshme. Një javë më vonë
i shkroi vet kryetari i bashkisë, duke i ofruar që ta merrte ne telefon ose t’i dërgonte
makinën, dhe mori si përgjigje një shënim mbi një letër me një formë arkaike, me një
dorëshkrim të hollë e rrjedhës me bojë të zbehtë, ku i thoshte se nuk dilte më jashtë.
Brenda ndodhej edhe shënimi i taksave pa asnjë koment.
Ata thirrën një mbledhje të veçantë të këshillit. Një përfaqësi i vajti në shtëpi, i
trokiti tek dera, nëpër të cilën asnjë vizitor nuk kishte kaluar qysh kur ajo ndaloi
mësimdhënien e pikturave në porcelan, tetë ose dhjetë vjet më parë. Ata u udhëhoqën nga
zezaku plak drejt një salle gjysëm e ndriçuar nga ku një shkallë humbiste në një hije
edhe më të theksuar. Binte era pluhur dhe mospërdorim, një erë mbylljeje dhe lagështire.
Pastaj shërbëtori i futi në dhomën e pritjes, pajisur me mobilje të rënda të veshura me
lëkurë. Kur shërbëtori hapi grilat e njërës dritare, ata vunë re se lëkura e mobiljeve ishte e
çarë dhe, kur ata u ulën, një pluhur i imët u ngrit me përtesë rrotull kofshëve të tyre, duke
u shtjellë ngadalë në rezen e vetmuar të diellit. Mbi një kambalec lyer me vernik, por
nxirë nga koha, përpara vatrës së zjarrit qëndronte një portret i babait të zonjushës Emili.
Ata u ngritën në këmbë kur hyri ajo, një grua e vogël, e shëndoshë, e veshur me të
zeza, me një zinxhir të hollë floriri që zbriste deri në belin e saj dhe humbiste në brezin e
saj, duke u mbështetur mbi një shkop abanozi, me një kokë floriri pa shkëlqim. Skeleti i
saj ishte i vogël prandaj çfarë mund të ishte e kolme për dikë, ishte obezitet për të. Ajo
dukej e kapardisur, si një trup i zhytur për një kohë të gjatë në ujë të palëvizur, dhe me
një çehre të zbehtë. Sytë e saj, të humbur në zhubrat dhjamore të fytyrës së saj, dukeshin
si dy copa të vogla qymyri të zhytura në një copë brumi ndërsa lëviznin nga njëra fytyrë
tek tjetra sipas bisedës.
Ajo nuk ju tha të uleshin. Ajo qëndroi tek dera dhe dëgjonte qetësisht derisa folësi
ndaloi. Ata mund të dëgjonin tik-takun e një ore të padukshme në fund të zinxhirit të saj.
- Unë nuk ka taksa për të paguar në Xheferson. Kolonel Sartoris ma ka shpejguar
mua këtë. Dikush nga ju të hyjë në arshivat për t’u kënaqur me vërtetësinë e kësaj. – Zëri
i saj ishte i thatë dhe i ftohtë.
- Por ne e kemi bërë këtë. Ne jemi autoritetet e qytetit, zonjusha Emili. A nuk e
morët një shënim nga sherifi, firmosur prej tij?
- Diçka kam marrë, po, - tha zonjush Emili. – Ndoshta ai e konsideron veten
sherifin … Nuk kam taksa për të paguar në Xheferson.
- Po në librat tanë nuk ka asgjë që ta thotë këtë … Ne duhet të respektojmë …
- Shikoni, Kolonel Sartoris. uk kam taksa për të paguar në Xheferson.
- Por, zonjush Emili …
- Shikoni, Kolonel Sartoris. – (Kolonel Sartoris kishte dhjetë vjet që kishte
vdekur). – Nuk kam taksa për të paguar në Xheferson. Tobe! – Shërbëtori u shfaq. –
Shoqëroi këta zotërinj jashtë.
II
Ajo i sikterisi ata, ashtu siç kishte sikterisur baballarët e tyre tridhjetë vjet të shkuara
lidhur me erën e keqe rrotull shtëpisë.
Kjo kishte ndodhur dy vjet pasi i kishte vdekur i jati dhe pak kohë pasi e kishte
braktisur i dashuri i saj, për të cilin besonim se do të martohej me të. Pas vdekjes së të
jatit, ajo doli jashtë shumë pak, por kur i dashuri u largua, njerëzit pothuaj nuk e panë më.
Disa nga zonjat patën guximin që t’i shkonin për vizitë, por nuk ishin pritur, dhe e vetmja
shenjë jete rrotull shtëpisë ishte shërbëtori zezak, atëhere djalosh, që hynte e dilte me një
shportë pazari.
“Sa mundet një burrë, cilido burrë, ta mbajë kuzhinën në rregull?” thoshin zonjat,
kështuqë ato nuk u habitën kur filloi të vinte një erë e keqe rrotull. Kjo ishte një tjetër
lidhje midis botës dhe Griersons.
Një fqinje iu ankua kryetarit të bashkisë, Gjykatësit Stevens, tetëdhjetë vjeç.
- Po çfarë do ti të bëj unë për këtë gjë, zonjë? – tha ai.
- Pse, dërgoi fjalë që ta ndalojë atë erë, - tha gruaja. – A nuk ka ligje? …
- Jam i sigurtë që nuk do të jetë e nevojshme, - tha Gjykatësi Stevens. – Ndoshta
është thjesht një gjarpër ose një mi që mund ta ketë vrarë zezaku i saj. Do të flas me
zezakun për këtë gjë.
Ditën tjetër i erdhën edhe dy ankesa të tjera, njëra nga një burrë që protestoi gjithë
mosbesim. “Ne duhet të bëjmë diçka në të vërtetë, Gjykatës. Unë do të isha i fundit në
botë që do ta bezdisja zonjushën Emili, por duhet të bëjmë diçka.” Atë natë u mblodh
këshilli, tre mjekërthinjur dhe një djalosh i brezit të ri.
- Është fare e thjeshtë, - tha i riu, - i dërgoni fjalë që të pastrojë vendin e saj.
Jepini një afat, dhe nëse nuk e bën …
- Ta marri dreqi, zotëri, - tha Gjykatësi Stevens, - a do ta akuzonit dot një
zonjushë në fytyrë se bie erë të keqe?
Kështu, natën tjetër, pas mesnate, katër burra kapërcyen lëndinën e zonjushës
Emili dhe u përvodhën rrotull shtëpisë si hajduta, duke nuhatur në themelet e shtëpisë
dhe në vrimat e qilarit, ndërsa njëri bënte me dorë një lëvizje të rregullt sikur po mbillte
diçka duke e futur në një torbë që i varej në krahë. Ata shpërthyen derën e qilarit dhe
shpërndanë ca gëlqere atje dhe në të gjitha pjesët e jashtme të godinës. Ndërsa po
kapërcenin lëndinën për të dytën herë, një dritare që kishte qënë e errët, u ndriçua dhe
zonjusha Emili u duk aty, drita i binte nga prapa, trupi i drejtë e i palëvizur si një idhull.
Ata u zvarritën qetësisht drejt hijes së akacieve që kufizonin rrugën. Pas një jave ose dy,
era e keqe u largua.
Kjo ndodhi kur njerëzit kishin filluar t’u vinte keq për zonjushën Emili. Njerëzit
në qytetin tim, që e mbanin mend se sa vjeç, zonja e moshuar Wiat, halla e saj e madhe,
ishte bërë plotësisht e çmendur, besonin se Griersons e mbanin vetem pak më të madh
nga çfarë ishin në të vërtetë. Asnjë prej djelmoshave nuk ishte mjaftueshëm i mirë për
zonjushën. Ne kishim kohë që i mendonim ata si një tablo, zonjusha Emili, një siluetë
elegante me të bardha në sfond, i jati, një siluetë në pamje kryesore, me kurrizin kthyer
nga ajo dhe me një kamxhik kuajsh në dorë, të dy në kuadar nga një derë e hapur
tërësisht. Kështu, kur ajo u bë tridhjetë vjeçe dhe ishte akoma beqare, nuk ishim fare të
kënaqur, por justifikues; edhe duke pasur çmenduri brenda shtëpisë, nuk do të kishte
refuzuar të gjitha mundësitë nëse vërtetë do të ishin materializuar.
Kur i vdiq i jati, u hap që e vetmja gjë që i kishte mbetur ishte shtëpia. Në një farë
mënyre, njerëzit ishin të gëzuar. Më në fund ata mund ta mëshironin zonjushën. Duke
mbetur e vetme, me një shërbëtor, ajo ishte njerëzuar. Tani edhe ajo do ta njihte
emocionin dhe dëshpërimin e vjetër të një qindarke më shumë ose më pak.
Të nesërmen e vdekjes së tij, zonjat u përgatitën që t’i bëjnë një vizitë në shtëpi
dhe të ofronin ngushëllime dhe ndihma. Sipas zakonit, zonjusha Emili i priti tek dera, e
veshur si zakonisht dhe pa asnjë gjurmë hidhërimi në fytyrën e saj. Ajo u tha se i jati nuk
kishte vdekur. E bëri këtë gjë për tre ditë, ndërkohë që njerëzit e rrobës përpiqeshin ta
takonin, doktorët përpiqeshin ta bindnin që t’i lejonte të merreshin me kufomën. Pikërisht
atëhere kur ata do t’i ktheheshin ligjit dhe forcës, ajo u thye dhe ata e varrosën të jatin
shpejt e shpejt.
Atëhere nuk thoshim se ishte e çmendur. Besonim se duhej ta bënte atë që bëri.
Ne i mbanim mend të gjithë djelmoshat që i jati kishte kthyer mbrapsht, dinim gjithashtu
se, pa asgjë të mbetur, ajo do të kapej fort pas atij që e kishte robëruar, ashtu siç bëjnë
njerëzit.
III
Ajo ishte sëmurë për një kohë të gjatë. Kur e pamë prapë, flokët i kishte prerë shkurt dhe
dukej si një vajzë me një ngjashmëri të vagëllt me ata engjëj të pikturuar me ngjyra në
dritaret kishtare, një lloj tragjedie dhe qetësie.
Qyteti sapo kishte dhënë kontratat për shtrimin e trotuareve dhe, pas verës, pas
vdekjes së babit të saj, ata filluan punën. Kompania e ndërtimit erdhi me kambaleca,
mushka dhe makineri, dhe një përgjegjës me emrin Homer Barron, një janki, një burrë i
bëshëm, ezmer, me një zë të fortë dhe me sy që ndriçonin më shumë se fytyra e tij. Çunat
e vegjël endiqnin nga pas për ta dëgjuar kur mallkonte puntorët, dhe puntorët që
këndonin me ritëm për ngritjen e uljen e peshave. Shumë shpejt përgjegjësi i njohu të
gjithë në qytet. Kurdoherë që mund të dëgjonit të qeshura me zë të lartë rrotull qendrës,
Homer Barron do të ishte sigurisht në mes të grupit. Nuk kaloi gjatë dhe filluam të
shikonim atë dhe zonjush Emilinë, të dielave mbasdite, në një kaloshin me rrota të
verdha tërhequr nga një çift kuajsh nga stalla e kuajve.
Fillimisht ishim të gëzuar që zonjusha tregoi interes, sepse të gjitha zonjat
thoshin, “Natyrisht, një Grierson, nuk do të mendonte seriozisht për një verior, për një
punëtor ditor.” Por kishte edhe të tjerë, më të moshuar, që thoshin se edhe hidhërimi nuk
do ta bënte një zonjë të vërtetë që të harronte detyrat fisnike, por pa e shprehur në këtë
mënyrë. Ata thjesht thoshin, “E shkreta Emili, farefisi i saj duhet të vijë e të rrijë me të.”
Ajo kishte ca kushurinj në Alabama; por, vite të shkuara, i jati ishte zënë me ta për
pronën e zonjës së vjetër Wiat, gruaja e çmendur, dhe nuk kishte asnjë komunikim midis
dy familjeve. Ata, madje, nuk kishin dërguar njerëz as në varrim.
Dhe, sapo njerëzit thanë, “E shkreta Emili,” filluan pëshpëritjet. “Vërtet mendon
kështu?” i thoshin njeri tjetrit. “Sigurisht, kështu është. Çfarë tjetër mund …” Këto thënë
prapa duarëve, fëshfëritja e mëndafsheve dhe satinit prapa xhelozive, mbyllej me uljen e
diellit, të dielave mbasdite, ndërsa kalonte çifti i bukur i kuajëve, “E shkreta Emili!”
Ajo e mbante kokën lart, mjaftueshëm lart, edhe kur ne besonim se ajo e kishte
pësuar. Ishte tamam sikur të kërkonte më shumë se kurë njohjen e dinjitetit të saj si
Greirson i fundmë, sikur të donte atë prekje tokësore për të ripohuar mospërfilljen e saj.
Kjo ishte rreth një viti pasi njerëzit kishin filluar të thoshin “E shkreta Emili!” dhe kur dy
kushurira femra po i bënin një vizitë.
- Dua të blej ca helm, - i tha ajo farmacistit. Ishte mbi tridhjetë atëhere, akoma një
grua elegante, më e dobët se zakonisht, në fakt, me sy të ftohtë kryelartë në një fytyrë,
mishi i të cilës ishte tendosur tek tëmblat e saj dhe foletë e syve, ashtu siç duhet të duket
fytyra e një kujdestari të një fari. – Dua të blej helm, - tha ajo.
- Po, zonjush Emili, të ç’lloji? Për minj a kësisoj? Do t’ju rekomand …
- Dua më të mirin që keni. S’ka rëndësi lloji.
- Ata mund të vrasin çdo gjë, edhe një elefant. Por çfarë ju duhet ju është … -
Farmacisti numëroi disa.
- Arsenik, - tha zonjush Emili, - është i mirë?
- A është … arsenik? Po, zonjush. Por çfarë ju duhet ju …
- Unë dua arsenik.
Farmacisti e vështroi me vëmendje, ajo ja ktheu vështrimin, duke ndenjur drejt,
fytyra e saj si një flamur i tendosur.
- Oh, sigurisht, - tha farmacisti. – Nëse këtë dëshironi. Por ligji kërkon që të më
thoni se përse do ta përdorni.
Zonjusha Emili i nguli sytë, koka e saj e përkulur paksa prapa që të shiheshin sy
në sy derisa ai i largoi sytë dhe shkoi, mori arsenikun dhe e mbështolli. Pakon ja solli
djaloshi zezak që shërbente për shpërndarjen e pakove. Farmacisti nuk u kthye. Kur ajo
hapi pakon në shtëpi, mbi të ishte shkruajtur, nën kafkën me kocka, “Për minj”.
IV
Kështu, ditën tjetër, ne të gjithë thamë, “Ajo do të vrasë veten”; dhe shtuam se do të ishte
gjëja më e mirë. Kur ajo u pa fillimisht me Homer Barron, ne kishim thënë, “Ajo do të
martohet me të.” Pastaj ne thamë, “Ajo po i mbush mendjen atij,” sepse vet Homeri
kishte vënë në dukje, ai i pëlqente burrat, dhe dihej që pëlqente të pinte me burra të rinj
në Klubin e Elks, se nuk do të martohej me një burrë. Më vonë ne thamë, “E shkreta
Emili”, prapa xhelozive, ndërsa ata kalonin të dielave mbasdite, në atë karrocën e
praruar, zonjusha Emili me kokën lart dhe Homer Barroni me kapelen me strehën e
kthyer, puro kapur me dhëmbë, frerët në dorë dhe një kamzhik në dorën tjetër brenda një
dorashke të verdhë.
Pastaj disa nga zonjat filluan të thoshin se kjo gjë ishte një poshtërim për qytetin
dhe një shembull i keq për të rinjtë. Burrat nuk donin të ngatërroheshin, por, më në fund,
zonjat e detyruan pastorin baptist, njerëzit e Emilisë kishin qënë antar peshkopate, që t’i
bënte asaj një vizitë. Ai nuk pranoi kurrë të nxirrte përfundimet e asaj interviste që pati
me Emilinë, por refuzoi të shkonte prapë. Të dielën tjetër, ata përsëri dolën mespërmes
qytetit, dhe të nesërmen gruaja e pastorit u shkroi të afërmëve të Emilisë në Alabama.
Përsëri ajo kishte njerëz të gjakut nën çatinë e saj dhe ne pritëm të qetë të
shikonim se si do të zhvilloheshin gjërat. Fillimisht nuk ndodhi asgjë. Pastaj ishim të
sigurtë që ata do të martoheshin. Kishim mësuar se zonjusha Emili kishte vajtur tek
argjendaria për të porositur një komplet argjendi tualeti për burra, me gërmat H.B. të
gdhendura në secilën prej tyre. Dy ditë më vonë mësuam se ajo kishte blerë një komplet
robash për burra, duke përfshirë një këmishë nate, dhe ne thamë, “Ata janë martuar.”
Ugëzuam me të vërtetë. U gëzuam sepse dy kushurirat ishin akoma edhe më shumë
Grierson nga ç’kishte qënë zojusha Emili ndonjëherë.
Nuk u habitëm kur Homer Barron, rrugët kishin përfunduar shumë më përpara, u
zhduk. Ishim pak të zhgënjyer që nuk u bë një festë publike, por besonim se ai kishte ikur
për t’u përgatitur për ardhjen e Emilisë, ose që t’i jepte asaj mundësinë që të hiqte qafe
kushurirat. (Ndërkohë ishte krijuar një si komplot dhe ne të gjithë ishim në anën e
Emilisë për ta ndihmuar që të shmangte kushurirat.) Sigurisht, pas një jave tjetër, ato u
larguan. Dhe, ashtu siç kishim dyshuar, Homer Barron u kthye në qytet brenda tre ditësh.
Një fqinj e kishte parë ndërsa shërbëtori zezak po e fuste nga dera e kuzhinës, në muzg,
një mbrëmje.
Kjo ishte hera e fundit që Homer Barron u pa. Po edhe zonjush Emili u zhduk për
ca kohë. Zezaku hynte e dilte me çantën e pazarit në dorë, por dera kryesore mbeti e
mbyllur. Herë herë e shikonim Emilinë në dritare për një çast, si atëhere kur disa burra
shpërndanin gëlqere natën, por për gjashtë muaj ajo nuk u pa në rrugë. Pastaj e dinim se
edhe kjo duhej pritur, sikur ajo cilësi e të jatit, që e kishte penguar atë të ishte grua kaq
shumë herë, kishte qënë kaq e fortë dhe e furishme për të vdekur.
Kur e pamë zonjushën Emili herën tjetër, ajo ishte shëndoshur dhe floku po i
thinjej. Dhe në pak vitet e ardhme, ai flok u bë më i thinjur e më i thinjur derisa mori një
ngjyrë gri piper dhe kripë, kur pushoi së ndryshuari. Deri në ditën e vdekjes, në moshën
shtatëdhjetë e katër vjeçare, floku i saj ishte akoma në atë grinë e hekurit, si floku i një
burri aktiv.
Që nga ai çast, dera e saj kryesore mbeti e mbyllur, me përjashtim të një periudhe
gjashtë apo shtatë vjeçare, kur ishte rreth dyzetë vjeç, gjatë të cilës kohë jepte mësime
pikture mbi porcelan. Ajo ndërtoi një studio në një nga dhomat e katit të parë, ku ajo
priste vajzat dhe mbesat e bashkëkohorëve të Kolonel Sartoris me të njëjtën rregullsi dhe
me të njëjtën frymë me vajtjen në kishë të dielave me një njëzetëepesë centëshe për një
pjatë koleksioni. Ndërkohë që taksat e saja ishin falur.
Pastaj, brezi i ri u bë shtylla kurrizore dhe shpirti i qytetit, dhe nxënësat e pikturës
u rritën dhe u larguan dhe nuk i nisën fëmijët e tyre tek ajo me kuti llojrsh dhe furça të
mërzitshme dhe piktura të prera nga revistat e zonjave. Dera kryesore u mbyll pas të
fundit dhe mbeti mbyllur përgjithmonë. Kur qytetit ju krijua shërbimi postal falas, vetëm
zonjusha Emili refuzoi që t’i vinin një numër metalik mbi derë dhe të varnin një kuti
poste aty. Ajo as ua vinte veshin.
Përditë, çdo muaj, çdo vit shikonim zezakun se si thinjej e thinjej dhe kërrusej,
duke hyrë dhe duke dalë me shportën e pazarit. Çdo dhjetor ne i nisnim një lajmërim për
pagim taksash, që kthehej mbrapsht javën tjetër me postë. Nganjëherë e shikonim në një
nga dritaret e katit të parë, duket se e kishte bllokuar katin e dytë, si një bust i gdhendur i
një idhulli, që na shikonte ose nuk na shikonte ne, nuk mund ta thoshim dot. Kështu ajo
kaloi nga një brez në tjetrin: e dashur, e pashmangshme, e padepërtueshme, e qetë dhe e
prapë.
Dhe kështu vdiq. U sëmur në një shtëpi me pluhur dhe hije vetëm me një zezak që
dridhej nga pleqëria pranë për ta ndihmuar. Ne as që e dinim se ishte e sëmurë; kishim
kohë që nuk provonim të nxirrnim ndonjë informacion nga zezaku. Ai nuk fliste me
asnjë, ndofta as me atë vet, sepse zëri i tij ishte bërë i vrazhdë dhe ndryshkor, si prej
mospërdorimit
Ajo vdiq në një nga dhomat poshtë, në një krevat të rëndë me dru arre, me perde,
koka e saj gri dukej mbi jastëk e verdhë dhe e mykur prej moshës dhe mungesa e dritës së
diellit.
V
Zezaku e priti të parën e zonjave tek dera kryesore dhe i lejoi të hynin brenda, me atë
zërat e tyre të ulët, e fërshëllyes dhe me vështrimet kurioze të shpejta, dhe ai u zhduk. Ai
eci mespërmes shtëpisë, doli nga dera e pasme e shtëpisë dhe nuk u pa më.
Dy kushurirat erdhën menjëherë. Funerali u bë të nesërmen ku qyteti erdhi të
shikonte zonjush Emilin poshtë një mase lulesh të blera, me fytyrën thellësisht të
menduar të të jatit që vështronte që nga kambaleci dhe zonjat fërshëllyese dhe makabre;
dhe më pleqtë, disa në uniformat e furçosura të Konfederatës, disa në hajat e disa tek
lëndina, duke biseduar për zonjushën Emili sikur të kishte qënë një bashkëkohore me ta,
duke besuar se kishin vallëzuar me të dhe ndoshta edhe i kishin bërë korte, duke e
ngatarruar kohën me progresion matematik, siç bëjnë të vjetrit, për të cilët, e shkuara nuk
është një rrugë që zvogëlohet, por, një lëndinë e madhe të cilën nuk e prek asnjë dimër, të
ndodhur tashmë nga një grykë e ngushtë shisheje e dhjetvjeçarit më të fundit të viteve.
Ne e dinim se ishte një dhomë aty lart të cilën askush nuk e kishte parë në dyzet
vjet dhe që duhej hapur. Ata pritën sa zonjusha Emili u sistemua siç duhej nën tokë
përpara se ta hapnin.
Forca e përdorur për të hapur derën duket se e mbushi dhomën me pluhur ngado.
Një mbulesë e hollë, e hidhur në erë si prej varri dukej se kishte mbuluar gjithçka në këtë
dhomë, zbukuruar dhe mobiluar si për nuse të re; mbi perdet me kinda në ngjyrë rozë të
zbehur, mbi abazhurët rozë, mbi komo, mbi sendet delikate prej kristali dhe sendeve të
tualetit për burra të larë në argjënd, por të nxirrë aq sa gërmat e gdhendura nuk
lexoheshin mirë. Midis këtyre gjërave ndodheshin një jakë dhe një kollare, sikur sapo të
ishin hequr, të cilat, kur u ngritën, lanë mbi sipërfaqe një formë hënore mbi pluhur. Mbi
një karrige ndodhej një kostum, palosur me kujdes; nën të gjitha një palë këpucë të
heshtura dhe çorapet e hedhura.
Vet burri ndodhej në krevat.
Ne qëndruam aty për një kohë të gjatë, duke parë zgërdheshjen e thellë pa mish.
trupi duket se kishte bdejtur fillimisht në pozicionin e përqafimit, por, tashmë, gjumi i
gjatë, që ja kalon edhe një dashurie, e cila konkuron edhe zgërdheshjen e dashurisë, e
kishte tradhëtuar atë. Ajo që kishte mbetur prej tij, kalbej nën atë që kishte mbetur nga
këmisha e tij e natës, ishte bërë e pashqitshme nga krevati në të cilën shtrihej, dhe mbi të,
si edhe mbi jastëkun që ndodhej pranë tij shtrihej ajo shtresë e barabartë e pluhurit të
duruar dhe të bindur.
Pastaj vumë re se mbi jastëkun e dytë vihej re paksa e shtypur forma e një koke.
Dikush prej nesh ngriti diçka prej tij, dhe, duke u përkulur përpara, me flegrat e hundës të
mbushur me pluhirin e thatë e të hidhur e të padukshëm, ne pamë një tufë të gjatë floku
gri hekuri.
F. Scott Fitzgerald
Lindur Shtator 24, 1896, St. Paul, Minnesota, Sh.B.A.
Vdiq Dhjetor 21, 1940 (vjeç 44), Hollywood, Kalifornia, Sh.B.A.
Profesioni Romancier, skenarist
Kombësia Amerikan
Zhanër Krijimtari letrare trilluese
Lëvizja letrare Modernizmi
Francis Scott Key Fitzgerald ishte një shkrimtar amerikan romanesh dhe tregimesh
të shkurtra, të cilat përgjithësisht evokojnë Epokën e Xhazit, term që ai e shpiku
vet.
Konsiderohet gjerësisht si një nga shkrimtarët e mëdhenj të shek. 20. Ai
konsiderohet pjestar i Brezit të Humbur. Ai shkroi katër romane, la një
papërfunduar, dhe dhjetra tregime të shkurtra, ku temat e tij janë rinia, premtimi,
dëshpërimi dhe mosha.
Heminguei e vlerësonte shumë Fitzgeraldin, deri në admirim.
Fitzgerald ishte alkolist qysh nga ditët e kolegjit dhe kjo i dëmtoi shëndetin. Ai pati
dy goditje infarkti në 1940. Vdiq në goditjen e dytë në 1944.
Puna dhe legjenda e Fitzgerald ka frymëzuar shkrimtarët që në fillimet e botimeve
të tij. Një nga të frymëzuarit ishte edhe T.S.Eliot.
Fitzgerald
Krimineli
Në 3 qershor, 1895, në një rrugë fshati pranë Stillwater,
Minesota, zonja Crenshaw Engels dhe djali i saj
shtatëvjeçar, Mark, ishin sulmuar dhe masakruar nga
një kriminel, në rrethana kaq të tmerrshme sa që,
fatmirësisht, nuk kemi përse t’i përmendim këtu.
Crenshaw Engels, burri dhe babai, ishte një
fotograf në Stillwater. Ai lexonte shumë dhe
konsiderohej “jo shumë i sigurtë” sepse ai i kishte
shprehur mendimet e tij hapur lidhur me betejat që
bëheshin në ato kohë midis fermerëve dhe
hekurudhave, por askush nuk e mohonte që ai ishte
një familjar i përkushtuar, dhe katastrofa që e vizitoi
ndejti varur mbi qytetin e vogël për shumë javë.
Pati një lëvizje për varjen e kriminelit sepse në
Minesota nuk lejohej dënimi kapital edhe kur e
meritonte, por nismëtarët u penguan nga burgu i madh
prej guri.
Reja varej mbi shtëpinë e Engel kështu njerëzit
shkonin atje në formë pendese, nga frika e fajit, me
shpresë se edhe ata do të vizitoheshin nëse jeta do t’i
çonte ndonjëherë nën një qiell të zi. Stuioja fotografike
vuante gjithashtu, rutina e pozimit, heshtjet dhe
ndalesat e nevojshme gjatë procesit, u lejonin
klientëve shumë më tepër kohë për të vrojtuar fytyrën e
plakur para kohe të Crenshaw Engels, dhe
gjimnazistët, çiftet e sapomartuar, nënat e foshnjeve të
reja, ishin gjithmonë të lumtur të largoheshin nga ky
vend për të dalë në ajër të pastër. Pra, biznesi i
Crenshaw po binte dhe ai po kalonte kohë të vështira.
Likujdoi qeranë, aparatet dhe vullnetin e mirë dhe
harxhoi paratë e grumbulluara. E shiti shtëpinë diçka
më shumë se ç’i kërkonin dy hipotekat e saj, shkoi në
një konvikt dhe zuri një punë në supermarketin
Radamaher.
Për fqinjët e tij ai ishte kthyer në një njeri i rrënuar
nga fatkeqësia, një njeri i zbrazur.Por në këtë opinion të
fundit, ata ishin gabim, ai ishte i zbrazët nga gjithçka,
por veç njërës. Kujtesa e tij ishte e gjatë si e çifutëve,
dhe megjithëse zemra e tij ishte në varr, ai ishte po aq
i shëndoshë nga mendja sa edhe kur gruaja dhe djali i
tij filluan shëtitjen e tyre atë mëngjes vere. Në gjyqin e
parë, ai humbi kontrollin e vetes dhe kërceu tek
krimineli, e kapi nga kollarja, por ishte tërhequr me
forcë që andej duke e lënë kriminelin gati të mbytur me
kollaren e vet.
Në gjyqin e dytë, Crenshaw ulëriti fortë njëherë. Pas
kësaj, ai kapi të gjithë antarët e legjislaturës shtetërore
në konte dhe u dorëzoi një projektligj të shkruar nga ai
lidhur me futjen e dënimit me vdekje në vend,
projektligj që do të ishte prapaveprues edhe për ata
kriminelë që ishin dënuar me burgim të përjetshëm.
Projektligji nuk kaloi. Ishte atë ditë që Crenshaw
dëgjoi këtë që ai mundi të hynte në burg me dinakëri
dhe mundi të pengohej në kohë që të mos vriste
kriminelin në qelinë e tij.
Crenshaw u dënua me burgim të pezulluar dhe për
disa muaj u mendua se agonia po zbehej dalëngadalë
nga mendja e tij. Në fakt, kur ai ju paraqit drejtorit të
burgut në një rol tjetër, një vit pas krimit, zyrtari e pa me dhembshuri kur Crenshaw
i deklaroi se ai kishte ndryshuar se mund të dilte nga lugina e hijeve vetëm nëpërmjet
faljes, dhe se donte ta ndihmonte kriminelin, t’i tregonte rrugën e së vërtetës nëpërmjet
librave të mira dhe kërkimit të natyrës së tij më të mirë të varrosur brenda tij. Kështu,
pasi e kontrolluan me kujdes, e lejuan të ulej për gjysëm ore, jashtë qelisë së kriminelit.
Por po të kishte dyshuar drejtori i burgut mbi të vërtetën, nuk do ta kishte lejuar
vizitën, sepse, jo vetëm që nuk kishte në plan faljen, por Crenshaw donte ta dëmtonte
kriminelin me një hakmarrje mendore në vend të asaj fizike.
Kur u gjend përballë kriminelit, Crenshaw e ndjeu se si i kërciti lëkura e kokës. Nga
prapa hekurave, një njeri rondokop, uniforma e to burgosurit e të cilit i ngjante një
kostumi biznesmeni, një burrë me syze të trasha me skelet kafe dhe me një qëndrim si të
një shitësi policash sigurimi, po e shikonte i pasigurtë. Duke u ndjerë shumë i plogësht,
Crenshaw u ul në karrigen që e kishin sjellë për të.
- Ky ajëri rrotull teje të qelb, - thirri ai papritur. – I tërë korridori, i tërë burgu.
- Po, ashtu është, - pranoi krimineli, - e kam vënë re edhe unë.
- Ti ke goxha kohë që ta vesh re, - mërmëriti Crenshaw. – Gjatë të gjithë jetës tënde
ju do të ecni lart e poshtë në atë qeli dhe do të qelbni erë, ku çdo gjë bëhet gjithmonë dhe
më e zezë. Dhe pas kësaj vetëm ferri ju pret. Në përjetësi do të jeni i mbyllur në një
hapësirë të vogël, por në ferr do të jeni në një vend kaq të ngushtë sa nuk do të mund të
qendroni më këmbë ose edhe të shtriheni.
- Tani do të ndodhë kjo? – pyeti krimineli i shqetësuar.
- Po, - tha Crenshaw, - ju do të jeni i vetmuar, vetëm me mendimet tuaja të ndyra në
atë hapësirë të vogël, përgjithmonë, përgjithmonë e përgjithmonë. uve do t’ju kruhet trupi
nga shpërbërja kështuqë nuk do të flini dot, dhe do të jeni gjithmonë i etur , ku uji do të
jetë paksa më larg nga arrin dora jote.
- Tani do të ndodhë kjo? – përsëriti krimineli akoma edhe më i shqetësuar. – Mbaj
mend njëherë …
- Gjatë të gjithë kohës do të jeni i tmerruar, - endërpreu Crenshaw. – Ju do të jeni si
një peson në kufijtë e çmendurisë, por që nuk çmendet. Do ta mendoni të gjithë kohës se
kjo gjë do të vazhdoj përgjithmonë.
- Oh sa keq! – tha krimineli, duke tundur kokën zymtë. – Kjo është vërtet e keqe.
- Tani më dëgjo mua, - vazhdoi Crenshaw. – Ju kam sjellë disa libra për t’i lexuar.
Jam marrë vesh që juve do t’ju vini vetëm librat ose gazetat që ju dërgoj unë.
Si fillim Crenshaw kishte sjellë rreth gjashtë libra të cilat i kishte grumbulluar gjatë
shumë viteve kurioziteti i tij tekanjoz. Aty përfshiheshin njëmijë raste konkrete të
anormalitetit seksual, nga një doktor gjerman, raste pa kurim, të pashpresa, pa prognoza;
një seri predikimesh nga New England Divine i Ringjalljes së Madhe ku jepeshin torturat
e të mallkuarëve në ferr; një përmbledhje historish tmerresh; dhe një vëllim pjesësh
erotike ku nga secila prej tyre ishin grisur dy faqet e fundit, që përshkruanin orgazmat;
një vëllim tregimesh me dedektiv sakatosur në të njëjtën mënyrë. Këtë pako e plotësonte
një vëllim me kalendarin Newgate.
Këto libra Crenshaw ja zgjati mes hekurave dhe krimineli i mori dhe i vendosi mbi
krevatin e tij prej hekuri.
Kjo ishte e para e serisë së gjatë të vizitave çdo dyjavore. Gjithmonë ai sillte me vete
diçka të rëndë dhe kërcënonjëse për të thënë, diçka të errët dhe të tmerrshme për të
lexuar, përveçse një herë, kur krimineli nuk kishte asgjë për të lexuar për një kohë të
gjatë, ai i solli atij katër libra me tituj frymëzues e shpresëdhënës, por që brenda kishin
vetëm fletë të bardha. Një herë tjetër, premtoi të sillte gazeta, por solli dhjetë kopje të
faqeve të verdha që kishte raportuar krimin dhe arrestimin. Disa herë i çoi libra mjeksorë
që tregonte me ngjyra kërditë që bënte lebroza dhe sëmundjet e tjera të lëkurës, pirgje
qelizash të shkatërruara, inde të infektuara me parazitë dhe gjak i shprishur në ngjyrë
kafe. Nuk kishte ujëra të zeza të botës së botimit nga të cilat ai nuk nxorri ato që ishin të
turpshme, fëlliqura dhe të poshtra tek njeriu.
Crenshaw nuk mund t’i vazhdonte këto pafund për shkak të shpenzimeve, por edhe
për shkak të shterimit të librave. Kur kishin kaluar pesë vjet, ai filloi të përdorte një lloj
tjetër torture. Ai ndërtoi shpresa të kota tek krimineli duke pretenduar se i kishte
ndryshuar zemra dhe duke diskutuar marifetet për kërkimin e faljes dhe pastaj këto
shpresa ja hidhte në erë menjëherë. Ndonjëherë hiqej sikur kishte një pistoletë me vete,
ose një lëndë infektuese që do ta bënte qelinë një lloj ferri të tërbuar duke e konsumuar
kriminelin brenda dy minutash. Një herë tjetër ai hodhi në qelizë një imitim shisheje dhe
dëgjonte gjithë kënaqësi se si ulërinte krimineli dhe bridhte nëpër qeli, duke pritur
shpërthimin. Kishte provuar me seriozitet t’i thoshte se parlamenti kishte kaluar një ligj
të ri, sipas të cilir ai do të ekzekutohej brenda disa orësh.
Kaloi një dhjetëvjeçar. Crenshaw ishte thinjur në moshën dyzet vjeçe dhe në moshën
pesëdhjetë ishte tërësisht flokëbardhë, në një kohë kur e vetmja pjesë e jetës së tij ishin
vizitat çdo dy javë tek varrezat, tek të dashurit e tij, dhe në burg, kurse ditët e gjata tek
supermarketi Radamacher ishin vetëm një ëndërr e lodhshme. Nganjëherë ai shkonte dhe
rrinte jashtë qelisë së kriminelit pa thënë asnjë fjalë gjatë gjysmës së orës që lejohej të
qëndronte.
Edhe krimineli ishte bërë kokëbardhë në njëzetë vjet. Kishte një pamje të
respektueshme me ato syzet me skelet briri dhe flokët e bardhë. Ai dukej se kishte shumë
respekt për Crenshaw dhe, edhe kur ky i dyti, në një ripërtëritje të fuqisë që po i
shteronin, i premtoi atij një ditë se në vizitën tjetër do të sillte një revole dhe do t’i jepte
fund gjithçkaje, krimineli tundi kokën zymtësisht sikur të binte dakord, dhe tha: “Besoj
që po, besoj që po, ke plotësisht të drejtë”, dhe këtë gjë nuk ja tha rojeve. Kur vizita tjetër
erdhi, ai po priste me duart tek hekurat e qelisë, duke parë Crenshaw me shpresë dhe me
dëshpërim. Në çaste tensionesh dhe stresesh, vdekja merr cilësinë e një aventure të
madhe, siç mund ta dëshmojnë ushtarët.
Kaluan vite të tjera. Crenshaw u rritnë përgjegjësi duke u bërë përgjegjës kati. Atje
punon tani breza të rinj që nuk e dinin tragjedinë e tij dhe e konsideronin atë si një njeri i
ashpër e i prerë. Atij i erdhi një trashëgimi e vogël dhe ai bleu gurë të rinj për varret e
gruas dhe djalit. Ai e dinte që shumë shpejt do të dilte në pension, dhe, ndërsa
dhjetëvjeçari i tretë po kalonte nëpër dimrat e bardhë dhe verërat e shkurtra, të ëmbla e
plot tym, u bë akoma edhe më e qartë për të se kishte ardhur koha që t’i jepte fund
kriminelit, për të shmangur çdo mundësi që ai tjetri të rronte më shume se ai.
Çasti që ai kishte caktuar ishte pikërisht në fundin e tridhjetë vjetëve. Crenshaw
zotëronte prej kohësh një pistoletë me të cilën mund të kryhej plani. Ai i kishte
përkëdhelur fishekët me dashuri me duart e tij dhe kishte llogaritur strehimin e secilit prej
tyre në trupin e kriminelit në mënyrë të tillë që vdekja të ishte e sigurtë, por të zgjaste ca,
për këtë ai studjoi tregimet e palgëve në stomak në buletinet e lajmeve nga lufta dhe
ngazëllohej prej agonisë që i bënte viktimat të luteshin për t’i vrarë. Pas kësaj, se çfarë i
ndodhte atij, nuk kishte rëndësi.
Kur dita erdhi, ai nuk pati probleme me kalimin e pistoletës. Por, për habinë e tij, ai
nuk e gjeti kriminelin duke e pritur i dëshiruar tek hekurat e qelisë. Ai ishte mbi krevatin
prej hekuri i palosur më dysh.
- Jam i sëmurë, - tha krimineli. – Ka të gjithë mëngjesin që më djeg stomaku. Më
dhanë të bëja një klister, por tani jam më keq dhe askush nuk po vjen.
Për një çast, Crenshaw mendoi se kjo ishte parathënie që ai duhet ta dërgonte
plumbin pikërisht aty.
- Hajde këtu tek hekurat, - tha ai butë.
- Nuk mund të lëviz.
- Po, mundesh.
- Jam i palosur, i gjithi.
- Hajde i palosur, atëhere.
Me përojekje të mëdha, krimineli lëvizi, por, pastaj, ra mbi dyshemenë e qelisë. Ai
rënkoi dhe pastaj ndejti i qetë për një minutë, pas së cilës, akoma i palosur , filloi ta
tërhiqte veten cenimetër pas centimetri drejt hekurave.
Papritur Crenshaw filloi të vrapoi dhe shkoi në fund të korridorit.
- Dua doktorin e burgut, - i tha ai rojes, - ai është i sëmurë, po të them …
- Doktori ka …
- Gjeje, gjeje tani!
Roja nguroi, por Crenshaw ishte bërë një person i toleruar, madje i privilegjuar, aty
në burg, kështuqë roja kapi menjëherë telefonin dhe foli me infermjerinë.
Gjithë mbasditen, Crenshaw priti në zonën e zbrazët brenda portave të mëdha të
burgut, duke ecur tutje- tëhu me duart prapa kurrizit. Herë pas here ai shkonte tek hyrja
kryesore dhe bisedonte me rojen:
- Ndonjë lajm?
- Asgjë, akoma. Do më njoftojnë sapo të kenë ndonjë lajm.
Vonë mbasdite, Drejtori i Burgut u çfaq tek dera, pa rrotull dhe vuri re Crenshaw, i
cili nxitoi.
- Vdiq, - tha Drejtori. – I plasi apandesiti. Bënë ç’është e mundur.
- Vdiq, - përsëriti Crenshaw.
- Më vjen keq që ju jap këtë lajm. E di se sa …
- Nuk ka gjë, - tha Crenshaw dhe lëpiu buzët. – Pra, ai ka vdekur.
Drejtori i Burgut ndezi një cigare.
Meqënëse jemi këtu, zoti Engels, a ka mundësi të ma jepni atë leje kalimi që ju kemi
dhënë sepse duhet ta kthej në zyrë. Besoj se nuk ju nevojitet më.
Crenshaw e nxorri karteën blu nga kuleta dhe ja zgjati. Pastaj i dhanë duart njëri
tjetrit.
- Edhe një gjë, - tha Crenshaw ndërsa Drejtori u kthye të ikte. – Cila është dritarja e
infermjerisë?
- Është në oborrin e brendshëm, nuk mund ta shikoni që këtu.
- Oh!
Kur Drejtori kishte ikur, Crenshaw vazhdoi të qëndronte atje për një kohë të gjatë,
lotët i rridhnin çurk poshtë faqes. Nuk mund t’i mblidhte mendimet bashkë dhe filloi
duke u përpjekur të kujtonte se çfarë dite ishte; e shtunë ishte, çdo dy javë kur ai filloi t’i
bënte vizita kriminelit. Pra, ai nuk do ta shihtë dot atë pas dy javësh. Në mjerimin e
vetmisë dhe dëshpërimit ai mërmëriti me zë të lartë:
- Kështu, ai ka vdekur. Ai më ka lënë vetëm.
Me një psherëtimë të gjatë pikëllimi të përzjerë me frikë, ai shtoi:
- Pra, unë e kam humbur atë, të vetmin mik, tani jam vetëm.
Ai vazhdoi t’i thoshte këto edhe kur po dilte nga porta e jashtme. Meqënëse palltua i
ngeci diku tek dera, roja e ndihmoi dhe dëgjoi që ai po thoshte me vete:
- Jam vetëm, më në fund, jam vetëm.
Ai shkoi tek burgu pas disa javësh të takonte
kriminelin.
- Por ai ka vdekur, - i tha Drejtori me mirësjellje.
- Oh, po, - duhet të kem harruar.
Dhe u nis për në shtëpi. Këpucët e tij me qafa
kërcisnin rëndë mbi beton.
Nathaniel Hawthorne
Botuar vitet 1860
Lindur Korrik 4, 1804, Salem, Masaçusec, Shtetet e Bashkuara
Vdiq Maj 19, 1864 (59 vjeç), Plymouth, New Hampshire, Sh.B.A.
Profesioni Romancier, tregimtar, punonjës dogane, Konsul i Sh.B.A.
Lëvizja letrare Romanticizmi
Nathaniel Hawthorne (lindur Nathaniel Hathorne; Korrik 4, 1804 – Maj 19, 1864) ishte një romancier dhe tregimshkrues amerikan i shek.19. Ai shikohet si figurë kyçe në zhvillimin e letërsisë amerikane për tregimet e tij mbi historinë koloniale të kombit.
Hawthorne i përket Romanticizmit, një lëvizje artistike dhe intelektuale që karakterizohet nga një theks mbi lirinë e individit nga konvencionet shoqërore ose kufizimet politike mbi përfytyrimin njerëzor dhe mbi natyrën në një formë tipike të idealizuar. Literatura Romantike rebeloi kundër formalizmit të arsyes së shekullit të 18-të.
Edgar Allan Poe pranonte se “Stili i Hawthorne është vetë dlirësia. … Ne e vështrojmë këtë njeri si ndër të paktit gjeni të padiskutueshëm që ka lindur vendi ynë.”
Nathaniel Hawthorne
Egoizmi; ose Gjarpri në gjoks
- Po vjen, po vjen, - bërtitën djemtë e lagjes. – Po vjen burri me një gjarpër në gjoks!
Kjo britmë, që përshëndeti veshët e Herkimerit kur po matej të hynte në portën e
hekurt të vilës Elliston, e bëri të ndalonte. Jo pa u dridhur, ai e kuptoi se kishte ardhur
çasti të takonte një të njohur të mëparshëm, në kohët e lavdishme të rinisë, dhe, tashmë,
pas një intervali prej pesë vjetësh, ai do të zbulonte një viktimë të ndonjë fantazie të
sëmurë ose një fatkeqësie të tmerrshme fizike.
“Një gjarpër në gjoksin e tij”, përsëriti skulptori i ri me vete. “Duhet të jetë ai. Asnjë
burrë i dytë mbi tokë nuk e ka një shok të tillë në gjoks. Dhe tani Rozina ime e shkretë.
Zoti më dhëntë mençuri që ta shkarkoj lajmëtarin tim menjëherë. Besimi i gruas duhet të
jetë i fortë nëse e jotja të ka lënë.”
Duke menduar kësisoj, zuri pozicion tek porta dhe po priste personinn e njoftuar kaq
në mënyrë të veçantë derisa ky të çfaqej. Pas një çasti ose dy, vuri re një siluetën e një
burri thatim, me një pamje jo të shëndetshme, me sy shkënditës dhe flokë të gjatë e të
zinj, i cili dukej sikur imitonte lëvizjet e një gjarpri; sepse, në vend që të ecte drejt, ballas,
ai ondulonte për gjatë trotuarit me lëvizje të lakuara. Mbase do të ishte shumë fantaziste
të thoshje se diçka, në aspektin e tij moral apo material, sugjeronte idenë se ishte ishte
bërë një mrekulli duke shndërruar një gjarpër në njeri, por jo në mënyrë të përkryer sepse
natyra gjarpërore ishte akoma e fshehur, dhe pothuaj e fshehur, nën maskimin e jashtëm
të njerëzores. Herkimer vuri re se kompleksi i tij kishte një nuancë jeshile mbi të bardhën
e sëmurë, që të kujtonte një lloj mermeri nga e cila ai kishte modeluar njëherë kokën e
Cmirës, me ato baluket nepërkore.
Fatziu, që iu afrua portës, ndaloi për pak në hyrje të saj dhe xixëllimën e syve të tij ja
drejtoi pamjes së dashur, por edhe të mbajtur, të skulptorit.
- Po më bren, po më bren! – thirri ai.
Dhe u dëgjua një fërshëllimë, por nëse erdhi prej buzëve të të të marrit, ose ishte një
fërshëllimë e vërtetë gjarpri, kjo do të vlente të diskutohej. Sidoqë të ishte puna, kjo
fërshëllimë e bëri Herkimerin të dridhej deri në thelb të zemrës së tij.
- A më njeh mua, Xhorxh Herkimer? – pyeti gjarpër-zotëruari.
Herkimer e njihte sigurisht, por kjo kërkonte që me këtë fytyrë njerëzore të kishe
patur një njohje intime dhe praktike, kërkonte gjithashtu që kjo fytyrë të kishte fituar
nëpërmjet modelimit me argjil një ngjashmëri konkrete, për të dalluar tiparet e Roderik
Eliston në pamjen që tashmë ndodhej para vështrimit të skulptorit. Po, ai ishte.
Kuriozitetit nuk i hstohej asgjë po të reflektoje se ky dikur një djalosh i shkëlqyer i ishte
nënshtruar këtij ndryshimi të urryeshëm e të frikshëm gjatë jo më shumë se pesë vjetëve
të shkurtra që Herkimer jetonte në Firence. Duke e marrë të mirëqënë mundësinë e një
shndërrimi të tillë, ishte e lehtë të merrje me mend se efekti mund të ishte i shpejtë sa
ç’mund të ishte edhe i ngadaltë. I tronditur dhe i befasuar pashprehimisht, ishte akoma
një dhimbje therrëse kur Herkimer kujtonte se fati i kushurirës së tij Rozina, përkryerja
në formën e gruas, ishte e thurrur në mënyrë të pazgjidhshme me atë të një qënieje, të
cilën dukej se Zoti e kishte ç’njerëzuar.
- Eliston! Roderik! – thirri ai, - kisha dëgjuar për këtë, por përfytyrimi im paska qënë
larg të vërtetës. Çfarë të ka ndodhur? Përse të shoh kështu?
- Oh, pothuaj asgjë! Një gjarpër! Një gjarpër! Gjëja më e rëndomtë në botë. Një
gjarpër në gjoks, kjo është e gjitha, - u përgjigj Roderik Eliston. – Po ti si e ke gjoksin? –
vazhdoi ai duke e parë skulptorin në sy me një vështrim të mprehtë dhe depërtues se moj
ky ishte fat vetëm i tij për t’u përballuar. – Krej i pastër dhe i tërë i shëndetshëm? Nuk ke
ndonjë zvarranik aty? Për besë e për ndërgjegje, dhe për djallin brenda meje, ja një çudi.
Një njeri pa një gjarpër në gjoksin e tij!
- Qetësohu, Eliston, pëshpëriti Xhorxh Herkimer, duke i vënë dorën mbi sup të
gjarpër-zotëruarit. – Unë kam kaluar oqeanin për të të takuar. Dëgjo! Le të flasim
privatisht. Të kam sjellë një mesazh nga Rozina, gruaja jote!
- Po më bren, po më bren! – mërmëroi Roderiku.
Me këtë shprehja, më e frekuentuara në gojën e tij, burri i pafat, mbërtheu gjoksin me
të dy duart sikur një kafshim ose torturë e padurueshme po e detyronte ta hapte atë dhe të
linte të dilte djallëzinë e gjallë, qoftë edhe sikur të ishte ndërthurrur me jetën e tij. Pastaj
e çliroi veten nga Herkimeri me një lëvizje të lehtë dhe, duke naviguar mespërmes portës,
u strehua në rezidencën e tij familjare të vjetëruar. Skulptori nuk e ndoqi. Ai e kuptoi se
në një çast tç tillë nuk mund të bëhej asnjë bisedë, por donte shumë, përpara se të takohej
prapë me të, të zbulonte mbi natyrën e sëmundjes së Roderikut dhe rrethanat që e kishin
çuar në atë gjendje të vajtueshme. Dhe ja arriti t’ja nxirrte këtë informacion të nevojshëm
një doktori të shquar.
Menjëherë pas ndarjes nga gruaja e tij, gati katër vjet më parë, kolegët e tij kishin
vënë re një trishtim të çuditshëm që përhapej në jetën e tij të përditshme, si ato freskitë
apo mjegullat gri që nganjëherë i vjedhin mëngjesit të verës ndriçimin e diellit.
Simptomat u shkaktonin atyre një hutim të pafund. Ata nuk e dinin nëse shëndeti i keq po
ja grabiste nga shpirti zhdërvjelltësinë, apo një zjarth i mendjes po e konsumonin, ashtu
siç bëjnë zjarthe të tillë, duke ja ngrënë sistemin moral e duke e lënë vetëm me një
karkasë fizike, që është thjesht hije e të parit. Ata kërkuan për rrënjët e shqetësimit në
skemat e tij të thërmuara të lumturisë shtëpiake, të shkatëruara me vullnetin e tij, por nuk
duket se patën sukses në gjetjen e shkakut atje. Disa menduan se dikur shoku i tyre i
shkëlqyer ishte në një fazë fillestare çmendurie, ku ato impulset e tij pasionante mund të
ishin pararendëset; të tjerë parashikonin një rënie doradorëse. Nga buzët e vet Roderikut
ata nuk mundën të mësonin gjë. Ishte e vërtetë, më shumë se njëherë ai ishte dëgjuar të
thoshte, duke mbërthye gjoksin me duar përpëlitëse, “Po më bren, po më bren!”, por, nga
njerëz të ndryshëm, që e kishin dëgjuar këtë, jepej një larmi shpjegimesh ndaj kësaj
shprehjeje ogurzezë. Çfarë mund të ishte ajo gjë që brente gjoksin e Roderikut? Ishte
trishtimi? A mos ishte thjesht dhëmbi i një sëmundjeje fizike? Ose, në atë jetën e tij të
çkujdesur, dendur në buzë të çthurrjes, nëse nuk ishte zhytur në këto thellësira, a mos
ishte fajtor për ndonjë veprim që e bënte gjoksin e tij një pre të çatallëve më vdekjeprurës
të pendimit? Për secilën prej këtyre hamendësimeve kishte arsye të pranueshme; por nuk
duhet të harrojmë, se më shumë se një xhentëlmen i moshuar, viktimë e harresë dhe
zakoneve dembele, mund ta emërtonin sekretin e gjithë kësaj çështjeje Dispepsi.
Ndërkohë, Roderiku duket se e vinte re se ishte bërë një subjekt kurioziteti dhe
hamendjesh, dhe, me një urrejtje të sëmurë ndaj kësaj vëmendjeje, e largoi veten nga
shoqëria. Tmerr për të nuk ishte vetëm syri i një njeriu, jo vetëm drita e ndeshjes së një
shoku, por edhe drita e bekuar e diellit, që në mirësinë e saj universale personifikon
rezatimin e fytyrës së Krijuesit, që shpreh dashurinë e tij për të gjitha krijesat e dorës së
tij. Ndriçimi yjor i muzgut ishte shumë transparent për Roderik Elistonin; mesnata më e e
errët ishte ora e zgjedhur prej tij për t’u vjedhur jashtë; dhe nëse do të shikohej, kjo do të
ishte vetëm në rastet kur feneri i rojeve do të ndriçonte mbi të, ashtu duke rrëshqitur gjatë
rrugëve, me duart mbërthyer mbi gjoks, duke mërmëritur, “Po më bren, po më bren!”
Çfarë mund të ishte ajo gjë që e brente?
Pas një farë kohe, u mësua se Eliston e kishte bërë zakon që të frekuentonte të gjithë
llafazanët me nam që molepsnin qytetin, ose paratë e të cilit mund të joshnin që nga
largësia. Nga njëri prej këtyre personave, nën gëzimin e madh të një kure të supozuar,
ishte deklaruar publikisht, me anë fletushkash e pamfletesh prej letrash verdhacuke, se
një zotëri i shquar, Roderik Eliston, ishte çliruar prej një gjarpëri që ndodhesh në
stomakun e tij. Ja, pra, cili ishte sekreti përbindësh, i nxjerrë nga vendi ku fshihej në
publik, në të gjithë shformimin e vet të llahtarshëm. Misteri kishte dalë, hmm, por jo
gjarpëri i gjoksit. ai, qoftë edhe deluzion, akoma rrinte atje i përdredhur në strofullën e
vet. Kura e empirikut kishte qënë një mashtrim, një efekt, siç supozohej, i një ilaçi që
gjasat më të mëdha i kishte të vriste pacientin se sa zvarranikun e urrejtshëm që zotëronte
atë. Kur Roderik Eliston erdhi plotësisht në vete, zbuloi se fatkeqësia e tij ishte tani
bisedë qyteti, më e rëndë se nëntë ditët e tmerrit, ndërsa, në gjoksin e tij, ai ndjente
lëvizjet sëmurëse të një gjëje të gjallë, dhe brejten e atij dhëmbi të lëvizshëm që dukej se
po kënaqte njëkohësisht urinë e tij fizike dhe një mëri katile.
Ai thirri shërbëtorin e tij zezak, që ishte rritur në shtëpinë e të jatit, dhe ishte
mesoburrë kur Roderiku ishte në djepin e vet.
- Skipio! – filloi ai, dhe heshti, me krahët e mbledhura mbi gjoks. – Çfarë thonë
njerëzit për mua, Skipio?
- Zotëri, zotëria im i shkretë, se ju keni një gjarpër në gjoks, - u përgjigj shërbëtori
pak ngurues.
- Po tjetër? – pyeti Roderiku, me një vështrim të frikshëm mbi tjetrin.
- Asgjë tjetër, zotëria im i dashur, - u përgjigj Skipio, - vetëm se doktori të dha një
pluhur , dhe gjarpëri kërceu jashtë mbi dysheme.
- Jo, jo, - mërmëriti Roderik me vete, duke tundur kokën, dhe i shtrëngoi duart me një
forcë më përpëlitëse mbi gjoksin e tij. – E ndjej akoma. Po më bren, po më bren!
Nga kjo kohë, vuajtësi i mjeruar ndaloi së shmanguri botës, në të kundërtën kërkonte
dhe ja paraqiste veten të njohurve dhe të huajve. Kjo ndodhi pjesërisht si rezultat i
dëshpërimit të zbulimit se shpella e gjoksit të tij nuk doli mjaftueshëm e thellë dhe e errët
për të fshehur sekretin, edhe pse ishte një fortesë kaq e sigurtë për vet katilin e
neveritshëm që kishte hyrë brenda. Por më tepër, ky oreks për popullaritet ishte
simptomë e ligështisë së gjithanshme që kishte mbërthyer natyrën e tij. Të gjithë të
sëmurët kronikë janë egoista, qoftë sëmundja e trupit apo mendjes, qoftë se ishte mëkat,
fatkeqësi apo një gjëmë paksa më e durueshme e ndonjë dhimbjeje të pafund, ose ndonjë
vepër e keqe aty diku mes jetës vdekësore. Individë të tillë kanë një ndërgjegjësim të
theksuar të vetes, nga tortura në të cilën jetojnë. Vetja, si rrjedhojë, rritet duke u bërë një
objekt kaq i spikatur sa që ata nuk kanë se çfarë të bëjnë tjetër veç t’ja paraqesin atë çdo
kalimtari të rastit. Ka një kënaqësi, ndoshta më e madhja nga ato që ndijon vuajtësi, në të
treguarit të gjymtyrës së atrofizuar apo tumorizuar, ose kancerit në gjoks, dhe sa më i
fëlliqur të jetë krimi, aq më me vështirësi fajtori mundet ta pengojë që të ngrejë kokën si
gjarpër për të frikësuar botën; sepse është ky kancer, ose ai krim, që përbën
individualitetin e tyre respektivë. Roderik Eliston, i cili, pak kohë më parë, e kishte
mbajtur veten aq përçmonjës mbi shumicën e njerëzve, tashmë po paguante besnikëri të
plotë ndaj ligjit të poshtërimit. Gjarpëri në gjoksin e tij dukej si një simbol i një egoizmi
përbindëshor të cilit gjithçka i referohej, dhe të cilin ai kishte pasë llastuar, ditë e natë,
me një sakrificë të vazhdueshme e të veçantë adhurimi demoniak.
Ai shumë shpejt shfaqi atë që njerëzit e konsiderojnë si shenjën e padiskutueshme të
çmendurisë. Në disa çaste të caktuara, e çuditshme ta thuash, ai krenohej dhe lëvdonte
veten sepse mendonte se ishte veçuar nga eksperienca e zakonshme e njerëzimit, sepse
zotëronte natyrë dyfishe, një jetë brenda jetës. Ai pretendonte se gjarpëri ishte hyjnore, jo
qiellore, është e vërtetë, por prej skëterrës më të zezë, dhe se, prej kësaj, ai fitonte një
pozitë fisnikërore dhe një shenjtëri, të tmerrshme, por ama më të dëshiruar se ëfarëdo gjë
tjetër që ambicia mund të synonte. Pra ai e hodhi mënxyrën rrotull vetes si një mantel
mbretëror, dhe i shikonte që sipër dhe me triumf të gjithë ata që nuk ushqenin ndonjë
përbindësh vdekjeprurës. Sidoqoftë, më shpesh, kjo natyrë njerëzore e pohonte sundimin
e saj mbi të në formën e mallit për shoqëri. E bëri zakon që të endej gjithë ditën rrugëve,
pa synim, nëse nuk do ta quanim një synim për të themeluar një specie vëllazërimi midis
tij dhe botës. Me mëndjehollësi, ai filloi të kërkonte sëmundjen e tij në çdo gjoks. I
çmendur ose jo, ai çfaqi një aftësi ndijimi të gabimeve të karakterit, gabime e të tjera dhe
veseve, saqë shumë persona ja njihnin meritën e të qënit i zotëruar jo thjesht nga një
gjarpër, por me një shpirtkatil aktual që i kishte dhënë atij aftësinë për të dalluar çfarëdo
që ishte e shëmtuar në zemrën e njeriut.
Per shembull, ai takoi një person, i cili, për tridhjetë vjetë, kishte ushqyer një urrejtje
kundër vëllait të vet. Roderik, mes rrëmujës njerëzore në rrugë, vuri dorën mbi gjoksin e
këtij burri, dhe duke e parë drejt mbi fytyrën armiqësore, i tha: “Si e ke gjarprin sot?” me
një shprehje tallëse simpatie.
- Gjarpëri! – bërtiti vëllaurryesi, - çdo të thuash?!”
- Gjarpëri, gjarpëri! A të bren nga brenda? – këmbënguli Roderik. – A u këshillove
me të këtë mëngjes kur duhet të kesh qënë duke thënë lutjet e tua? A të kafshoi kur ju
menduat për shëndetin, pasurinë dhe emrin e mirë të vëllait tuaj? A u hodh ai përpjetë
nga gëzimi kur ju kujtuat shpenzimet e djalit të tij të vetëm? A të kafshon? Loz aty
brenda ai? A e ndjen helmin e tij në trupin dhe shpirtin tënd, duke të shndërruar gjithçka
në sëmundje dhe hidhërim? Kështu janë gjarpërinjtë. E kam mësuar të gjithë natyrën e
tyre nga ai i imi.
- Ku është policia?- ulëriti objekti i përndjekur nga Roderik, duke mbërthyer
instiktivisht, në të njëjtën kohë, gjoksin e tij me duar. – Përse lihet ky i çmendur të
bredhi i lirë?
- Ha, ha! – u ngërdhesh Roderiku, duke e lëshuar burrin, - e pickoi edhe këtë gjarpëri
i tij i gjoksit.
Shpesh djaloshi i pafat kënaqej duke bezdisur njerëzit me një satirë më të lehtë, por
që karakterizohej nga një farë rrezikshmërie gjarpërore. Një ditë ai takoi një burrë shteti
ambicioz, dhe me seriozitet mbi mirëqënien e gjarpërit të tij Boa, sepse sipas llojit të
species, siguronte Roderiku, gjarpëri i këtij zotërie nevojitej të ishte një Boa, meqënëse
oreksi i tij ishte kaq i madh sa mund të hante të gjithë vendin me gjithë kushtetutë. Një
herë tjetër, ai ndaloi një plakush me grushte të mbyllura, që zotëronte një pasuri të
madhe, por që vidhej rrotull qytetit i maskuar si dordolec, me një xhaketë blu me arna,
kapele kafe, çizme të vjetra dhe tringëllinte qindarka nëpër duar, si edhe mblidhte
gozhdë të ndryshkura. Duke u hequr sikur shikonte me shumë sinqeritet stomakun e këtij
njeriu të respektueshëm, Roderik e siguroi se gjarpëri i tij e kishte kokën prej bakri dhe
ishte krijuar prej sasive të mëdha të atij metali bazë me anën e të cilave ai përditë ndohte
shenjtërinë e gishtrinjëve të tij. Përsëri, ai sulmoi një njeri me pamje të kuqërremtë prej
shëndetit dhe i tha atij se pak prej gjarpërinjëve që jetonin nëpër gjokse kishin aq shumë
djall sa ata që rriteshin në butet e distilerive. Tjetri që Roderik nderoi me vëmendjen e tij
ishte një prift i shquar, që ndodhi që në atë kohë të ishte i përfshirë në një polemikë
teologjike, ku tërbimi njerëzor ishte më i perceptueshëm se sa frymëzimi hyjnor.
- Ju keni gëlltitur një gjarpër me kupën e verës së bekimit, - tha ai.
- Ti oi mjerë profan! – thirri hirësia e tij, por, megjithatë, e çoi dorën vjedhurazi mbi
gjoksin e tij.
Ai takoi një person me ndjeshmëri të sëmurë i cili, nga disa zhgënjime të hershme,
ishte tërhequr nga bota, dhe, qysh atëhere, nuk fjalosej më me bashkëqytetarët e tij, por
vriste mendjen ashtu murrëtisht ose përkushtueshmërisht mbi të kaluarën e pakthyeshme.
Po t’i besoje Roderikut, zemra e këtij burrit ishte shndërruar në një gjarpër, gjë që do t’i
torturonte të dy deri në vdekje. Duke vrojtuar një çift të martuarish, problemet familjare
të të cilëve ishin me nam, ai i ngushëllonte të dy me idenë se ata kishin marrë nepërka në
gjokset e tyre. Një autori ziliqar, i cili nënvleftësonte vepra të cilat ai nuk mund t’i
barazonte kurrë, ai i tha se gjarpëri i tij ishte më i holli dhe më i pisti nga i gjithë fisi i
zvarranikëve, por, fatmirësisht, nuk kafshonte. Një njeri me jetë të papastër, dhe me
fytyrë të pacipë, pyeti Roderikun nëse kishte ndonjë gjarpër në gjoksin e tij, të cilit, ai ju
përgjigj se kishte një gjarpër dhe se ishte i të njëjtës specie si ajo që torturonte dikur Don
Rodrigon, Gotikun. Ai kapi nga dora një vajzë të re bjonde dhe, duke e parë trishtueshëm
në sy, e paralajmëroi se po rriste një gjarpër të llojit më vdekjeprurës brenda gjoksit të saj
të brishtë, dhe bota zbuloi të vërtetën e atyre fjalëve ndjellakeqe, kur, pak muaj më vonë,
vajza e shkretë vdiq nga dashuria dhe turpi. Dy gra, rivale në jetën e modës, të cilat e
torturonin njëra tjetrën me mijëra kafshimesh të vogla prej mërie gruaje, ju dha të kuptoni
se zemra e secilës prej tyre ishte një fole gjarpërinjsh të vegjël, që shkaktonin po aq
trazira sa edhe një i madh.
Por asgjë nuk e argëtonte Roderikun më shumë se sa të shtinte në dorë një person të
infektuar me xhelozi, të cilin e paraqiste si një zvarranik gjigand jeshil, me një gjatësi
trupi akull të ftohtë, dhe me kafshimin më të keq të gjarpërinjëve, me përjashtim të njërit.
- Dhe kush është ky njëri? – e pyeti një kalimtar rruge që e dëgjoi rastësisht.
Njeriu që pyeti ishte një burrë me vetulla të zymta, kishte nje sy shmangës që donte të
thoshte se gjatë shumë vjetëve nuk kishte parë asnjë vdekësor drejt në fytyrë. Se ‘çkishte
një dyzim në karakterin e tij, një njollë mbi famën e tij, megjithëse askush nuk mund ta
thoshte me saktësi se të çfarë natyre, megjithëse gojëshpuarit e qytetit pëshpërisnin
hamendësime nga më mizoret. Deri kohët e fundit ai ishte marrë me detin dhe ishte, në
fakt, tamam kapiteni i anijes të cilin e kishte ndeshur Xhorxh Herkimer, në rrethana të
çuditshme, në Arkipelagun Grek.
- E cili gjarpër gjoksi e ka kafshimin më të mprehtë? – përsëriti ky burrë, por ai e bëri
këtë pyetje sikur të ishte prej një nevoje keqardhëse, dhe po zbehej ndërkohë që po e
thoshte.
- E përse ke nevojë të pyesësh? – u përgjigj Roderiku, me një vështrim inteligjence të
keqe. – Shiko brenda gjoksit tënd. Shiko, gjarpëri im ndihet vet. Ai ta bën të ditur praninë
e një mjeshtërkatili.
Dhe pastaj, siç e mbështesin edhe kalimtarët, u dëgjua një fërshëllimë, duket nga
gjoksi i Roderikut. Thuhet gjithashtu se një fërshëllimë si përgjigje erdhi nga brenda
detarit, tamam sikur atje të ishte fshehur një gjarpër dhe të ishte zgjuar nga thirrja e
vëllazvarranikut. Nëse do të jetë dëgjuar ndonjë tingull i tillë, do të jetë shkaktuar nga një
ushtrim mendjekeqe ventrilokuizmi nga Roderiku.
Kështu, duke e bërë gjarpërin e vet, nëse kishte në gjoksin e tij ndonjë gjarpër, llojin e
gabimit fatal të çdo njeriu, ose të mëkatit të zotërimit, ose të ndërgjegjes së trazuar dhe
duke kafshuar në mënyrë kaq pa brerje ndërgjegje në pikën më të dhimbshme, sa që
mund të përfytyrojmë pa gabuar se Roderik u bë bezdija e qytetit. Askush nuk e
mënjanonte dot, askush nuk e duronte dot. Ai përfytej me të vërtetat më të shëmtuara që
mund të shtinte në dorë dhe e detyronte kundërshtarin të bënte të njëjtën gjë. Tablo e
çuditshme e jetës njerçzore ku ekziston përpjekja instinktive e njërit dhe e të gjithëve për
të fshehur ato realitete të trishtuara dhe për t’i lënë të pa trazuara nën pirgun e temave
sipërfaqësore që përbëjnë materialin e bisedave njeri – njeri. Nuk mund të lejohej që
Roderiku të depërtonte nëpër marrëveshjen e heshtur me anën e së cilës bota ka bërë
ç’është e mundur për të siguruar prehjen pa hequr dorë nga zemërligësia. Viktimat e
vërejtjeve të tij keqdashëse, është e vërtetë, kishin mjaftueshëm vëllezër për t’i nxitur ata,
sepse, sipas teorisë së Roderikut, çdo gjoks vdekëtari strehonte ose një fis të tërë
gjarpërinjsh të vegjël, ose një përbindësh të tejrritur që kishte ngrënë të gjithë të tjerët.
Megjithatë qyteti nuk mund ta duronte dot këtë apostull. Ishte kërkuar nga pothuaj të
gjithë, dhe veçanërisht nga banorët më të respektueshëm, se Roderiku nuk duhej të
lejohej më tej të dhunonte rregullat e etiketës apo dekorit duke nxjerrë gjarpërin e vet të
gjoksit në shikimin e publikut, dhe duke tërhequr zvarrë ata njerëz përsëmbari nga vendet
ku fshihen.
Si rrjedhojë, të afërmit e tij ndërhynë dhe e futën atë në një azil privat të çmendurish.
Kur lajmi u përhap jashtë, u vu re se shumë njerëz ecnin rrugëve më të lirë dhe e
mbulonin gjoksin e tyre me duar më hapur.
Izolimi i tij, megjithatë, vërtet i dha pak paqe qytetit, por funksionoi në mënyrë të
pafavorshme mbi vet Roderikun. Në vetmi, melankolia e tij u bë më e zezë dhe më e
vrazhdë. Ai kalonte ditë të tëra, ishte i vetmi preokupim i tij, në biseda me gjarpërin e tij.
Një bisedë pohoi se përbindëshi i fshehur ja kalonte një pjesë, megjithëse në mënyrë të
pakuptueshme dëgjuesëve, madje edhe të padëgjueshme, me përjashtim të fërshëllimës. E
pazakontë, siç mund t’ju duket, vuajtësi kishte formuluar një lloj dhembshurie për
torturonjësin e tij, përzjerë, sidoqoftë, me një urrejtje dhe tmerr të paparë. As këto
emocione të kundërta nuk ishin të papërputhshme. Secila prej tyre i jepte forcë dhe
mprehtësi të kundërtës së vet. Dashuri e përçudnuar, antipati e lemerishme,
përqafoheshin në gjoksin e tij, dhe që të dyja përqëndroheshin mbi një qënie që ishte
zvarritur brenda tij, ose ishte ngjizur aty, dhe ushqyer me ushqimin e tij, dhe jetonte me
jetën e tij dhe që ishte aq intim me të sa edhe zemra e tij, dhe, megjithatë, ishte më e
ndyra nga të gjitha gjërat e krijuara. Por nuk ishte më pak edhe lloji i vërtetë i natyrës
patologjike.
Nganjëherë, në çaste tërbimi dhe urrejtjeje të hidhur kundër gjarprit dhe vetes,
Roderiku vendoste të ishte vdekja e tij, madje edhe në kurriz të jetës së vet. Një herë e
provoi ta arrinte me vdekje nga uria, por, ndërsa burri i mjeruar ishte në zgrip të urisë,
përbindëshi dukej se ushqehej me zemrën e tij, dhe lulëzonte dhe rritej sportiv, sikur të
ishte dieta e tij më e ëmbël dhe e preferuar. Pastaj ai mori një dozë helmi aktiv, duke
menduar se nuk do të dështonte në vrasjen e tij, ose të djallit që zotëronte atë, ose të të
dyve sëbashku. Ky ishte një tjetër gabim, sepse, nëse Roderiku nuk ishte shkatërruar
akoma nga zemra e vet e helmuar, dhe gjarpëri nga të kafshuarit të zemrës së tij, sa pak
do t’i trembeshin ata arsenikut apo ndonjë lënde gërryese. Vërtet, murtaja helmuese
duket se funksiononte si një kundërhelm kundër të gjithë helmeve. Doktorët u përpoqën
që ta mbysnin të keqen me tym duhani. Ai merrte frymë kaq lehtë, pavarësisht, tamam
sikur ta kishte atmosferën e vet të lindjes. Pastaj, ata provuan ta drogonin pacientin me
opium dhe ta qullur nga brenda me pije helmuese, duke shpresuar se gjarpëri mund të
plogështohej dhe ndoshta mund ta nxirrnin nga stomaku. Ata ja arritën ta bënin
Roderikun pa ndjenja, por, kur vunë dorën mbi gjoksin e tij, pashprehimisht u lemerisën
kur ndjenë përbindëshin që përdridhej, hidhej, kërcente brenda hapësirave të ngushta,
qartas i gjallëruar prej opiumit ose alkolit, dhe kishte nisur aktivitete të jashtëzakonshme.
Që nga ai çast ata hoqën dorë nga të gjitha përpjekjet për kurim ose qetësim. Vuajtësi i
shkruar iu dorëzua fatit të tij, rinisi dashurinë e mëparshme vështirosëse për katilin e
gjoksit, dhe harxhonte ditë të tëra të mjerueshme përpara një pasqyre, me gojën të hapur
shpellë, duke parë, me shpresë dhe tmerr, se mos ja arrinte të shikonte kokën e gjarpërit
poshtë fytit të tij. Mendohet se pati sukses në këtë përpjekje sepse shërbyesit një herë
dëgjuan një britmë marrie, dhe, duke nxituar për në dhomë, e gjetën Roderikun pothuaj
pa jetë mbi dysheme.
Ai u mbajt paksa më gjatë i kufizuar. Pas një ekzaminimi të hollësishëm, drejtorët
mjekësorë të aziles vendosën se sëmundja e tij mendore nuk arrinte në çmenduri, por as
nuk garantonte mbajtjen e tij të izoluar, sidomos për shkakun se influenca e tij mbi
shpirtin e tij ishte e pafavorshme, dhe mund të prodhonte djallin që duhej të kuronin.
Jashtëqëndërsia e tij ishte padyshim e madhe, ai kishte dhunuar rregullisht shumë prej
zakoneve dhe gjykimeve të shoqërisë; por bota, pa argumenta të fortë, nuk kishte të
drejtë ta trajtonte atë si një të çmendur. Me këtë vendim të autoriteteve kompetente,
Roderiku u lirua, dhe ishte kthyer në qytetin e tij të lindjes tamam ditën përpara se të
takohej me Xhorxh Herkimer.
Sapo mësoi këto hollësira, skulptori, sëbashku me një shoqërues, e kërkoi Elistonin
në shtëpinë e tij. Ishte një godinë e madhe e ngrysët prej druri, me shtylla dhe një
ballkon, dhe ishte ndarë nga njëra prej rrugëve krysore me anën e një tarace me tre
nivele, të cilave u zbrizje me shkallë guri. Disa vidha të vjetër gjigandë pothuaj e fshihnin
ballin e shtëpisë. Kjo banesë plot hapësirë dikur e një familjeje madhështore ishte
ndërtuar nga një gjysh i një race të një shekulli të mëparshëm, në të cilën epokë, ku toka
kishte një vlerë të vogël krahasimore, kopështi dhe pjesët e tjera formonin një botë goxha
të madhe. Megjithëse një pjesë e trashëgimisë së lashtë ishte tjetërsuar, ishte akoma një
rrethinë plot hije prapa shtëpisë ku një student, ose një ëndërrimtar, ose një burrë me
zemër të vrarë mund të shtrihej mbi bar, në mes vetmisë së degëve mërmëritëse, dhe të
harronte se një qytet ishte rritur rreth e qark tij.
Pikërisht drejt kësaj tërheqanore, skulptori dhe shoku i tij u udhërrëfyen nga Skipio,
shërbëtori i vjetër zezak, pamja e rrudhosur e të cilit u bë gati diellore me mençuri dhe
gëzim ndërsa i jepte përshëndetjet e tij të përvuajtura njërit prej dy vizitorëve.
- Qëndro në hije, - i pëshpëriti skulptori siluetës që mbështetej tek krahu i tij. – Do të
të them unë nëse, dhe kur të çfaqesh.
- Zoti do të më mësojë, - ishte përgjigja. – Më ndihmoftë edhe Ai, gjithashtu!
Roderiku po pushonte në buzën e një shatërvani, i cili çurgonte në dritën
copangjyrash të diellit, me të njëjtin shkëndijim të pastër dhe me të njëjtin zë të
qetësisores tërë ajër si edhe pemët e një rritjeje të lashtë kur hidhnin hijet e tyre. Sa e
çuditshme ishte jeta e një shatërvani! Lindur çdo çast, por të një moshe me shkëmbinjtë,
dhe që e kapërcenin antikitetin e nderuar të një pylli.
- Oh, paskit ardhur! Ju kam pritur, - tha Eliston, kur u ndërgjegjësua për praninë e
skulptorit.
Sjellja e tij ishte shumë më ndryshe se ajo e një dite më parë, e qetë, e sjellshme, dhe,
siç mendoi Herkimer, vëzhguese mbi shoqëruesin e tij dhe atë vet. Kjo përmbajtje jo e
zakontë ishte e vetmja shenjë që parathoshte se diçka nuk thoshte. Ai sapo kishte hedhur
një libër mbibar, ku kishte rënë gjysëm e hapur, duke vetdëftyer një histori natyrale të
fisit të zvarranikëve, ilustruar me pamje gati jetësore. Pranë tij, ndodhej vëllimi i trashë
Ductor Dubitantium i Xheremi Tailor, plot raste ndërgjegjesh, ku shumë njerëz, zotëruar
prej ndërgjegjes, mund të gjejnë diçka të zbatueshme për qëllimet e tyre.
- E shikoni, - foli Eliston, duke treguar me gisht librin e gjarpërinjëve, ndërsa një
buzëqeshje rezëlloi mbi buzët e tij, - unë po bëj një përpjekje për t’u njohur më mirë me
shokun tim të dashur, por nuk po gjej asgjë të kënaqshme në këtë vëllim. Nëse nuk
gabohem, ai do të jetë sui generis, dhe gjak me asnjë zvarranik të krijuar.
- E nga erdhi kjo gjëmë e çuditshme? – pyeti skulptori.
- Miku im ezmer Skipio tregon një ngjarje, - u përgjigj Roderiku, - të një gjarpëri që
ishte fshehur në këtë shatërvan, kaq qelibar dhe i pafajshëm duket, që mbahet mend qysh
nga të ardhurit e parë. Ky tip dhelpërak dikur u zvarrit në organet jetësore të stërgjyshit
tim dhe banoi atje shumë vite, duke e torturuar zotërinë e moshuar tej durimit vdekësor.
Shkurt, është një veçori familjare. Por, të jem i sinqertë, nuk kam besim në idenë se
gjarpëri është një trashëgimi. Ai është gjarpëri im, e i askujt tjetër.
- Po cila është origjina e tij, - kërkoi të dinte Herkimer.
- Oh, ka aq helm në zemrën e gjithësecilit sa që do të mjaftonte për të klloçitur një
tufë gjarpërinjsh, - tha Eliston me një qeshje të rreme. – Duhet të keni dëgjuar mbi ato
këshillat e mia që u jepja njerëzve të mirë të qytetit. Sigurisht, e konsideroj vetem me fat
që kam rritur vetëm një gjarpër. Ju, psh, nuk keni asnjë në gjoksin tuaj, dhe nuk mund të
t’i kuptoni dhe t’ju vij keq për pjesën tjetër të botës. Po më bren! Po më bren!
Me këtë të fundit, Roderiku e humbi vet-kontrollin dhe u lëshua mbi bar, duke pohuar
agoninë e tij me përdredhje të ndërlikuara, në të cilat Herkimer shikonte ngjashmërinë
me lëvizje e gjarpërit. Pastaj u dëgjua ajo fërshëllima e frikshme, që dendur dilte me
fjalën e vuajtësit, duke nxjerrë kokën midis fjalëve dhe rrokjeve pa ndërprerë rrjedhjen e
tyre.
- Kjo vërtetë që është e tmerrshme, - thirri skulptori, - një goditje e tmerrshme, qoftë
konkrete ose e përfytyruar. Më thuaj, Roderik Eliston, a ka ndonjë zgjidhje për këtë
mizori të neveritshme?
- Po, por e pamundur, - bëlbëzoi Roderik, duke u zhgërryer me fytyrë mbi bar. –
Nëse unë do ta harroja veten për një çast, gjarpëri mund të mos jetonte më me mua.
Është sëmundja ime e zhytjes në mendime për veten time që e ka krijuar dhe ushqyer atë.
- Atëhere, harroje veten, burri im, - tha një zë i butë mbi të, - harroje veten tënde për
një tjetër!
Rozina kishte dalë nga hija, dhe po përkulej mbi të me hijen e ankthit të tij reflektuar
në pamjen e saj, por kaq e përzjerë me shpresë dhe dashuri bujare saqë i gjithë ankthi
dukej thjesht një hije tokësore dhe një ëndërr. Ajo e preku Roderikun me dorën e saj.
Nëpër karkasën e trupit të tij kaluan dallgëzime dridhjesh. Në atë çast, nëse raportimi
është i besueshëm, skulptori vuri një lëvizje valëzuese nëpër bar, dhe dëgjoi një zhurmë
pllaquritjeje, sikur diçka të ishte zhytur në shatërvan. Por e vërtetë është, sidoqoftë, se
Roderik Eliston u ngrit si një burrë i ringjallur, kthyer në mendjen e tij të shëndoshë dhe i
shpëtuar nga katili që e kishte mposhtur atë mjerueshëm në betejën e gjoksit të tij.
- Rozina! – thirri ai, me tone të thyera dhe pasionante, por pa shenja të angullitjes së
egër që i kishte zëri i tij për një kohë të gjatë. – Më fal! Më fal!
Lotët e saj të lumtur e vesuan fytyrën e tij.
- Dënimi ka qënë i ashpër, - vuri në dukje skulptori. – Edhe Drejtësia mund të fali
tani, e jo më butësia e një gruaja. Roderik Eliston, nëse gjarpëri ishte një zvarranik fizik,
ose nëse sëmundja e natyrës tënde ja sugjeroi fantazisë tënde këtë simbol, morali i kësaj
është njëlloj i vërtetë dhe i fortë. Një egoizëm i fuqishëm, i manifestuar në rastin tënd në
formën e xhelozisë, është po aq i frikshëm sa çdo e keqe që mund të hyjë vjedhurazi në
zemrën njerëzore. A mund të pastrohet një gjoks i tillë ku e keqja ka jetuar gjatë?
- Sigurisht, - tha Rozina me një buzëqeshje engjëllore. – Gjarpëri ishte thjesht një
fantazi e zezë, dhe ajo gjë që ai tipizonte ishte po aq e zezë. E kaluara, e zymtë në mund
të ketë qënë, nuk duhet të hedh trishtim mbi të ardhmen. Për t’i dhënë rëndësinë e duhur
ne do ta konsiderojmë atë thjesht si një anekdotë në përjetësinë tonë.
Kate Chopin
Lindur Shkurt 8, 1850, St. Luis, Misuri, Sh.B.A.
Vdiq Gusht 22, 1904 (vjeç 54), St. Luis, Misuri, Sh.B.A.
Profesioni Romanciere, tregimshkruese
Zhanër Trillime realiste
Lëvizja letrare Feminizmi
Vepër e shquar Zgjimi (roman)
Lindur Katherine O’Flaherty ishte një autore amerikane romanesh dhe tregimesh të shkurtra. Njerëzit në tregimet e saj janë kryesisht banorë të Luizianës. Konsiderohet sot si pararendëse e autoreve femra të shekullit të njëzetë.
Sër Uolltër Skot dhe Çarls Dikens ishin ndër autorët e saj të preferuar.
Kate Chopin vdiq në 1904 nga një hemoragji cerebrale, në moshën pesëdhjetë e katër. U varros në varrezat Calvary në Sent Luis.
Emri i Chopin ndodhet sot në sallën e njerëzve të famshëm të Seint Luis.
Kate Chopin
Një grua e respektueshme
Zonja Baroda u ndje pak e provokuar kur mësoi se i shoqi kishte ftuar shokun e tij Guverneil të kalonte me ta një ose dy javë në plantacion.
Ata kishin pritur e përcjellë plot gjatë dimrit; shumë kohë ishte kaluar gjithashtu në Nju Orleans në forma të ndryshme shpërqëndrimi të lehtë. Ajo mezi po priste për një periudhë pushimesh të pandërprera, tani, dhe e pa trazuar, kokë më kokë me të shoqin, kur i shoqi i bëri të ditur se Guverneil do të vinte të qëndronte për një javë ose dy.
Ky ishte një burrë për të cilin ajo kishte dëgjuar shumë, por nuk e kishte parë asnjëherë. Ai kishte qënë një shok kolegji i të shoqit, tani ishte gazetar, dhe, në asnjë kuptim, një njeri shoqërie ose “një burrë qyteti”, që ishin, ndoshta, disa nga arsyet që ajo nuk e kishte takuar kurrë. Mirëpo, në mënyrë nënndërgjegjësore, ajo kishte formuar një pamje të tij në mendjen e saj. Ajo e përfytyronte të gjatë, të ajthëm, cinik, me syze, dhe me duar në xhepa. Ajo nuk e pëlqente atë. Guverneil ishte vërtet i ajthëm, por nuk ishte shumë i gjatë dhe as shumë cinik. Madje ai as syze nuk kishte dhe as i mbante duart në xhepa. Dhe ajo e pëlqeu disi kur ai prezantoi veten.
Po përse e pëlqeu, nuk mund t’ja shpjegonte vetes kënaqshëm kur u përpoq që ta bënte këtë gjë. Ajo nuk gjeti tek ai asgjë nga ato veti brilante dhe premtuese për të cilat, Gaston, i shoqi, e siguronte se ai i kishte. Në të kundërt, ai qëndronte disi i heshtur dhe marrës përpara zellit të saj bisedor për ta bërë atë të ndihej si në shtëpi për të mos i mbetur prapa mikpritjes së sinqertë me plot fjalë të Gastonit. Sjellja e tij drejt saj ishte shumë njerëzore, ashtu siç mund të donte një grua shumë e përpiktë që të ishte; por ai nuk tregoi asnjë pëlqim të drejtpërdrejtë ndaj miratimit të saj ose edhe ndaj të çmuarit të saj.
Me t’u vendosur në plantacion, ai duket se pëlqente që të ulej në hajatin e gjerë, në hijen e një prej kolonave të mëdha të Korintit, duke tymosur puron e tij me dembeli dhe duke dëgjuar me vëmendje eksperiencat e Gastonit si fermer sheqeri.
“Këtë e quaj jetesë unë,” thoshte me kënaqësi të thellë ndërsa ajri që kalonte fërkueshëm mbi fushën e sheqerit, e përkëdhelte atë me atë prekjen e saj të ngrohtë, aromatike e të kadiftë. Ai kënaqej edhe nga marrëdhëniet e mira që po ndërtonte me qentë e mëdhenj që i vinin rrotull, duke u fërkuar pas këmbëve të tij shoqërisht. Nuk tregoi interes për peshkimin dhe nuk tregoi asnjë zell për të shkuar dhe për të vrarë gushkuq të mëdhenj kur ja propozoi Gaston.
Personaliteti i Guverneilit e vinte në mendime zonjën Baroda, por ajo e pëlqente atë. Ai ishte vërtet një person i padëmshëm dhe i pëlqyeshëm. Pas disa ditësh, kur nuk e kuptonte më mirë se sa në ditën e parë, ajo i dha fund të qënit vraramendëse dhe mbeti paksa sedërprekur. Duke u ndjerë kështu, ajo i linte burrin dhe mikun, në pjesën më të madhe të kohës, vetëm sëbashku. Pastaj duke parë se Guverneil nuk e quajti një përjashtim veprimin e saj, i imponoi atij shoqërinë e saj, duke e shoqëruar në ato shëtitjet e tij të plogëta deri tek impianti dhe përgjatë bregores së lumit. Me këmbëngulje ajo kërkonte që të depërtonte në atë rezervim me të cilin ai, në mënyrë jondërgjegjësore, kishte mbështjellë veten.
- Kur do të iki ai, shoku yt? – pyeti një ditë ajo të shoqin. – Për mendimin tim, ai më lodh frikshëm.
- Jo edhe për një javë tjetër. Po, e dashur, nuk e kuptoj, ai nuk të krijon asnjë shqetësim.
- Jo, por do të më pëlqente që ta bënte këtë gjë, që të ishte më shumë si të tjerët dhe që mua të më duhej të planifikoja diçka për rehatinë dhe argëtimin e tij.
Gaston ja mori fytyrën e bukur mes pëllëmbëve dhe po shikonte butë dhe si me të qeshur brenda syve të saj të trazuar.
Ata po bënin nga një çikë tualet sëbashku tek dhoma e veshjes së zonjës Barod.
- Ti je plot surpriza, bukuroshja ime, - i tha ai asaj. – As unë nuk them dot se si duhet të sillesh në rrethana të caktuara. – Ai e puthi dhe u kthye që të shtrëngonte kravatën përpara pasqyrës. – Shikon, - vazhdoi ai, - po e merr seriozisht Guverneilin e shkretë dhe po bën pak zhurmë për të, gjëja e fundit që ai do të dëshironte ose priste të ndodhte.
- Zhurmë! – u përgjigj me zjarr e lënduar. – Gjepura! Si mund ta thuash këtë? Vërtet e quan kështu? Por ti ke thënë se ai është i zgjuar.
- Po, i tillë është. Por, i shkreti, është konsumuar nga puna e tepërt tashmë. Prandaj i thashë të vinte e të pushonte këtu.
- Më ke thënë se është njeri i ideve, - foli ajo e papajtuar. – Unë po prisja që, të paktën, të ishte ineteresant. Unë po shkoj në qytet në mëngjes për të rregulluar fustanet e mbrëmjes të pranverës. Më lajmëro kur zoti Guverneil të ketë ikur. Do të jem në shtëpinë e teze Oktavie.
Atë natë ajo shkoi dhe u ul vetëm mbi një stol nën një lis në fund të rrugicës me zhavorr. Ajo nuk e kishte ditur kurrë se mendimet e saja apo synimet e saja mund të ishin kaq konfuze. Prej tyre ajo nuk mundi të nxjerrë asgjë veç nevojës së qartë për t’u larguar nga shtëpia në mëngjes.
Zoja Baroda dëgjoi hapa që përtypnin zhavorrin me zhurmë, por mundi të dallonte në errësirë vetëm pikën e kuqe që afrohej të një puroje të ndezur. E dinte që ishte Guverneil sepse i shoqi nuk e pinte cigaren. Shpresoj që të mbetej e padallueshme, por fustani i saj i bardhë i mbrëmjes e tradhëtonte. Ai hodhi tej puron e tij dhe u ul në stol përkrah saj, pa asnjë dyshim se ajo mund të ishte kundër pranisë së tij.
- Burri juaj më tha t’u sillja këtë, zonja Baroda, - tha ai duke i zgjatur një shall të bardhë e të hollë të cilin ajo e hidhte mbi kokë dhe mbi shpatulla.
Ajo e pranoi shallin prej tij me një mërmërimë falenderimi dhe e la në prehërin e
saj. Ai bëri ca vërejtje të zakonshme lidhur me efektin e dëmshëm të ajrit të natës në këtë
stinë. Pastaj, duke e hedhur vështrimin tutje errësirës, ai mërmëroi gjysëm për vete:
-
Natë për erëra jugore – natë për pak yje të mëdhenj! Qetësia e një nate
njohjeje.Ajo nuk ju përgjegj apostrofës së tij për këtë natë që, në të
vërtetë, nuk i adresohej asaj.Guverneil nuk ishte në asnjë kuptim një burrë i pasigurtë, sepse ai nuk ishte një tip i vetndërgjegjshëm. Periudhat e tij të të qënit i rezervuar nuk ishin kushtetore, organike, por rezultat i gjendjes së tij shpirtërore. I ulur atje, pranë zonjës Baroda, heshtja e tij u tret.
Ai foli lirshëm dhe në mënyrë intime me një zvarritje nguruese e zëulët të fjalëve që nuk ishte e pakëndshme për t’u dëgjuar. Ai foli për ditët e shkuara të kolegjit kur ai dhe Gaston kishin qënë shumë për njëri tjetrin, për ditët e ambicieve të zellshme dhe të verbëra dhe synimeve të mëdha. Tani atij i kishte mbetur, të paktën, pranimi filozofik në heshtje i radhës së ekzistencës, një dëshirë e vetme për t’u lejuar që të ekzistonte, duke pasur herë herë një tuftajë të jetës së vërtetë, si ajo që po frymëmerrte tani.
Mendjes së saj i vinin shumë turbullt ato që thoshte ai. Qënia e saj fizike ishte për shfrytëzimin e momentit. Ajo nuk mendonte fare mbi fjalët e tij, por vetëm pinte tonin e zërit të tij. Ajo donte të zgjaste dorën në errësirë dhe t’i prekte fytyrën ose buzët me majat e ndjeshme të gishtave të saj. Ajo donte t’i afrohej dhe t’i pëshpëriste tek faqja, nuk kishte rëndësi se çfarë, ashtu siç do të kishte bërë po të mos ishte një grua e respektueshme.
Sa më shumë rritej impulsi për t’ju afruar atij, aq më shumë, në fakt, largohej ajo. Dhe sapo ju paraqit rasti, pa atë ngarkesën e një vrazhdësie të madhe, ajo u ngrit dhe e la atë vetëm.
Përpara se ajo të kishte mbritur në shtëpi, Guverneil ndezi një puro të re dhe i dha fund apostrofës së tij të natës.
Zonja Baroda u orvat tundueshëm që t’ja tregonte atë natë burrit të saj, që gjithashtu ishte edhe shok i saj, këtë marrëzi që e kishte kapur, por ajo nuk ju dorëzua tundimit. Veç që ishte një grua e respektueshme ajo ishte edhe një grua shumë e ndjeshme dhe ajo e dinte se ka disa beteja në jetë të cilat qënia njerëzore duhet t’i luftojë e vetme.
Kur Gaston u ngrit në mëngjes, e shoqja kishte ikur. Ajo kishte marrë trenin e mëngjezit për në qytet dhe nuk u kthye derisa Guverneil nuk ishte larguar nga nënçatia e saj. Pati ca biseda lidhur me ardhjen e tij gjatë verës që pasonte. Gastoni e dëshironte shumë këtë, por dëshira e tij jepej përpara kundërshtimit energjik të së shoqes. Megjithatë, përpara fundit të vitit, ajo propozoi, tërësisht ide e saj, për ta ftuar përsëri Guverneilin. I shoqi u habit dhe u gëzua që ky sugjerim vinte prej saj.
- Jam i gëzuar, e dashura ime, që mësoj se e paske kaluar ndjenjën e antipatisë që kishe për të; vërtet që nuk e meritonte.
- Oh, - tha ajo duke qeshur, pasi i dha atij një puthje të gjatë e të ngrohtë mbi buzë, - i kam kaluar të gjitha. Do ta shikosh. Këtë herë do të jem e mirë me të.
Eugene Marcel Prévost (1 May 1862 – 1941) ishte një autor, shkrimtar dhe dramaturg, francez.
Lindi në Paris dhe u edukua në shkollë jezuite pastaj në atë politeknike. Një sukses të madh pati kur shkroi dramën në katër akte La Plusfaible që u vu në skenë nga Komedia Franceze. Në 1909 u bë antar i Akademisë Franceze.
Marcel Prévost
Gruaja dhe macja
- Po, - tha shoku ynë Triburdo, një burrë me kulturë dhe një filozof, një kombinim që
rrallë e gjen mes armatës së doktorëve, - po, e mbinatyrshmja është kudo; ajo na rrethon
dhe na bllokon dhe na përshkon tej e tej. Nëse shkenca e ndjek, ajo ja mbath dhe nuk
mund të kapet. Intelekti ynë u ngjason atyre të parëve tanë që, pasi qëronin disa hektarë
pyje, sa herë që u afroheshin kufijëve të parcelës së tyre, ata dëgjonin angullima zëulët
dhe sy shndritës që i rrethonin ngado. Unë e kam ndjesinë se i jam afruar kufijëve të së
panjohurës disa herë në jetën time, dhe në një rast, në veçanti ...
Një zonjë e re e pranishme e ndërpreu:
- Doktor, ju po vdisni të na tregoni një ngjarje. Ç’prisni?
Doktori u përkul me nderim.
- Jo, nuk jam aspak i paduruar, ju siguroj. Këtë ngjarje e tregoj sa më pak që të
jetë e mundur, sepse i shqetëson ata që e dëgjojnë, duke më përfshirë edhe mua.
Megjithatë, meqënëse dëshironi, atëhere po e tregoj:
- Në 1863 isha një doktor i ri i vendosur në Orlean. Në atë qytet patric, plot shtëpi
të vjetra aristokrate, ishte e vështirë të gjeje garsoniere për beqarë; dhe, meqënëse më
pëlqen të kem shumë ajër dhe shumë hapësirë, unë mora me qera katin e parë të një
godine të madhe, e cila ndodhej në rrethinat e qytetit, pranë Seint Euvert. Ishte ndërtuar
fillimisht për të shërbyer si magazinë dhe si banesë për një prodhues qilimash. Me
kalimin e kohëve, prodhuesi i qilimave kishte falimentuar, dhe kjo barrangë e madhe, që
ai kishte ndërtuar, duke mos u mbajtur dot për mungesë qiraxhinjsh, ishte shitur për
hiçmosgjë me gjithë mobilimin. Blerësi shpresonte të bënte një fitim të mirë në të
ardhmen, sepse qyteti po zhvillohej në atë drejtim; dhe, në fakt, besoj se në kohët e
sotme, shtëpia ka hyrë brenda vijës së verdhë të qytetit. Sidoqoftë, kur unë u vendosa
atje, shtëpia ishte e vetmuar në kufijtë e hapësirave rurale, në fundin e një rruge
vetmitare, mbi të cilën, disa shtëpi pa zot të krijonin në muzg përshtypjen e një nofulle të
cilës i kishin rënë shumica e dhëmbëve.
Unë mora me qera gjysmën e katit të parë, një apartament prej katër dhomash. Për
dhomë gjumi dhe studio mbajta dy dhomat që shikonin nga rruga, në dhomën e tretë vura
ca rrafte për rrobat, kurse dhomën e katërt e lashë të zbrazët. Kjo ma bënte qëndrimin
shumë të rehatshëm dhe, si një lloj shëtitoreje, kisha një ballkon të gjerë që zinte të gjithë
gjatësinë e pjesës ballore të shtëpisë. Hollë hollë, unë kisha gjysmën e ballkonit sepse
ishte i ndarë në mes me një parmak hekuri që mund të kalohej kollaj. Mos e harroni këtë
hollësi.
Kisha dy muaj që jetoja atje, kur, një natë korriku, duke u kthyer tek dy dhomat e
mia, pashë me një habi jo të vogël, një dritë që ndriçonte nga brenda dritareve të
apartamentit tjetër në të njëjtin kat, për të cilin mendoja se ishte i pabanuar. Efekti i kësaj
drite ishte i jashtëzakonshëm. Ndriçonte zbehtë, por me një reflektim dallueshëm të qartë
mbi pjesë të ballkonit, rrugën poshtë dhe pak mbi fushat fqinje. Mendova, “Aha! Kam
një komshi.”
Ideja gjithësesi nuk ishte edhe aq e pëlqyeshme, sepse unë kisha qënë disi krenar
për ekskluzivitetin që kisha patur aty. Me të mbritur në dhomën e gjumit, kalova pa
zhurmë jashtë në ballkon, por drita ishte fikur tashmë. Kështuqë u ktheva në dhomë, dhe
u ula të lexoja për një a dy orë. Herë pas here më dukej se dëgjoja rrotull meje, sikur të
vinin nga brenda mureve, hapa të lehtë, por, pasi mbarova librin, shkova në shtrat dhe
menjëherë më zuri gjumi.
Rreth mesit të natës, u zgjova papritur nga një ndjesi e çuditshme sikur diçka të
ishte duke ndenjur pranë meje. U ngrita ulur, ndeza një qiri dhe ja çfarë pashë. Në mes të
dhomës qëndronte një mace gjigande që më kishte ngulur sytë e saj fosforeshente, me
kurrizin paksa të harkuar. Ishte një Angora madhështore, me qime të gjata dhe një bisht
pushtor, me një ngjyrë mahnitëse, tamam si ajo e mëndafshit të verdhë që shikoni tek
fshikëzat e mëndafshit. Për shkak të dritës që vezullonte mbi pellushin macja dukej e tëra
prej floriri.
Ajo lëvizi ngadalë drejt meje mbi putrat e veta të kadifta, duke fërkuar butësisht
trupin e saj të lakuar pas këmbëve të mia. Unë u përkula që ta ledhatoj dhe ajo më lejoi
që ta përkëdhelja, duke purritur dhe, më në fund, kërceu mbi gjunjët e mi. Aty e vura re
që ishte femër, shumë e re, dhe dukej e predispozuar që të më lejonte ta përkëdhelja sa të
doja. Sidoqoftë, më në fund, e ula mbi dysheme dhe u përpoqa ta nxitja që të dilte nga
dhoma ime, por ajo më largohej me kërcime dhe fshihej pas mobiljeve dhe, sapo unë
fikja qiririn, ajo kërcente mbi krevatin tim. Duke qënë përgjumësh, nuk e trazova më, por
rashë në gjumë. Kur u zgjova në mëngjesin e ndriçuar nga dita, nuk pashë asnjë gjurmë
të kafshës.
Vërtet, truri njerëzor është një instrument shumë delikat, dhe mund të dalësh
shumë lehtë nga faza. Përpara se të vazhdoj, bëni një përmbledhje për vete të fakteve që
përmenda: një dritë e ndezur dhe pastaj fikur, në një apartament që mendohej i pabanuar;
një mace me një ngjyrë spikatëse, që u shfaq dhe u zhduk në mënyrë disi misterioze. Nuk
ka ndonjë gjë të çuditshme këtu, apo jo? Shumë mirë. Përfytyroni tani se si këto fakte të
parëndësishme përsëriten ditë pas dite dhe në të njëjtat rrethana gjatë të gjithë javës dhe,
pastaj, më besoni, ato bëhen mjaftueshëm të rëndësishme për të ndikur mbi mendjen e
një burri që jeton krejt i vetëm, dhe t’i krijojë atij një mungesë të lehtë barazpeshimi, siç
përmenda në fillim të historisë, dhe kjo gjendje shkaktohet gjithmonë kur dikush i afrohet
sferave të së panjohurës. Mendja njerëzore është e formuar në mënyrë të tillë që të
zbatojë gjithmonë në mënyrë jo ndërgjegjësore parimin e “causa sufficiens”. Ky parim do
të thotë, për çdo seri faktesh që janë identike, kërkohet një shkak, një ligj, dhe një
frikësim i vagëllt të mbërthen kur nuk je në gjendje të marrësh me mend shkakun apo të
gjurmosh ligjin.
Unë nuk jam frikacak, por shpesh e kam studjuar manifestimin e frikës tek të
tjerët, që nga forma më foshnjarake tek fëmijët e deri në fazat më tragjike në burrat e
çmendur. Unë e di që ushqehet nga pasiguritë, megjithëse kur dikush i vihet të studjojë
shkaqet, kjo frikë shpesh transformohet në kuriozitet të thjeshtë.
Prandaj vendosa që të gjuaja të vërtetën. Pyeta kujdestarin e shtëpisë dhe zbulova
se ai nuk dinte asgjë rreth fqinjëve të mi. Çdo mëngjes një grua e moshuar vinte që të
kujdesej për apartamentin ngjitur dhe kujdestari kishte provuar ta pyeste, por ose ajo
ishte plotësisht e shurdhët, ose nuk dëshironte t’i jepte atij ndonjë informacion, sepse
kishte refuzuar t’i përgjigjej edhe një fjale të vogël. Megjithatë munda të shpjegoj në
mënyrë të kënaqshme gjënë e parë që kisha vënë re, dmth, fikjen e papritur të dritës sapo
unë hyja në dhomën time. Kisha vënë re se dritaret ngjitur me të miat, ishin të mbuluara
vetëm me perde dandelle të gjata; dhe, meqënëse, ballkonet ishin të lidhura, fqinji im,
burrë apo grua, kishte padyshim dëshirë që të pengonte çfarëdolloj kurioziteti nga ana
ime, dhe prandaj e kishte fikur dritën sapo e ndjente se unë hyja në dhomë. Për ta
vërtetuar këtë hipotezë, provova një eksperiment shumë të thjeshtë, që doli me sukses.
Një ditë mbasdite i kërkova shërbëtorit tim të më sillte një darkë të ftohtë, dhe atë
mbrëmje nuk dola fare jashtë. Kur ra errësira, zura vend pranë dritares. Nuk kaloi shumë
dhe pashë ballkonin të ndriçonte me një dritë që vinte nga dritaret e apartamentit fqinjë.
Dola lehtë në ballkon, dhe kalova pengesën prej hekuri që na ndante. Megjithëse e dija se
po e ekspozoja veten ndaj një rreziku të sigurtë, ose nga rënia dhe thyerja e qafës ose
përballimi sy më sy me një burrë, nuk pata asnjë lloj turbullimi. Duke arritur dritaren e
ndriçuar pa bërë as edhe më të voglën zhurmë, e gjeta gjysëm të hapur. Perdet e saj, të
cilat për mua ishin tamam transparente përderisa ndodhesha nga ana e errësirës, më bënin
mua tërësisht të padukshëm për cilindo që do të shikonte tej dritares nga brenda dhomës.
Pashë një dhomë të madhe të mobiluar me shumë elegancë, megjithëse dukej
qartë se ishte e pariparuar dhe ndriçohej nga një llampë që varej nga tavani. Në fund të
dhomës ishte një kanape e ulët mbi të cilën ishte mbështetur një grua e cila m’u duk e re
dhe e bukur. Flokët e lëshuar binin mbi supet e saj si një shi floriri. Ajo po shikonte veten
në një pasqyrë dore, duke përkdhelur veten, duke kaluar krahët mbu buzët e saj dhe duke
përdredhur trupin e saj shumë të përkulshëm me një hijeshi të çuditshme maceje. Pas çdo
lëvizje që bënte, flokët e saj të gjatë valëzoheshin gjithë vezullim.
Ndërsa po e kundroja, e pohoj se u ndjeva pak i shqetësuar, sidomos kur, krejt
papritur, sytë e vajzës së re u fiksuan mbi mua, sy të çuditshëm, sy jeshilë fosforeshentë
që shkëlqenin si flakë llampe. Isha i sigurtë se isha i padukshëm, duke qënë në anën e
errët të dritares me perde. Kjo ishte e thjeshtë, dhe, megjithatë, e ndjeva se më kishin
parë. Vajza dha një klithmë, pastaj u kthye dhe e fshehu fytyrën në jastëçkat e kanapesë.
Ngrita dritaren, vërshova në dhomë drejt kanapesë, dhe u përkula mbi fytyrën që
ajo po e fshihte. Duke ndjerë shumë pendesë, fillova të justifikohesha dhe të akuzoja
veten, duke i vënë vetes lloj lloj emrash, dhe duke kërkuar ndjesë për pakujdesinë time. I
thashë që e meritoja të përzihesha prej andej, por lutesha që të mos sikteriste akoma pa
një fjalë faljeje. Për një kohë të gjatë u luta kështu pa sukses, por, më në fund, ajo u kthye
ngadalë, dhe pashë se fytyra e re dhe e bukur e saj ishte trazuar nga një nuancë e dobët
buzëqeshjeje. Kur më vështroi vetëtimthi, mërmëroi diçka, të cilën, në atë kohë, nuk
munda ta kuptoj plotësisht.
- Qenkërkit ju, oh ju!
Ndërsa ajo tha këtë, dhe ndërsa po e vështroja, duke mos ditur akoma se çfarë
duhet t’i thoshja me saktësi, po sulmohesha nga mendimi: “Ku dreqin e kam parë këtë
fytyrë më parë, këtë vështrim, këto gjeste? Pak nga pak e gjeta gjuhën ku e kisha dhe,
pasi thashë edhe fjalë të tjera ndjese për kuriozitetin tim të pafalshëm, dhe ndërsa merrja
përgjigje të shkurtra, por jo fyese, i kërkova leje dhe, duke dalë nga dritarja nga hyra,
shkova në dhomën time. Pasi u ktheva, u ula për një kohë të gjatë pranë dritares në
errësirë, i mrekulluar nga fytyra që kisha parë, por edhe me një ankth. Kjo grua kaq e
bukur, kaq e dashur, që jetonte kaq pranë meje, që më tha “Qenkërkit ju!”, tamam sikur
të më kishte njohur, që fliste kaq pak, që ju përgjigj pyetjeve të mia në mënyrë të turbullt,
mbolli tek unë një ndjenjë frike. Më kishte thënë emrin e saj, Linda, dhe kjo ishte e
gjitha. U përpoqa së koti të largoja imazhin e syve të saj jeshil, të cilët në errësirë dukej
sikur akoma shkëlqenin mbi mua, dhe ato vezullimet e befta të cilat, si shkëndija
elektrike, ndriçonin mbi flokun e saj të gjatë sa herë që e fërkonte me dorën e saj. Më në
fund, vajta të flija, por nuk kisha arritur të vija mirë kokën në jastëk, kur ndjeva një trup
që lëvizte tek këmbët e mia. Macja kishte ardhur prapë. Provova ta përzija, por ajo
kthehej e kthehej, derisa unë i dhashë fund duke iu dorëzuar pranisë së saj; dhe, ashtu si
edhe më parë, më zuri gjumi me këtë shok të çuditshëm pranë meje. Megjithatë gjumi im
këtë herë ishte i shqetësuar dhe ndërprerë nga ëndërra jo të qeta.
A e keni përjetuar ndonjëherë një lloj fiksimi mendor që dalëngadalë e bën trurin
të zotërohet nga një ide e vetme absurde, një ide pothuaj e çmendur, një ide të cilën si
arsyeja jote ashtu edhe dëshira jote duan njëlloj ta largojnë, por që doradorës përzihet me
mendimin tënd, e ngjit veten pas mendjes tënde, dhe rritet e rritet? Unë vuajta mizorisht
në këtë mënyrë në ditët që pasuan aventurën time të çuditshme. Asgjë e re nuk ndodhi,
por, në mbrëmje, duke dalë jashtë në ballkonin tim, gjeta Lindën nga ana e kangjellave të
saja. Pasi fjalosëm ca sëbashku në gjysëmerrësirë dhe, si më parë, unë u ktheva në
dhomën time, për t’u bashkuar paksa më vonë nga macja e artë, e cila kërceu mbi krevat,
i bëri vetes një fole aty, ku qëndroi deri në mëngjes. Unë e dija tani se kujt i përkiste
macja, sepse atë mbrëmje, kur ra biseda, ajo tha: “Oh, po, macja ime, a nuk duket sikur
është prej ari?” Siç ju thashë, asgjë e re nuk kishte ngjarë, dhe megjithatë një lloj i vagëllt
terrori kishte filluar dalëngadalë të më pushtonte dhe të zhvillohej brenda mendjes sime,
fillimisht si një fantazi idiote dhe më pas si besim që mbizotëronte të gjithë mendimin
tim, kështuqë vazhdimisht shikoja një gjë që në realitet ishte e pamundur ta shikoje.
- Pse, shumë e lehtë është për t’u marrë me mend, - e ndërpreu zonja që kishte
folur në fillim të ngjarjes. – Linda dhe macja ishin e njëjta gjë.
Triburdo buzëqeshi.
Unë nuk do të isha kaq i sigurtë, por unë nuk mund ta mohoj se kjo fantazi
qesharake më ndiqte këmba – këmbës me orë të tëra kur përpiqesha të vidhja një çikë
gjumë mes asaj pagjumësie që prodhonte një tru aq aktiv. Kishte çaste kur këto dy qënie
me sy jeshilë, lëvizje të lakuara, flokë ari, me mënyra misterioze më dukeshin sikur
shkriheshin në një dhe se ishin thjesht manifestime të një entiteti të vetëm. Siç thashë, e
pashë Lindën përsëri e përsëri, por pavarësisht përpjekjeve të mia për ta kapur në befasi,
unë nuk munda kurrë që t’i shikoja të dyja në të njëjtën kohë. U përpoqa të arsyetoja me
vete, të bindja veten se nuk kishte në fakt asgjë të pashpjegueshme në të gjithë këtë, dhe
përqeshja veten që kisha frikë nga një grua dhe nga një mace e padëmshme. Në të vërtetë,
në përfundim të arsyetimit tim, zbulova se nuk kisha aq frikë vetëm nga gruaja apo vetëm
nga kafsha, por nga një cilësi që ekzistonte në fantazinë time dhe më frymëzonte me frikë
ndaj diçkaje që ishte e brendshme, frikë nga manifestimi i shpirtit tim, frika e një
mendimi të vagëllt i cili është, të them të vërtetën, frika më e tmerrshme.
Fillova të isha mendërisht i shqetësuar. Pas mbrëmjesh të gjata në biseda
konfidenciale dhe jo të zakonshme me Lindën, ku ndjenjat e mia po fitonin ngjyrat e
dashurisë, kaloja ditë të gjata torture të fshehtë, nga ato që duhet të përjetojnë manjakët
në fazat e hershme të sëmundjes. Doradorës një vendim filloi të ngjizej në mendjen time
e të zhvillohej, një dëshirë që u bë gjithnjë e më shumë këmbëngulëse për të gjetur një
zgjidhje të këtij dyshimi të ethshëm e torturues. Sa më shumë që lidhesha me Lindën, aq
më e domosdoshme dukej që ta përmbushja këtë vendim. Vendosa që ta vras macen.
Një mbrëmje, përpara se të takoja Lindën tek ballkoni, nxorra nga dollapi im
mjeksor, një shishkë me glicerinë dhe një me acid hidrocianik, me një shufër qelqi, nga
ato që përdorin kimistët për të bërë përzjerje lëndësh gërryese. Atë mbrëmje, për herë të
parë, Linda më lejoi që ta përkëdhelja. E mbaja të përqafuar dhe i lëmoja me dorë flokët
e gjatë, të cilët kërcisnin nën prekjen time duke nxjerrë xixa të vogla. Sapo hyra në
dhomë, më pas, macja prej ari u shfaq përpara meje. E thirra, ajo u fprkua pas meje me
kurrisin bërë kark dhe me bisht përpjetë, duke purruar me miqësinë më të madhe. Mora
shufrën e xhamit me dorë, zhyta majën në glicerinë dhe ja zgjata kafshës, e cila e lëpiu
me gjuhën e gjatë e të kuqe. E bëra këtë tre herë, por herën e katërt e zhyta në acid.
Macja pa asnjë ngurim e preku me gjuhën e saj. Në çast u bë e shtangët, dhe një çast
tjetër, një konvulsion i tmerrshëm e bëri që të kërcente tre herë në ajër dhe të binte në
dysheme me një klithmë të frikshme, një klithmë që ishte vërtet njerëzore. Ajo kishte
vdekur!
Me djersitjen që më filloi nga balli dhe me duart që më dridheshin, u hodha mbi
dysheme, pranë trupit që nuk ishte ftohur akoma. Sytë e saj kishin një vështrim që më
ngriu shpinën me tmerr. Gjuha e nxirrë i kishte dalë jashtë midis dhëmbëve, kurse
gjymtyrër i kishin marrë ca deformime të llahtarshme. Mblodha të gjithë kurajon me një
përpjekje të fuqishme vullneti, e mora kafshën nga putrat dhe u largova nga shtëpia.
Nxitova poshtë rrugës së heshtur, drejt moleve në brigjet e Luar, dhe, me të mbritur atje,
e hodha ngarkesën time në lum. E prita zbardhjen e ditës duke ardhur rrotull nëpër qytet,
pa asnjë dije se ku. Vetëm kur qielli u zbeh dhe u shpla me dritë, pata më në fund guxim
të kthehesha në shtëpi. Ndërsa shtyja derën me dorë, u drodha. Pata frikën se mos e gjeja
aty, akoma të gjallë, si në atë tregimin me famë të Poe-s, atë kafshë që unë sapo e kisha
vrarë. Por, jo, dhoma ishte bosh. Rashë gjysëm i alivanosur mbi krevat dhe, për herë të
parë fjeta, me ndjesinë e përkryer të të qënit vetëm, një gjumë si ajo e bishës ose e
vrasësit, derisa të vinte mbrëmja.
Dikush këtu ndërhyri, duke ndërprerë qetësinë me të cilën të gjithë po dëgjonin.
- E marr me mend fundin. Linda u zhduk në të njëjtën kohë me macen.
- Pra e kuptoni shumë mirë, - tha Triburdo, - se ka në faktet e kësaj historie një
përputhje të çuditshme, përderisa ja arrini të bëni lidhjen midis tyre. Po, Linda u zhduk.
Në apartamentin e saj ata gjetën rrobat e saj, të linjtat, madje edhe këmishën e natës që
duhet të ketë patur veshur atë natë, por nuk kishte asgjë që mund të jepte ndonjë
ndihmesë për identitetin e saj. Pronari i shtëpisë ja kishte dhënë me qera Madmuazel
Lindës, këngëtare koncertesh. Ai nuk dinte më shumë. Mua më thirrën në polici. Atë natë
isha parë të vija rrotull i çuditshëm në afërsi të lumit. Fatmirësisht oficeri më njihte,
gjithashtu fatmirësisht ai ishte një burrë me inteligjencë jo të zakonshme. Ja tregova
privatisht të gjithë ngjarjen, ashtu siç po jua tregoj juve. Ai i ndërpreu hetimet, por mund
të them se shumë pak njerëz mund të kenë shpëtuar, kështu si unë, nga një gjyk për një
krim.
Për disa çaste heshtja mbeti e paprishur. Më në fund, një zotëri, duke dashur të
çlirojë situatën, thirri: - Oh, doktor, pranoni që e gjithë kjo është një trillim, që ju thjesht
nuk doni që këto zonja të flenë sonte.
Triburdo u përkul si i ngrirë, fytyra pa buzëqeshje dhe paksa e zbehtë.
- Merreni si të doni, - tha ai.
Zhan Ajkard
Jean François Victor Aicard (Shkurt 4, 1848 - Maj 13, 1921) ishte një poet, dramaturg dhe romancier francez.
Lindi në Tulon. I jati ishte gazetar dhe i biri e filloi karierën e të shkruajturit shumë herët. Një dramë një-aktëshe i shkruar prej tij në 1870 u vu në skenë nga teatri i Marsejës.
Ai u bë antar i Akademisë Franceze në 1909.
Zhan Ajkard
Vazua prej Argjile
I
Zhani kishte trashëguar nga i jati një fushë të vogël pranë detit. Rrotull kësaj fushe, degët
e pishave i përgjigjeshin me mërmërimë llokoçitjes së valëve. Nën pishat, toka ishte e
kuqe. Nuanca e kuqëremtë e saj përzihej me valët blu të gjirit dhe u jepnin atyre një
ngjyrim vjollcë, kryesisht në orët e qeta të buzëmbrëmjes, të dashura për ëndërrimet.
Në këtë fushë rriteshin trëndafila dhe manaferra. Vajzat e bukura të fqinjëve vinin
në shtëpinë e Zhanit për të blerë nga këto fruta dhe lule që ngjasonin kaq shumë me buzët
dhe faqet e tyre. Trëndafilat, buzët dhe manaferrat kishin të njëjtën rini, kishin të njëjtën
bukuri.
Zhani jetonte i lumtur pranë detit, në pëqi të kodrave, nën pemën e ullirit pranë
derës së tij që, gjatë të gjitha stinëve, lëshonte një hije blu mbi murin e bardhë.
Pranë ullirit ishte një pus, uji i të cilit ishte aq i ftohtë dhe i pastër sa që vajzat e
rajonit me faqet si trëndafila dhe buzët si manaferra, vinin darkë dhe mëngjes me bucelat
e tyre. Ato i vendosnin bucelat, të rrumbullakta dhe të holla si vetë ato, mbi kokat a tyre
të mbuluara me mbikrejëse të buta. I mbanin me krahët e tyre të zhveshura e të bukura të
ngritura lart. Zhani i kqyrte të gjitha këto, i admironte dhe bekonte jetën e tij.
Meqë ishte vetëm njëzet vjeç ai dashuronte me zjarr një nga vajzat magjepsëse që
nxirrte ujë nga pusi i tij, që hante manaferrat e tij dhe përkëdhelej nga aroma e
trëndafilave të tij. Ai i tha kësaj vajze të re se ishte kaq e pastër dhe e freskët sa edhe uji,
e shijshme si manaferrat dhe e ëmbël si trëndafilat. Vajza buzëqeshi. Ai ja tha përsëri dhe
ajo e përqeshi. Ai i këndoi asaj të njëjtën këngë dhe ajo u martua me një marinar që e çoi
atë tutje, përtej detit.
Zhani qau me hidhërim, por ai përsëri i admironte gjërat e bukura dhe e bekonte
jetën e tij. Nganjëherë ai mendonte se brishtësia e asaj që është e bukur dhe jetëshkurtësia
e asaj që është e mirë ja shtojnë vlerat bukurisë dhe mirësisë së të gjitha gjërave.
II
Një ditë ai mësoi, rastësisht, se toka e kuqe e fushës së tij ishte një argjil e shkëlqyer. Ai
mori pak dhè në dorën e tij, e lagu me ujin e pusit të tij dhe i dha formën e një vazoje të
thjeshtë duke menduar për ato vajza të bukura që janë si bucelat antike greke, të
rrumbullakta e të brishta. Toka e fushës së tij ishte vërtet një argjilë e shkëlqyer.
Ai ndërtoi një rrotë poçari. Me duart e tij dhe me argjilën e tij ndërtoi një furrë
pas murit të shtëpisë dhe filloi të bëjë poçe të vogla për të mbajtur manaferrat.
Ai u bë mjeshtër në këtë punë dhe të gjithë kopshtarët rreth e qark shkonin tek ai
për të marrë nga këto poçe të lehta, poroze, në ngjyrë të kuqërremtë të bukur, të
rrumbullakta dhe të brishta ku manaferrat mund të mbaheshin pa u dëmtuar, të mbuluara
me një gjethe jeshile.
Gjethja, poçja, manaferrat, të gjitha këto mrekullonin këdo me formën dhe
ngjyrën e tyre. Blerësit, në tregun e qytetit, blinin vetëm manaferrat që shiteshin me poçet
e rrumbullakta e të brishta të Zhan Poçarit. Tani më shumë se kurrë vajzat e bukura vinin
e vizitonin fushën e Zhanit. Tashmë ato mbanin shporta të thurrura xunkthi ku vendosnin
poçe të kuqe bosh. Por tashmë Zhani i shikonte ato pa dëshirë. Zemra e tij ishte
përgjithmonë larg, përtej detit.
Ndërsa thellonte dhe zgjeronte gropën në fushën e tij, nga ku merrte argjilën, ai pa
se poçet e tij kishin ngjyra të larmishme. Nganjëherë me nuancë rozë, nganjëherë blu dhe
vjollcë dhe nganjëherë të zeza ose jeshile. Këto ngjyrime të argjilës i sollën ndërmend
gjërat më të mrekullueshme që kishin shijuar sytë e tij: bimët, lulet, oqeani, qielli.
Atëhere filloi të bënte vazo duke kombinuar me kujdes argjila me nuanca të ndryshme.
Dhe këto ngjyra, formuar nga thurrjet shekullore të dritave dhe hijeve, i bindeshin
dëshirës së tij.
Çdo ditë ai modelonte qindra nga këto vazo manaferrash, duke u dhënë formë mbi
rrotën e tij, që rrotullohej si një diell nga shtytja e këmbëve të tij të shkathta. Masa pa
formë e argjilës, që rrotullohej në qendër të diskut, nën prekjen e gishtrinjëve të tij,
ngrihej e hapej papritur si petalet e një zambaku. Pastaj zgjatej, zgjerohej, trashej dhe
hollohej sipas dëshirës së tij. Poçari krijues e donte argjilën.
III
Ndërsa ëndërronte akoma për gjërat që kishte admiruar më shumë, mendimi i tij, kujtimet
e tij, dëshira e tij zbrisnin në gishtrinjtë e tij ku, pa ditur ai se si, ato i transmetonin
argjilës atë parim misterioz të jetës, të cilin edhe njeriu më i zgjuar nuk mund ta
përcaktojë. Në punimet e Zhan Poçarit kishte hijeshi të mrekullueshme. Në linjat dhe
nuancat ai mbrunte disa kujtime të rinisë, ose të një lulëzimi në shpërthim, ose ngjyrën e
motit, të gëzimit ose të hidhërimit. Gjatë orëve të pushimit, ai ecte duke vrojtuar truallin,
duke studjuar ndryshimet e ngjyrës së dheut mbi shkëmbinjtë, mbi rrafshet dhe pranë
kodrave.
Papritur i lindi dëshira të modelonte një vazo unike, një vazo të mrekullueshme
ku do të jetonte në përjetësi diçka prej të gjitha bukurive të brishta që kishin parë sytë e
tij, diçka madje prej të gjitha ngazëllimeve të befta që kishte njohur zemra e tij, ndofta
edhe pak nga brengat e tij hyjnore si shpresa, pendesa dhe dashuria. Atëhere ai gëzonte
forcën dhe energjinë e plotë të burrit.
Megjithatë, tani ai u dha pas meditimeve mbi dëshirën e tij dhe e braktisi atë punë
që e kishte lejuar atë të hiqte mënjanë një pasuri të vogël. Rrota nuk rrotullohej më. Ai i
lejoi poçarët e tjerë të prodhonin me mijëra vazo manaferrash. Tregëtarët e harruan
rrugën për në fushën e Zhanit. Vajzat e reja vazhduan të shkonin atje për qejf, për ujin e
ftohtë, trëndafilat dhe manaferrat. Por manaferrat e keqkujdesura u thanë, trëndafilat u
egërsuan dhe kërcyen mbi muret e lartë duke u ofruar rrugëtarëve vetëm një lulëzim të
pluhurit.
Vetëm uji në pus mbeti i njëjtë, i ftohtë dhe i bollshëm dhe që mjaftonte për të
rrethuar Zhanin me një rini dhe hare të përjetëshme. Por rinia sa vinte dhe bëhej
qesëndisëse, kurse hareja përqeshëse.
- Ah, mjeshtri Zhan! Nuk e ndizni më furrin? Rrota juaj, a nuk rrotullohet më,
mjeshtri Zhan? Kur do ta shohim atë vazon e çuditëshme që do të jete po aq e bukur sa
gjithçka që është e bukur, që do të lulëzojë si trëndafil dhe do të flasë, po t’u besojmë
fjalëve tuaja, si buzët tona?
Tashmë Zhani po moshohet. Zhani është plak. Ai rri ulur mbi gurin që ka
vendosur pranë pusit, nën hijen blu të ullirit, përballë fushës së tij, që ka një argjilë të
mirë, por që nuk prodhon më as manaferra e as trëndafila. Zhani thoshte dikur:
“Ekzistojnë tre gjëra: Trëndafilat, manaferrat dhe buzët.” Të tre e kanë braktisur atë.
Buzët e vajzave të reja, madje edhe ato të fëmijëve, janë bërë tallëse.
– Ah, baba Zhan! A mos jetoni si karkalecat? Askush s’ju ka parë ndonjëherë të
hani, baba Zhan! Baba Zhani jeton vetëm me ujë të ftohtë. Burri kur plaket bëhet përsëri
fëmijë.
– Çfarë do të fusni në vazon tuaj të bukur në rast se do ta bëni ndonjëherë, o plak
budalla? Ajo s’do të mbajë dot as edhe një pikë ujë nga pusi yt. Shko dhe pikturo kafaze
zogjsh dhe bëj bucela uji.
Zhani tund kokën në heshtje dhe u përgjigjet gjithë këtyre shpotive me një
buzëqeshje të ngrohtë. Ai është i mirë me kafshët dhe e ndan bukën e tij të tharë me të
varfërit. Është e vërtetë që ai pothuaj nuk ha asgjë, por ai nuk vuan nga kjo. Ai është i
hollë, por i fortë. Nën qemerët e vetullave të tij, sytë e tij të plakur e të vëmendshëm ndaj
botës, vazhdojnë të xixëllojnë me kthjelltësinë e pranverës që reflekton dritë.
IV
Një mëngjes të shndritshëm u ul të modelonte vazon që e shihte prej kohësh me sytë e
mendjes. Rrota horizontale rrotulllohet si një diell sipas goditjeve ritmike të këmbës së
tij. Rrota rrotullohet. Vazua prej argjile rritet, bie, trashet, prishet duke u kthyer në një
masë pa formë, për të lindur përsëri në duart e Zhanit. Më në fund, me një shpërthim të
vetëm, ajo kërcen si një lule nga një kërcell i padukshëm. Ajo lulëzon gjithë triumf dhe
poçari plak e çon me duart që i dridhen tek furra e përgatitur me kujdes, ku zjarri do t’i
shtojë bukurisë së formës, bukurinë iluzore dhe vendimtare të ngjyrës. Gjatë të gjithë
natës Zhani rregullon me kujdes zjarrin e furrës, këtë artizan të shkallëzimeve delikate të
ngjyrës. Në agim gjithçka është gati.
Dhe poçari, i vjetër dhe duke vdekur, në fushën e tij të shkretuar, ngre drejt dritës
së diellit që po lind, formën e brishtë, lindur prej tij, ku ai dëshiron, me zjarr, të shohë, në
harmoni të përkryer, ëndërrën e jetës së tij të gjatë. Në formën dhe ngjyrimin e vazos së
vogël e të brishtë ai ka dëshiruar të fiksojë përgjithmonë format dhe ngjyrat kalimtare të
të gjitha gjërave më të bukura.
Ah! Mrekullia u krye. Dielli ndriçon linjat e lakuara dhe të holla, ngjyrimet me
një përpunim të përkorë, të cilat përzihen harmonishëm dhe sjellin në shpirtin e plakut
poçar, nëpërmjet shtigjeve të syve të tij, qiejt e agut dhe valët vjollcë të trishtuara të detit
në perëndimin e diellit. Oh, mrekulli e artit, ku jeta përmblidhet kështu për ta bërë
gëzimin të përjetshëm.
Artisti i mjerë e ngre drejt diellit kryeveprën e tij të brishtë, lulen e zemrës së tij të
thjeshtë. Ai e ngre atë me duart që i dridhen sikur të donte t’ja ofronte atë hyjnive të
panjohura apo gjithësisë që krijoi bukurinë e lashtë.
Por duart e tij, shumë të dobëta, e lanë papritur kryeveprën, ashtu siç e la edhe
jeta atë trup të drobitur dhe, ëndërra e poçarit, duke rënë me të mbi tokë, thyhet në
dhjetra copra.
Ku është tani, forma e asaj vazoje, sjelljë në dritë për një çast dhe parë vetëm nga
dielli dhe artisti i shkretë? Sigurisht duhet të jetë diku, kjo formë a pastër dhe e lumtur e
ëndërrës hyjnore, bërë realitet vetëm për një çast.
Në kafaz
Purcel ishte një burrë shtatshkurtër me faqe të kuqe dhe stomak në formë bostani. Një
palë syze të mëdhaja ja zmadhonin kaq shumë sytë sa që i jepnin pamjen e një kukuvajke
të zgjuar e të mirë.
Ai kishte një dyqan kafshësh e zogjsh shtëpiakë. Ai shiste mace, qenë dhe
majmunë, shiste dhe blinte ushqim për peshq dhe farëra për zogj, formulonte receta për
kanarina të sëmura dhe, mbi raftet e tij, kishte vazhdimisht një sërë kafazësh të praruar.
Ai e mbante veten për një farë specialisti.
Në dyqanin e tij të mugëtirtë kishte një fërgëllim të jetës: cicërima, fëshfërima,
piskama dhe klithma të befta. Këmbë të vogla që nxitonin në rrathë të tërbuar, të
friksuara, të shastisura, duke kërkuar diçka qorrazi. Në ato rafte pulsonte një regtimë e
pafund jete. Vendi binte erë mishi të mbyllur, por klientët që hynin brënda thoshin: “A
nuk janë magjepsës? Shikoje atë majmun të vogël. Shih sa simpatik.” Kurse zoti Purcel
buzëqeshte, fërkonte duart dhe tundte kokën .
Çdo mëngjez, pasi përfundonte rutinën e hapjes së dyqanit, pronari e kishte bërë
zakon të rrinte mbi një stol të lartë, prapa banakut, shpaloste gazetën e mëngjezit dhe
studjonte me kujdes të rejat e ditës. Gjatë leximit, buzëqeshte, vrënjtej, mblidhte buzët,
ngrinte vetullat në mënyrë njohëse dhe tundte kokën në shenjë miratimi. Ai lexonte
gjithçka, madje edhe këshillat që i jepeshin dashnorit të braktisur ose shtyllat e
hollësishme të shpalljeve dhe reklamave.
Ishte një ditë e rëndomtë dimri. Era përplasej furishëm mbi dritaret e larta. Duke i
pasë mbaruar detyrat e zakonshme, zoti Purcel u ul në stolin e lartë dhe hapi gazetën.
Rregulloi syzet dhe u hodhi vështrimin titujve të ditës. Këmbë që kërcenin, cicërima dhe
piskama dhe ciatje dhe mjaullima, ai trazim i butë dhe i tërbuar i jetës, vibronte rreth e
qark tij. Megjithatë, zoti Purcel e dëgjonte atë jo më shumë sa ç’mund të dëgjonte
tiktakun monoton të një ore.
Mbi derë ndodhej një zilkë që tingëllonte kur hynte një klient. Sidoqoftë, këtë
mëngjez, për herë të parë ajo nuk ra. Ai ngriti sytë dhe ja ku ishte një i panjohur, duke
qëndruar brënda derës si të ishte krijuar nga asgjëja.
Pronari rrëshqiti nga stoli. Që në çastin e parë ai e kuptoi, ashtu intiktivisht, pa
ndonjë arsye, se ai njeri e urrente atë, por, për forcë zakoni, ai fërkoi duart, buzëqeshi dhe
tundi kokën.
- Mirëmëngjes, - i rrëzëlleu fytyra zotit Purcel . - Ç’mund të bëj për ju?
Këpucët e llustruara të burrit kërcitën duke bërë përpara. Kostumi ishte prej cope
të lirë, i rrinte keq në trup, por dukej që qe i ri. Një zbehtësi e hirtë sikur kishte mpirë
tiparet e tij, ku përzihej lodhja, uria dhe sëmundja. Ai kishte një vështrim mjaft të
lëvizshëm dhe flokë të prera fare shkurt. Për një çast, ai s’ja vuri veshin zotit Purcel dhe
vështroi rrotull.
– Mëngjes i keq, - mori nismën pronari. Ai lidhi duart mbi stomakun si bostan
dhe buzëqeshi madhërishëm. - Gazetat thonë se do të kemi ca ditë shumë të ftohta. Ju,
çfarë dëshironi?
Burri ja nguli sytë zotit Purcel sikur sapo ta kishte marrë vesh praninë e tij. - Dua
diçka në kafaz.
- Diçka në kafaz? – Zoti Purcel tregoi një farë hutimi. - Mos doni të thoni se doni
nje “pet”?
- Dua të them atë që të thashë! - foli prerë burri . – Diçka në një kafaz. Diçka të
gjallë të futur në kafaz.
- E kuptoj, - nxitoi pronari të thoshte pa qënë fare i sigurtë se ç’kërkonte i
panjohuri. Ai picërroi sytë dhe rrudhi buzët. – Hmm, pa dale. Mbase një mi të bardhë?
Kam disa shumë të lezetshëm.
- Jo! – tha burri. – Jo, minj. Diçka me krahë. Diçka që fluturon.
- Një zog! – thirri zoti Purcel.
- Po, zog, - klienti shënoi, papritur, një kafaz të varur që kishte dy zogj si dëbora.
– Pëllumba? E sa kërkoni për ta?
- Pesë e pesëdhjetë, - u përgjigj pronari pa vonesë. – Një çmim shumë i
arsyeshëm për një çift të tillë të mrekullueshëm.
- Pesë e pesëdhjetë?! – Zhgënjimi dukej qartë tek burri verdhacuk. Ai nxorri me
ngurim një kartmonedhë pesë dollarëshe. – Do të doja t’i kisha ata zogj, por këto janë
gjithë gjithë sa kam. Vetëm pesë dollarë.
Zoti Purcel bëri një llogaritje të shpejtë me mend. Me një ulje prej pesëdhjetë
centësh ai përsëri e siguronte një fitim të mirë. Buzëqeshi butë.
- I dashur, në rast se i doni kaq shumë, atëhere sigurisht janë të tuajët për pesë
dollarë.
- Po i marr.
Ai la pesë dollarshin mbi banak. Zoti Purcel hoqi kafazin nga çengeli dhe ja dha
klientit.
Burri anoi kokën anash duke i vënë veshin cicërimës së vazhdueshme dhe fërgëllimës së
dyqanit.
- Kjo zhurmë, - tha ai befas, - nuk të shqetëson?
- Zhurmë?! Ç’farë zhurme? – Zoti Purcel u duk i habitur. Ai nuk dëgjonte asgjë të
jashtëzakonshme.
Klienti e shikoi ngultas.
- Gjithë këto qënie të mbyllura në kafaz, ju çmendin, apo jo?
Purcel bëri prapa. Ky njeri ose ishte i çmendur ose i dehur. Ai tha me nxitim:
- Po, po, sigurisht. Kështu mendoj edhe unë.
- Dëgjo! – Sytë e zgurdulluar të klientit u afruan më. - Sa kohë, mendoni ju, m’u
deshën mua t’i bëjë këto pesë dollarë?
Tregëtari donte ta nxirrte atë nga dyqani, por çuditërisht nuk mundte. Ai dëgjoi
veten të pyeste gjithë bindje.
- Pse, pse, e sa kohë ju desh?
Tjetri qeshi: - Dhjetë vjet. Me punë të rëndë, në galeri. Dhjetë vjet për t’i fituar ato
pesë dollarë. Pesëdhjetë centë në vit.
- Eh, eh! Dhjetë vjet. Sigurisht, kohë e gjatë. Tani … – tha Purcel.
- Ata të japin pesë dollarë, - qeshi burri, - dhe një kostum të lirë dhe të thonë të
ruhesh që të të mos kapin tjetër herë.
Zoti Purcel fshiu vetullën e djersitur.
- Tani, mbi kujdesin dhe ushqimin e pëllumbave tuaj. Do t’ju këshilloja …
- Bah!
Burri verdhacuk u rrotullua dhe doli papritur nga dyqani. Purcel mori frymë thellë
i lehtësuar. Ai shkoi duke u tundur tek dritarja dhe nguli vështrimin jashtë. Aty kishte
ndaluar klienti i tij i veçantë. Ai po mbante kafazin në lartësinë e supit dhe shikonte
ngultas mallin a tij. Pastaj, e hapi, futi dorën, nxorri një prej pëllumbave dhe e vërviti në
erë. Nxorri pastaj të dytin dhe e lëshoi edhe atë si të parin. Ata u ngritën si dy toptha
pushtakë dhe humbën në grinë e tymtë të qiellit të dimrit. Për një çast, vështrimi i heshtur
i çlirimtarit i ndoqi ata. Pastaj ai e lëshoi kafazin. Kjo figurë e kotë dhe, papritur, e
përvuajtur, futi duart thellë në xhepat e pantallonave, kërrusi kokën dhe u zvarrit tutje.
Tregtari u shastis. Me kaq dëshpërim i kishte dëshiruar ai njeri ata pëllumba sa që
ai ja kishte dhënë me çmim më të ulët. Dhe, papritur, ai i kishte lënë të lirë.
- Pse, - mërmëroi Purcel, - e bëri ai këtë?
Zoti Purcel ndjehej disi i fyer.
Katulle Mendès
Catulle Mendès (22 Maj 1841 – 8 shkurt 1909) ishte poet francez dhe njeri i letrave.
Me origjinë çifute, lindi në Bordo. Aktiviteti i tij letrar u bë i njohur me shpejtësi pasi u vendos shumë herët në Paris.
Herët në mëngjes të datës 8 Shkurt 1909, trupi i tij u gjet në tunelin hekurudhor të Sen Zhermenit. Mendohet se kur ka qënë në tunel ka kujtuar se ka mbritur në stacionin e tij dhe ka hapur derën për të zbritur.
KATULLE MENDES
Pasqyra
Na ishte një herë një mbretëri ku pasqyrat nuk njiheshin. Ato ishin thyer të gjitha me
urdhërin e mbretëreshës dhe, në rast se do të gjëndej edhe copa më e vogël në ndonjë
shtëpi, ajo nuk do të kishte hezituar t’i vriste të gjithë me torturat më të tmershme.
Diçka për sekretin e kësaj kapriçoje të jashtëzakonshme. Mbretëresha ishte e
shëmtuar deri në friksim dhe nuk donte të rronte me frikën se mos shihte pa dashje
fytyrën e saj. Duke e ditur veten të neveritshme, ngushëllohej me faktin se të paktën gratë
e tjera nuk mund të shihnin që ato vet ishin të bukura.
E merrni me mend besoj, që vajzat e reja nuk ishin aspak të kënaqura. E ç’kuptim
kishte të ishe e bukur kur nuk e admiroje dot veten tënde?
Ato mund të përdornin përrenjtë dhe liqenet si pasqyra, por mbretëresha e kishte
parashikuar këtë dhe i kishte fshehur ato nën pllaka guri. Niveli i ujit në puset ishte
shumë poshtë dhe si enë uji lejoheshin vetëm të cektat.
Situata ishte shumë e zymtë, sidomos për koketat e bukura, që s’ishin dhe aq të rralla.
Mbretëresha nuk kishte aspak mëshirë dhe ishte mjaftë e kënaqur që ato vuanin nga
mungesa a një pasqyre po aq sa ç’vuante ajo nga prania e një të tille.
Në rrethinat e qytetit jetonte një vajzë e re e quajtur Jacinta, e cila ishte diçka më e
bukur nga shoqet dhe kjo, fal të dashuit të saj, Valentin. Sepse, në rast se dikush mendon
se ti je e bukur dhe nuk humbet asnjë rast për t’ua thënë këtë, atëhere ai është një pasqyrë
po aq e mirë.
- Më thuaj të vërtetën, - thoshte ajo, – ç’ngjyrë janë sytë e mi?
- Si të lules mos-më-harro, te vesuar.
- Lëkurën nuk e kam dhe aq të zezë.
- Ti e di që balli yt është më i bardhë se dëbora e sapo rënë, kurse faqet e tua si
trëndafila të turpëruar.
- Po buzët?
- Qershitë duken të zbehta pranë tyre.
- Oh, po dhëmbët, të lutem?
- Kokrrat e orizit nuk janë kaq të bardha.
- Veshët e mi, të kem turp për to?
- Po, nëse mund të turpërohesh për dy guaska të vogëla rozë nën kaçurrelat e bukura.
Dhe kështu pambarim. Ajo lumturohej, ai mrekullohej. Fjalët e tij dilnin nga thellësia
e zemrës. Ajo kishte kënaqësinë e të dëgjuarit që lëvdohej, ai kënaqësinë që e shikonte.
Kështu dashuria e tyre u rrit dhe u rrit. Por, fatkeqësisht, mbretëresha mizore dëgjoi për
lumturinë e tyre. E vetmja kënaqësi e saj ishte t’i torturonte të tjerët, aq më tepër
Jancitën, për shkak të bukurisë së saj.
Disa ditë përpara dasmës, Jancita po shëtiste në kopësht një mbrëmje. Drejt saj po
vinte një plakë me dorën shtrirë për lëmoshë. Plaka lypsare u afrua, ngriti sytë dhe befas
kërceu prapa me klithmë, sikur të kishte shkelur ndonjë zhabë dhe tha:
- O zot, ç’po më shohin sytë!
- Si është puna, moj grua e mirë? Ç’është ajo që shikon? Tregomë.
- Krijesën më të shëmtuar që mund të kem parë ndonjëherë.
- Atëhere ti nuk po më shikon mua, - tha Jancita me naivitet.
- Sa keq, sa keq! Fëmija ime e shkretë, po, ty të pashë. Kam jetuar gjatë mbi këtë
tokë, por një shëmti të tillë nuk më kanë zënë sytë më parë.
- Çfarë?! E shëmtuar, unë?!
- Njëqind herë më shumë se ç’mund të them unë.
- Por, sytë e mi...
- Janë një lloj grije e fëlliqur, por që do të bëheshin kabull po të mos shihnin aq
mizorisht vëngër.
- Fytyra ime …
- Duket sikur jeni fërkuar me pluhur qymyri .
- Goja ime …
- E zbehtë dhe me rrudha si një lule e tharë.
- Dhëmbët e mi …
- Në rast se bukuria e dhëmbëve është të jenë të mëdhenj dhe të verdhë, atëhere më të
bukura se to nuk kam parë.
- Por, të paktën veshët e mi …
- Ata janë kaq të mëdhenj, kaq të kuq dhe pa formë, nën ato bishta flokësh të ashpër,
sa që të revoltojnë. Unë vet nuk jam e bukur, por do të kisha vdekur nga turpi po të kisha
veshët e tu.
Pas kësaj goditjeje të fundit, shtriga e vjetër, pasi përsëriti çfarë i kishte mësuar
mbretëresha, u çapit tutje çalë – çalë, me një të qeshur si kuakje e ngjirur, duke e lënë
Jancitën e shkretë të mbytur në lotë, nën mollët e kopështit.
Asgjë nuk mund t’ja largonte mendjen nga hidhërimi i saj “Jam e shëmtuar. Jam e
shëmtuar!” Përsëriste vazhdimisht. Më kot Valentini e siguronte me betimet më solemne.
“Më ler vetëm. Ti gënjen nga keqardhja. Unë e kuptoj, ti kurrë s’më ke dashuruar, ti
vetëm më mëshiron. Lypsarja s’kishte interes të më gënjente. Është e vërtetë, unë jam e
shëmtuar. Nuk e kuptoj se si më duron.”
Për ta bindur, ai solli njerëz nga të gjitha anët. Të gjithë thoshin se Jancita ishte
krijuar për kënaqësinë e syve, madje edhe gratë thoshin kështu, megjithëse më me pak
entuziazëm. Por, e shkreta fëmijë këmbëngulte në bindjen e saj se ishte një qënie e
neveritëshme dhe, kur Valentini i kërkoi të caktonte ditën e dasmës, ajo bërtiti:
- Unë gruaja juaj! Kurrë! Te dashuroj aq shumë, sa s’mund t’jua rëndoj jetën duke
qënë pranë një shëmtire si unë.
E merrni me mend dëshpërimin e atij që e dashuronte aq sinqerisht. Ai u ul mbi
gjunjë, u lut.
Ajo ju përgjigj se ishte shumë e shëmtuar për t’u martuar me të.
Ç’duhej të bënte? E vetmja mënyrë për të përgënjeshtruar plakën ishte t’i vije
Jancitës përpara një pasqyrë. Por një gjë e tillë nuk ekzistonte në atë mbretëri dhe, kaq e
madhe ishte frika, sa që asnjë nuk guxonte të prodhonte një.
- Mirë, atëhere, do të shkoj në oborr, – tha Valentini i dëshpëruar. Mbretëresha jonë
është kaq e egër, sa që nuk preket nga lotët dhe bukuria e Jancitës, por, të paktën, mbase
e tërheq për disa orë këtë dekret mizor, që na sjell kaq shqetësime.
Pas shumë përpjkjesh arriti ta bindte vajzën e re që të shkonte me të në pallat. Ajo
nuk donte të shihej në pasqyrë, e përse duhej të shihej, që të prekej më shumë nga
fatkeqësia e saj? Por kur ai filloi të përlotej, zemra e saj u prek dhe ra dakort që t’i bënte
qejfin atij.
- Ç’është gjithë kjo? - tha mbretëresha mizore. – Cilët janë këta njerëz dhe çfarë
duan?
- Madhëria juaj, keni përpara jush dashnorin më të pafat në botë.
- A mos është kjo një arsye e mjaftueshme për të më shqetësuar mua?
- Kini mëshirë?
- E ç’punë kam unë me dashurinë tuaj?
- Po të më lejoni një pasqyrë ...
Mbretëresha u çua në këmbë duke u dridhur nga tërbimi.
- Kush guxon të më flasë mua për pasqyrën! – Bërtiti ajo duke kërcitur dhëmbët.
- Mos u zëmëroni, madhëria juaj. Ju përkulem dhe denjoni të më dëgjoni. Kjo e re që
shihni, kaq e bukur dhe e ëmbël, është viktimë e një iluzioni të çuditshëm. I duket vetja e
shëmtuar.
- Hmm, - bëri mbretëresha me një zgërdheshje të ligë. - Ajo ka të drejtë. Nuk kam
parë kurrë një gjë më të shëmtuar.
Kur dëgjoi këto fjalë, Jancita mendoi se do të vdiste nga ky poshtrim. Nuk kishte më
asnjë dyshim. Ishte e shëmtuar. Sytë e saj u mbyllën dhe ra tek shkallët e fronit si e
vdekur.
Por Valentini reagoi ndryshe. Ai bërtiti me zë të lartë se mbretëresha duhej të ishte e
çmendur që thoshte atë gënjeshtër. Ai s’pati kohë të thoshte më shumë. Rojet e kapën
dhe, me një shenjë të bërë nga mbretëresha, u afrua xhelati.
- Bëni detyrën, - i tha ajo, duke treguar me gisht njeriun që e kishte fyer. Xhelati
ngriti sopatën vezulluese në çastin që Jancita erdhi në vete dhe hapi sytë. Atëherë, u
dëgjuan dy klithma që shpuan ajrin. Njëra ishte britma e gëzimit e Jancitës kur pa veten
në çelikun e sopatës, aq mrekullisht e bukur – dhe tjetra ishte një klithmë e ankthshme
ndërsa shpirti mizor largohej nga mbretëresha e cila s’mundi të duronte dot pamjen e saj
në pasqyrën e çelikut.
M. R. James
M. R. James 1900
Lindur Gusht 1, 1862
Vdiq Qershor 12, 1936
Emri letrar M. R. James
Kombësia Britanik
Montague Rhodes James, OM, MA, (Gusht 1, 1862 – Qershor 12, 1936), i cili botoi me emrin M. R. James, ishte një dijetar mesjetar britanik me emër dhe nëpunës i lartë i administratës të Kolegjit Mbretëror, në Kembrixh (1905–1918) dhe Kolegjit Eton (1918–1936). Sot mbahet mend më shumë për tregimet e tij me fantazma sipas rrymës klasike viktoriane dhe që konsiderohen nga më të mirët në letërsinë angleze.
M. R. James
Zemrat e Humbura
ISHTE, me sa e mbaj mend, shtator i vitit 1811 kur një karrocë poste ndaloi përpara derës
së Hollit Asuorbi, në zemër të Linkolnshaiër. Djali i vogël, që ishte i vetmi pasagjer në
karrocë, dhe që kërceu sapo që ajo ndaloi, vështrpo rrotull tij me një kuriozitet të
theksuar gjatë intervalit të shkurtër midis rënies së ziles dhe hapjes së derës së hollit. Ai
pa një shtëpi të lartë, katrore dhe tullëkuqe, ndërtuar në kohën e mbretërimit të Anne. Një
hajat me kollona guri i ishte shtuar në stilin më të pastër klasik të 1790. Dritaret e
shtëpisë ishin të shumta, të larta dhe të ngushta, me parvazë të vegjël dhe me veshje të
trasha druri të bardhë. Pjesa ballore kurorëzohej me një portik trekëndor stiluar me një
dritare të rrumbullakët. Djathtas dhe majtas kishte krahë që lidheshin me galeri të
xhamuara interesante, që mbështeteshin mbi kolonada, me bllokun qendror. Në këto
krahë ishin të vendosura stallat e kuajve dhe zyrat e shtëpisë. Secila prej tyre mbulohej
nga një kupolë e stilizuar dhe me një shigjetë të praruar mbi të.
Një dritë muzgu ndriçonte mbi godinë, duke bërë që parvazet e dritareve të
vezullonin e të dukeshin si dhjetra zjarre të vegjël. Larg nga Holli, përballë, shtrihej një
park i sheshtë, mbërthyer me lisa dhe rrethuar me fier, që spikasnin në qiell. Ora në
kullën e kishës, fshehur mes pemëve në buzë të parkut, ku vetëm kaposhi i florinjtë mbi
çati kapej nga drita, po binte gjashtë, dhe tingujt vinin butësisht sjellë me erën. Ishte një
përshtypje e këndshme ngjyrosur me një lloj melankolie, normale për një mbrëmje në
vjeshtën e hershme, që ju transmetua mendjes së djalit i cili po priste në këmbë tek hajati
derisa t’i hapej dera.
Karroca e postës e kishte sjellë atë prej Vorvikshaiër ku, gjashtë muaj më parë, ai
kishte mbetur jetim. Tani, fal ofertës bujare të kushuririt të tij më të madh, zotit Abnij, ai
kishte ardhur të jetontenë Asvorbi. Ftesa kishte qënë e papritur, sepse të gjithë ata që e
njihnin zotin Abnij mendonin se ai ishte një vetmitar disi i sertë, në mbretërinë monotone
shtëpiake të të cilit, çfaqja e një djali të vogël, do të sillte një element të ri dhe, duket, jo
të përshtatshëm. E vërteta është se shumë pak diheshin mbi interesat apo temperamentin
e zotit Abnij. Profesori i greqishtes në Kembrixh ishte dëgjuar të thoshte se askush nuk
dinte më shumë mbi besimet fetare të paganëve të mëvonshëm se sa pronari i Asuorbit.
Sigurisht që biblioteka e tij kishte të gjitha librat që mund të gjëndeshin mbi misteret,
poemat Orfike, adhurimet e Mithras, dhe Platonistët e Rinj. Në hollin e veshur me
mermer, qëndronte një skulpturë të një grupi Mithrash që vrisnin një dem, që ishte
importuar nga Levant me shpenzime të mëdha për pronarin. Ai e kishte botuar një
përshkrim të saj në Revistën e Zotërisë, dhe kishte shkruar një seri të shquar artikujsh në
Muzeun Kritik mbi bestytnitë e romakëve të Perandorisë së Ulët. Atë e shikonin si një
njeri i rrethuar nga librat dhe do të ishte habi e madhe mes fqinjëve qoftë sikur edhe
vetëm të kishte dëgjuar për kushuririn e vet, Stefën Eliot, pa le, pastaj, të dilte vullnetar
për ta ftuar atë të bëhej i bashkëvuajtësi i tij në Hollin Asuorbi.
Çfarëdo që të ishte pritur prej fqinjëve të tij, ishte e sigurtë se zoti Abnij, i gjatë,
thatim dhe i rëndë, dukej i prirur që t’i jepte kushëririt të tij të ri një pritje të ngrohtë. Në
çastin që dera kryesore u hap, ai doli me nxitim nga studjoja e tij, duke fërkuar duart me
kënaqësi.
- Si je, djali im? Si je? Sa vjeç je? Dmth nuk je shumë i lodhur, shpresoj, nga
udhëtimi sa të mos hash darkën?
- Jo, ju falemnderit, zotëri, - tha zotrushi Eliot. - Jam shumë mirë.
- Ja një djalosh i mbarë, - tha zoti Abnij. – Dhe sa vjeç je, djali im?
Dukej pak e çuditshme që ai po e pyeste dy herë për moshën brenda dy minutave
të prezantimit të tyre.
- Mbush dymbëdhjetë vjeç ditëlindjen tjetër, zotëri, - tha Stefën.
- Dhe kur e ke ditëlindjen, i dashur djalë? Më 11 shtator, ë? Mirë, ah sa mirë! Do
pothuaj edhe një vit, apo jo? Më pëlqen, ha, ha, ha, më pëlqen t’i hedh këto gjëra në
librin tim. I sigurtë 12, ë?
- Po, shumë i sigurtë, zotëri.
- Mirë, mirë. Çojeni tek tek dhoma e zonjës Bunç, Parkes, dhe jepi çaj, darkë,
çfarëdo.
- Siurdhëron, zotëri, - u përgjigj zoti Parkes serioz; dhe e drejtoi djalin Stefën në
mjediset e poshtme të shtëpisë.
Zonja Bunç ishte njeriu më i rehatshëm dhe njerëzor që kishte takuar Stefën deri
në atë çast në Asuorbi. Ajo bëri që ai ta ndjente veten plotësisht si në shtëpi. U bënë miq
të mirë për një çerek ore, dhe mbetën miq të mirë. Zonja Bunç kishte lindur diku aty në
lagje, rreth 55 vjet përpara se të mbrinte Stefën aty, dhe banonte aty qysh 22 vjet të
shkuara. Pra, nëse dikush i dinte hyrje-daljet e shtëpisë dhe të lagjes, ajo ishte zonja
Bunç.
Natyrisht kishte shumë gjëra rreth Hollit dhe kopshteve të tij të cilat Stefën, një
djalë me shpirt aventure dhe kërkuesi, kishte dëshirë që dikush t’ja shpjegonte. “kush e
ndërtoi tempullin në fund të rrugicës së dafinave? Cili ishte ai burri i moshuar në pikturën
që varej tek shkallët, i ulur pranë një tavoline, me një kafkë nën dorën e tij?” Këto dhe
shumë pika të tjera iu sqaruan djalit nga zonja Bunç që mbështetej në burimet e intelektit
të saj të fuqishëm. Shpjegimet e të tjerëve nuk ishin edhe aq të kënaqshme.
Një mbrëmje nëntori, Stefën po rrinte pranë zjarrit në dhomën e amvisës dhe po
mendonte mbi ato që e rrethonin.
- A është zoti Abnij një njeri i mirë, dhe do të shkojë në parajsë? – pyeti ai
papritur, me atë besimin e veçantë që kanë fëmijët tek aftësia e më të moshuarëve për t’ju
dhënë përgjigje pyetjeve të tilla.
- I mirë? Bekuar qofsh, djalë! – tha zonja Bunç. – Zotëria ynë është një shpirt aq i
mirë sa unë nuk kam parë tjetër. A nuk të kam treguar për një djalë të vogël që e mori
nga rruga, shtatë vjet më parë? Dhe atë vajzën e vogël, dy vjet pasi kisha ardhur unë në
këtë shtëpi?
- Jo. Ma trego të lutem. Tani në këtë minutë.
- Hmm, vajzën e vogël nuk e mbaj mend edhe aq mirë. Di që zotëria e solli atë me
vete kur kishte dalë një ditë për shëtitje dhe i kishte thënë zonjës Elis, amvisës së
atëhershme, që të kujdesej mirë për të. Fëmija e shkretë nuk kishte asnjë njeri, ma tha vet
këtë gjë, dhe kishte tre javë që jetonte me ne këtu, pastaj, ndoshta sepse mund të kishte
pasur gjak ciganeje, ajo, një mëngjes, u zhduk. Zotëria u shqetësua shumë dhe kërkoi të
kërkohej në të gjitha pellgjet e ujit, por unë besoj se ka ikur me ciganët sepse atë natë që
ajo iku kishte patur të kënduara për nja një orë. Kështu deklaron edhe Parkes se i kishte
dëgjuar tek thërrisnin njëri - tjetrin në pyll atë mbasdite. Djalë i dashur, ajo ishte një
vajzë kaq e qetë në mënyrat e saj sa që më bëri për vete, kaq shtëpiake, e habitshme.
- Po djali i vogël? – pyeti Stefën.
- Ah, djali i shkretë! – psherëtiu zonja Bunç. – Ai ishte i huaj, e quante veten
Xhevani. Një ditë dimri po vinte rrotull rrugicës këtu me atë kutinë e tij muzikore dhe
zotëria e futi menjëherë brenda dhe e pyeti nga vinte, sa vjeç ishte, si kishte ardhur, ku i
kishte të afërmit dhe pyetje të tjera. Por ai u zhduk po ashtu siç u çfaq. Këta kombet e
huaja, mendoj që janë shumë të çuditshëm, dhe një mëngjes edhe ai u zhduk ashtu si
vajza e vogël. Përse iku dhe çfarë kishte bërë ishin pyetje që i bëmë për një vit rresht,
sepse ai nuk e mori kutinë e tij të muzikës dhe ajo është aty, mbi raft.
Pjesa tjetër e mbrëmjes kaloi me pyetje nga zonja Bunç dhe prova për të nxjerrë
tinguj nga kutia e muzikës.
Atë natë pa një ëndërr të çuditshme. Në fund të korridorit, në pjesën e sipërme të
shtëpisë, ku ndodhej dhoma e tij e gjumit, ndodhej një banjo e vjetër e papërdorur. Ajo
mbahej e mbyllur, por gjysma e sipërme e derës ishte prej xhami dhe, meqënëse perdet
që vendosen aty normalisht, ishin zhdukur, mund të shikoje brenda vaskën me buzë
plumbi, fiksuar në mur djathtas, me kokën drejtuar nga dritarja.
Atë natë për të cilën po flas, Stefën Eliot gjeti veten e tij, siç mendonte ai, duke
parë mespërmes xhamit të derës. Hëna ndriçonte brenda dhe ai mundi të shikonte një
siluetë që rrinte shtrirë në vaskë.
Përshkrimi i tij i asaj që pa, më kujton mua atë gjë që kisha parë vet në kriptet e
famshme të kishës së Shën Michanit, në Dublin, të cilat kanë vetinë që të ruajnë kufomat
nga prishja për shekuj me radhë. Një siluetë pashpjegueshmërisht e hollë dhe patetike, në
një ngjyrë pluhuri, mbështjellë me copë rrobe si qefin, buzët e holla të shformuara në një
buzëqeshje të zbehtë e të frikshme, me duart të shtrënguara fort pas zonës së zemrës.
Ndërsa e shikonte, dukej sikur prej buzëve i dilte një rënkim i largët pothuaj i
padëgjueshëm dhe krahët fillonin të lëviznin.Tmerri i pamjes e detyroi Stefënin të bënte
prapa, dhe u zgjua duke parë se ishte me të vërtetë në këmbë, mbi dyshemenë e ftohtë,
nën dritën e plotë të hënës. Me një kurajo që nuk mendoj se është e zakonshme për djem
të moshës së tij, ai shkoi tek dera e banjos të sigurohej nëse silueta e ëndërrës së tij ishte
vërtetë atje. Nuk ishte, dhe ai u kthye në shtrat.
Zonjës Bunç i bëri shumë përshtypje ngjarja e tij mëngjezin tjetër, dhe madje
vendosi një perde pëlhure mbi pjesën e xhamtë të derës së banjos. Zoti Abnei, të cilit ai ia
besoi ngjarjen e vet gjatë mëngjezit, tregoi interesim të madh dhe mbajti shënime në atë
që ai e quante “libri im”.
Ekuinoksi i pranverës po afrohej, ndërkohë zoti Abnij i kujtonte shpesh kushuririt
të tij, duke shtuar se kjo kohë konsiderohej nga të lashtët shumë kritike për të riun, se
Stefën do të bënte mirë të kujdesej për veten, dhe se ai duhej ta mbyllte dritaren e tij të
dhomës së gjumit natën. Dy incidente që ndodhën rreth kësaj kohe, lanë gjurmë në
mendjen e Stefënit.
E para ishte pas një nate të pazakonshme dhe mbytëse që kishte kaluar,
megjithëse nuk mbante mend të kishte parë ndonjë ëndërr.
Mbrëmjen pasardhëse, zonja Bunç po merrej me arnimin e veshjes së tij të natës.
- Zoti im, Stefën, - shpërtheu ajo paksa e inatosur, - si ja arrin ta grisësh këtë në
këtë mënyrë? Shiko këtu, kështu i mundon ti shërbëtorët e shkretë!
Asaj cope rrobe i ishin prerje apo grisje të holla vertikale, që donin mjeshtri t’i
qepje. Dhe këto ishin bërë vetëm në krahun e majtë të gjoksit. Grisje të gjata, paralele,
disa shumë të cekta. Stefën shprehu vetëm padijen e tij të plotë se si mund të ishin bërë
ato. Ai ishte i sigurtë që ato nuk ishin aty një natë më parë.
- Por, - tha ai, - zonja Bunç, këto janë tamam si gërvishtjet që kanë bërë jashtë
derës së dhomës së gjumit. Ato gërvishtje nuk i kam bërë unë, të siguroj.
Zonja Bunç i nguli sytë gojë-hapur, pastaj rrëmbeu një qiri, doli me nxitim nga
dhoma dhe u dëgjua që po ngjiste shkallët. Në pak minuta u kthye poshtë.
- Stefën, mua më duket e çuditshme se si mund të bëhen ato gërvishtje atje,
shumë lart për një mace ose qën, aq më keq për një mi. Unë nuk do t’i thosha gjë zotërisë
po të isha ti, i dashuri im. Dhe ktheje atë çelës në derë kur shkon të flesh, - tha zonja
Bunç.
- Gjithmonë e bëj, zonja Bunç, sapo mbaroj lutjet.
- Bravo, fëmijë i mbarë, thuaji gjithmonë lutjet, dhe askush nuk do të të lëndojë.
Pas kësaj, zonja Bunç u vu të qepte rrobën, me ndalesa për t’u zhytur në të thella,
derisa erdhi koha e gjumit. Ishte e premte, Mars 1812.
Në mbrëmjen pasardhëse, dueti i zakonshëm i Stefën dhe zonjës Bunç u shtua me
mbritjen e papritur të zotit Parkes, shërbëtori privat i zotit Abnij. Zoti Parkes, si rregull,
më tepër rrinte me veten në aneksin e kuzhinës. Ai nuk e pa që Stefën ishte atje. Dukej i
hutuar dhe më i ngadalshëm në të folur se sa e kishte zakon.
- Zotëria mund ta marri vet verën, nëse do, darkave, - ishte gjëja e parë që tha. –
Unë ose shkoj vetëm ditën atje ose nuk shkoj fare. Nuk e di se çfarë është, mbase minjë
apo mbase era atje në qilar, por nuk jam më i ri e nuk e përballoj dot si më parë.
- Oh, zoti Parkes, pak e çuditshme për minj këtu në Holl.
- Nuk e mohoj, - zonja Bunç, - dhe kam dëgjuar shumë ngjarje të treguara atje në
kantjerin detar mbi minj që flasin. Nuk i kisha besuar kurrë më parë, por sonte. Po të ma
kishte mbajtur që të vija veshin tek dera e bincës, do të kisha dëgjuar shumë mirë ato që
flasin.
- Oh, tani, zoti Parkes, nuk ka më durim të dëgjoj këto trillime. Minj që flasin në
qilarin e verës!
- Zonja Bunç, nuk kam dëshirë që të hahem me ty, por këmbëngul që nëse vendos
të shkosh tek binca e fundit, dhe ve veshin tek dera, mund t’i vërtetosh fjalët e mia që në
këtë minutë.
- Ç’janë këto gjepura që flet, - zoti Parkes, - aspak të udhës përpara një fëmije. Ti
po e tremb Stefënin deri në palcë me këto.
- Çfarë? Zotërushi Stefën? – tha Parkes duke u ndërgjegjësuar për praninë e
Stefënit. – Stefëni e di shumë mirë kur unë bëj shaka me ty, zonja Bunç.
Në të vërtetë, Stefëni e dinte shumë mirë se e para nuk kishte qënë ndonjë shaka.
Ishte i interesuar, jo me aq qejf, të mësonte më shumë, por të gjitha pyetjet e tij ishin të
pasuksesshme në nxitjen e zotit Parkes për të treguar hollësira mbi eksperiencat e tij në
qilaret e verës.
Kemi mbritur më 24 Mars 1812. Ishte një ditë kurioze për Stefënin: ditë me erë, e
zhurmshme, që e mbushte shtëpinë dhe kopshtet me një përshtypje mungese qetësie.
Ndërsa Stefën po rrinte pranë gardhit, i hodhi një sy parkut dhe ndjeu sikur një turmë e
madhe njerëzish të padukshëm po kalonin pranë tij marrë nga era, pa rezistencë dhe pa
synim, duke u përpjekur së koti për të ndaluar veten, duke provuar të kapen pas diçkaje
që do të ndërpriste fluturimin e tyre dhe t’i sillte përsëri në kontakt me botën e gjallë,
pjesë e të cilës kishin qënë. Pas drekës, atë ditë, zoti Abnij tha:
- Stefën, djali im, a mundesh të vish tek unë sonte nga ora njëmbëdhjetë, në
studio? Deri në atë orë do të jem i zënë, por dëshiroj të të tregoj diçka që ka lidhje me
jetën tënde të ardhshme dhe që ka shumë rëndësi që ta dish. Nuk duhet t’ua përmendësh
këtë gjë as zonjës Bunç e askujt tjetër në shtëpi dhe shko në dhomën tënde në orën e
zakonshme.
Në këtë çast jetës ju shtuan ca emocione të reja. Me kënaqësi e priti Stefën këtë
mundësi që të rrinte zgjuar deri në njëmbëdhjetë. Gjatë rrugës për në dhomën e tij,
vështroi brenda derës së bibliotekës atë mbrëmje dhe pa një mangall, që shpesh e kishte
vënë re në cep të dhomës, por që ishte para zjarrit, mbi tavolinë ndodhej një filxhan i
vjetër i veshur me argjënd, mbushur me verë të kuqe dhe disa letra të shkruara aty pranë.
Zoti Abnij po hidhte ca thimjan mbi mangall nga një kuti e rrumbullakët argjendi, ndërsa
Stefën kaloi, i pa vënë re nga zotëria.
Era kishte pushuar dhe ishte një natë e qetë dhe një hënë e plotë. Rreth orës
dhjetë, Stefën po rrinte pranë dritares së hapur të dhomës së tij të gjumit, duke parë
jashtë. Edhe pse ishte natë, popullsia misterioze e pyllit të largët ndriçuar nga hëna
akoma nuk ishte nanurisur për gjumë. Herë herë, bërtitma të çuditshme si prej
endacakësh të humbur e të dëshpëruar dëgjoheshin atje tej. Mund të ishin hutat ose zogjtë
e ujit, ndonëse nuk u ngjanin zërat fare. A mos po afroheshin? Tani dëgjoheshin si aty
nga ana e ujit, dhe në pak kohë dukej sikur po çanin mes shkurreve. Pastaj pushuan, por
pikërisht kur Stefën po mendonte të mbyllte dritaren dhe të vazhdonte me leximin e
Robinso Kruzosë, i kapi syri dy silueta mbi tarracën me zhavorr përgjatë anës së Hollit
nga kopshti, siluetat e një djali dhe një vajze, me aq sa dukej. Ata qëndroni krah për
krahë duke parë nga dritaret. Diçka në formën e siluetës së vajzës i kujtonin Stefënit
ëndërrën që kishe parë me siluetën në vaskë. Djali e frymëzonte me një frikë më të
madhe.
Ndërsa vajza rrinte e qetë, gjysëm buzëqeshëse, me duart të mbledhura mbi gjoks
nga ana e zemrës, djali, një formë thatime, me flokë të zinj dhe rroba të reckosura, ngriti
krahët në ajër me një dukje kanosëse, uri të pazbutshme dhe mall. Hëna ndriçoi mbi duart
e tij pothuaj transparente dhe Stefën pa thonjtë e tij shumë frikshëm të gjatë dhe drita
ndriçoi mes për mes tyre. Ndërsa rrinte me krahët e ngritura, duke u kthyer paksa ofroi
një pamje shpinëngrirëse. Në anën e majtë të gjoksit të tij hapej një çarje e zezë e madhe
dhe në trurin e Stefën, më shumë se tek veshët e tij, u krijua përshtypja e atyre bërtitmave
të uritura e vetmitare që kishte dëgjuar atë mbrëmje mbi pyllin e Asuorbit. Në çastin
tjetër, çifti i frikshëm kishte lëvizur ngadalë e pa zhurmë mbi zhavorin e thatë, dhe ai nuk
i pa më.
I mbërthyer nga një frikë e pamatshme, vendosi të merrte qiririn dhe të shkonte
poshtë tek studioja e zotit Abnij sepse ora e takimit po shkonte. Studioja ose biblioteka
hapej që nga holli kryesor dhe Stefënit, i nxitur edhe nga tmerri, nuk ju desh shumë të
mbrinte atje. Po nuk ishte kaq e lehtë të hynte. Ai ishte i sgurtë që dera nuk qe e mbyllur,
sepse çelësi ishte nga ana e jashte e derës, si gjithmonë. Trokitjeve të tij të përsëritura
nuk ju përgjigj njeri. Zoti Abnej ishte i zënë, po fliste. Çfarë! Përse provoi që të bërtiste?
Dhe përse ju mbyt e thirrura në fyt? A mos kishte parë edhe ai fëmijët misteriozë? Por
tashmë çdo gjë ishte e qetë dhe dera u ep ndaj shtyrjes së tmerruar të Stefënit.
. . . . . . . . . . . . . . . . .
Mbi tavolinën në studion e zotit Abnij u gjetën disa letra që i shpjegonin situatën Stefën
Eliot, kur ky të mbushte atë moshë që t’i kuptonte ato. Fjalitë më të rëndësishme në ato
letra ishin:
“Të lashtët besonin fortë se duke shkaktuar procese të caktuara, të cilat ne
njerëzve modernë na duken tepër barbare, mund të arrihet një shtim i madh i aftësive
shpirtërore tek njeriu; psh duke përvetësuar personalitetet e një numëri të caktuar
njerëzish, një individ mund të arrijë të fitojë një përjetësi dhe një përparësi të plotë mbi
ato nivele qeniesh shpirtërore që kontrollojnë forcat bazë të universit tonë. Dhe
eksperienca ime më bën që t’i besoj këto pohime të të lashtëve.
Ka të dhëna të regjistruara se Simon Magus që ishte në gjëndje të fluturonte, të
bëhej i padukshëm, të merrte çdo formë që donte, duke shfrytëzuar shpirtin e një djali të
cilin, duke përdorur një frazë fyese të përdorur nga autori i “Klementine recognitions”, ai
e kishte ‘masakruar’. Unë e kam gjetur me hollësira në shkrimet e Hermes Trismegistus,
se rezultate po aq të lumtura mund të prodhohen nga nga përvetësimi i zemrave të jo më
pak se tre qënieve njerëzore të moshës jo më të madhe se njëzetenjë vjeç. Për të provuar
vërtetësinë e këtyre gjërave, unë i kam përkushtuar njëzet vjetët e fundit të jetës sime,
duke zgjedhur si kavie të eksperimentit tim persona të tillë që nuk do të shkaktonin
ndonjë zbrazëti në shoqëri. Hapi i parë ishte vajza Fibi Stanlij, një vajzë me origjinë
rome, në 24 mars, 1792. I dyti ishte një djalosh endacak italian, i quajtur Xhovani Paoli,
natën e 23 marsit 1805. Viktima e fundit, duhet të jetë kushuriri im, Stefën Eliot. Dita e
tij është sot, 24 mars 1812.
Mënyra më e mirë për rezultatin e kërkuar është marrja e zemrës nga njeriu i
gjallë, kthimi i saj në hi dhe përzierja e hirit me verë të kuqe të llojit “Port”. Mbetjet e dy
subjekteve të para është mirë të fshihen dhe kjo gjë bëhet duke përdorur një banjo ose një
qilar. Mund të ketë ca shqetësime nga pjesët shpirtërore të subjekteve, të cilët në gjuhën
popullore njihen me emrin fantazma. Por njeriu me temperamentin filozofik, vetëm për të
cilin ky eksperiment është i përshtatshëm, do të ishte pak i rrezikuar nga përpjekjet e
dobta të këtyre qënieve për t’u hakmarrë mbi të. Pres me kënaqësinë më të madhe
ekzistencën e emancipuar që ky eksperiment do të më japi, jo vetëm duke më vendosur
tej fuqisë së drejtësisë njerëzore, por duke eliminuar, në një shkallë të madhe, edhe vet
perspektivën e vdekjes.”
Zoti Abnij u gjet në karrigen e tij, koka e tij hedhur mbrapa, në fytyrë i ishte
stampuar një shprehje tërbimi, tmerri dhe dhimbjeje vdektari. Në anën e majtë kishte një
plagë të shqyer keq ku dukej zemra. Në duart e tij nuk kishte gjak dhe një thikë e gjatë që
ndodhej mbi tavolinë ishte e pastër. Këto plagë mund vetëm të ishin bërë nga një mace e
egër. Dritarja e studios ishte e hapur dhe mendimi i autopsisë ishte se zotit Abnij ja kishte
sjellë vdekjen ndonjë krijesë e egër. Por studimi i letrave, që ju kam përmendur, nga
Stefën Eliot, e kanë çuar atë në një përfundim tjetër.
Bram Stoker
Lindur Nëntor 8, 1847, Fairview, Irlandë
Vdiq Prill 20, 1912 (vjeç 64), Londër, Angli
Profesioni Romancier
Kombësia Irlandez
Zhanër Horror, Romantic Fiction
Lëvizja letrare Viktoriane
Abraham "Bram" Stoker shkrimtar romancier dhe tregimesh të shkurtra, i famshëm
edhe sot për romanin e tij horror Drakula, të shkruar në 1897.
Kishte shoqëri në Londër me të famshmin autor të Aventurave të Sherlok Holmsit.
Për të shkruar Drakulën, Stoker ju deshën tetë vjet kërkimesh në folklorin evropian dhe
tregimeve me vampira.
Bram Stoker
Mysafiri i Drakulës
Kur do të fillonim udhëtimin, dielli po shkëlqente mbi Mynih, dhe ajri ishte i mbushur
me gëzimin e fillimit të verës. Në çastin e nisjes, Herr Delbruk (përgjegjësi i hotelit Katër
Stinët, ku unë po rrija) erdhi kokëzbuluar tek karroca dhe, pasi më uroi udhëtim të mbarë,
i tha karrocierit, duke mbajtur akoma dorën tek doreza e derës, “Mos harro, duhet të
kthehesh para rënies së natës. Qielli duket i ndriçuar, por ka një drithmë tek veriu që
thotë se mund të ketë një stuhi të papritur. Jam i sigurtë që nuk do të vonohesh.” Këtu ai
buzëqeshi dhe shtoi, “sepse ti e di se çfarë nate është.”
Johani u përgjigj me theks, “Po, zoti im,” dhe, duke prekur kapelen, ngau përpara
shpejt. Kur kishim dalë nga qyteti, pasi e kisha sinjalizuar që të ndalonte, i thashë:
- Më thuaj, Johan, çfarë nate është sonte?
Ai bëri kryqin ndërsa m’u përgjigj lakonikisht: “Walpurgis nacht.” Pastaj nxorri
orën, një gjë e madhe, e vjetër, argjëndi, gjermane sa një rrepë dhe e pa, me vetullat të
mbledhura dhe me një mbledhje padurimi të supeve. E kuptova se kjo ishte mënyra e tij e
të protestuarit me respekt kundër vonesës së panevojshme dhe u ktheva në karrocë, duke
i bërë shenjë për nisje. Ai u nis menjëherë sikur të donte të kapte kohën e humbur. Herë
herë kuajt dukeshin sikur hidhnin kokën lartë dhe nuhasnin ajrin me dyshim. Në raste të
tilla unë shikoja rrotull i alarmuar. Rruga ishte shumë e shkatërruar, sepse po përshkonim
një lloj rrafshnalte të rrahur nga era. Ndërsa karroca ecte, pashë një rrugë paksa të
përdorur dhe që dukej se zbriste nëpër një luginë të vogël gjarpëruese. Dukej aq joshëse
saqë, edhe duke menduar se mund të fyhej, i thirra Johanit të ndalonte, dhe kur ai ndaloi
kuajt, unë i thashë se do të doja që të shkonim nga ajo rruga tjetër. Ai bëri shumë
justifikime dhe shumë kryqe ndërsa fliste. Kjo, sidoqoftë, ma shtoi kuriozitetin dhe i bëra
një larmi pyetjesh. Ai më shmangej në përgjigjet e tij dhe shikonte vazhdimisht orën e tij
me protestë.
Më në fund, thashë, “Mirë, Johan, unë dua të marrë këtë rrugë dhe nuk të kërkoj
të vish nëse nuk do, por më thuaj se përse nuk do të marrim këtë rrugë, vetëm kaq të
kërkoj.” Në vend të përgjigjes ai u hodh menjëherë për tokë. Pastaj shtriu duart e tij para
meje duke m’u lutur për të mos shkuar andej. Fliste mjaftueshëm anglisht përzjerë me
gjermanishten sa të kuptoja se ku i rrihte muhabeti. Gjithmonë dukej sikur po matej të më
thoshte diçka, pikërisht idenë që e bënte atë të ishte aq i frikësuar, por çdo herë tërhiqej
duke thënë, “Walpurgis nacht!”
U përpoqa të arsyetoja me të, por ishte e vështirë të arsyetoje kur unë nuk e dija
gjuhën e tij. Ai kishte përparësinë, sepse, megjithëse filloi të fliste anglisht, shumë e
papërpunuar dhe copa copa, ai emocionohej dhe e kthente në gjuhën e tij të nënës, dhe, sa
herë e bënte këtë, shikonte orën. Pastaj kuajt filluan të lëviznin të shqetësuar dhe të
nuhasnin ajrin. Johani u zverdh dhe, duke parë rrotull shumë i frikësuar, kërceu përpara, i
kapi kuajt nga frerët dhe i çoi disa metra më tutje. E ndoqa dhe e pyeta se përse e kishte
bërë këtë. Ai bëri prapë kryqin dhe tregoi me gisht pozicionin ku karroca kishte qënë më
parë, dhe e lëvizi karrocën në drejtimin e rrugës tjetër, duke treguar një kryq dhe, pastaj,
tha, fillimisht gjermanisht dhe më pas anglisht, “Varrosur atë – atë që vranë veten.”
M’u kujtua zakoni i vjetër i varrosjes së atyre që vrisnin veten në udhëkryqe. “Ah,
e kuptoj, një vetvrasje. Interesante!” Por, për jetën time, që nuk e kuptoja se përse ishin të
trembur kuajt.
Ndërsa po flisnim, u dëgjua një lloj zhurme midis ulërimës dhe lehjes. Vinte nga
shumë larg, por kuajt u trazuan shumë, dhe Johani bënte ç’të mundte për t’i qetësuar. Ai
ishte i zbehtë dhe tha, “Duket si ujk, por në këtë kohë nuk ka ujqër.”
- Jo? – thashë duke e pyetur, - A nuk ka shumë kohë qysh nuk ka ujqër kaq afër
qytetit?
- Kohë e gjatë, kohë e gjatë, - u përgjigj ai, - në pranverë dhe verë; por me
dëborën ujqit nuk kanë shumë kohë.
Ndërsa u binte kuajve me përkëdheli për t’i qetësuar, re të zeza lundruan me
shpejtësi përgjatë qiellit. Dielli u zhduk, dhe një frymë ere e ftohtë dukej se filloi të vinte
mbi ne. Ishte një frymë, një gufmë, më tepër si paralajmërim se sa si fakt, sepse dielli
doli përsëri që të shkëlqente.
Johani ngriti dorën dhe po shikonte horizontin. “Stuhi dëbore, vjen shumë shpejt.”
Pastaj pa përsëri orën dhe, duke mbajtur litarët fort, sepse kuajt vazhdonin të rrihnin
tokën me thundra pa pushim duke tundur edhe kokat, ai u ngjit tek stoli i tij sikur të
kishte ardhur koha për vazhdimin e udhëtimit.
U ndjeva pak kokëfortë dhe nuk hypa menjëherë në karrocë.
- Më thuaj, - i thashë, - rreth këtij vendi, ku të çon kjo rruga, - dhe bëra me gisht.
Ai përsëri bëri kryqin dhe mërmëriti një lutje përpara se të përgjigjej, “Është i
mallkuar.”
- Çfarë është i mallkuar?
- Fshati.
- Pra, paska një fshat?
- Jo, jo, askush nuk jeton aty, qindra vjet …
M’u gjallërua kurioziteti më tej. – Po ti the se është një fshat.
- Ishte.
- Ku është tani?
Këtu ai shpërtheu në një histori të gjatë në gjermanisht dhe anglisht, kaq të
përziera saqë unë nuk e kuptoja shumë mirë se çfarë thoshte. Ashtu përciptas kuptova se
kohë të shkuara, qindra vjet më parë, njerëzit kishin vdekur aty dhe ishin varrosur në
varre, por nën argjilat e tokës dëgjoheshin zhurma, dhe kur u hapën varret, burra dhe gra
ishin gjetur me faqet e kuqe dhe gojët e tyre të kuqe me gjak. Dhe kështu, në nxitim për
t’u shpëtuar jetën (dhe shpirtrat e tyre, - dhe këtu ai bëri prapë kryq) ata që mbetën ja
mbathën në vende të tjera, ku të gjallët jetonin dhe ku të vdekurit vdisnin dhe jo, jo
diçka... Dukej që kishte frikë t’i thoshte fjalët e fundit. Ndërsa vazhdonte me tregimin e
tij, ju rrit gjithmonë e më shumë shqetësimi. Tamam sikur përfytyrimet ta kishin
mbërthyer keq. Përfundoi duke u ndodhur nën një frikë plotësisht spazmatike, fytyrë e
bardhë, djersë të ftohta, dridhje, dhe duke parë rrotull tij, sikur të priste se ndonjë prani e
frikshme mund të materializohej aty në dritën e diellit në atë rrafsh të hapur.
Më në fund, në një agoni dëshpërimi, bërtiti, “Walpurgis nacht” dhe më tregoi
karrocën që të hyja.
Këtu më vloi gjaku anglez dhe, duke bërë një hap prapa, i thashë: “Ti ke frikë,
Johan, ti ke frikë. Ik në shtëpi, unë do të kthehem vetëm, ecja do të më bëjë mirë.” Dera e
karrocës ishte e hapur. Mora nga sedilja bastunin tim prej lisi, të cilin e marrë me vete
gjithmonë në eskursionet e mia të pushimeve dhe mbylla derën, duke treguar me gisht
Mynihun dhe duke thënë: “Shko në shtëpi, Johan. Walpurgis nacht, nuk i intereson një
anglezi.”
Kuajt tani ishin më të shqetësuar se kurrë, dhe Johan po përpiqej t’i mbante,
ndërkohë që më përgjërohej të mos e bëja një budallallëk të tillë. Më erdhi keq për të
shkretin, dukej kaq thellësisht i sinqertë, por nuk munda ta përmbaj të qeshurën.
Anglishtja e tij u zhduk. Në ankthin e tij ai kishte harruar se e vetmja mënyrë që unë të
kuptoja ishte të më fliste në gjuhën time, kështu që ai po dërdëlliste në gjuhën e tij. Filloi
të bëhej paksa e mërzitshme. Pasi i dhashë atij drejtimin “Shtëpi”, tek kryqëzimi mora
rrugën e luginës.
Me një gjest dëshpërimi, Johan ktheu kuajt drejt Mynihut. Unë u përkula mbi
shkopin tim dhe e vështrova tek largohej. Për pak çaste po ecte ngadalë përgjatë rrugës,
pastaj mbi kreshtën e kodrës u duk një burrë i gjatë dhe i hollë. Kaq mund të shihja nga
largësia. Kur ai u afrua pranë kuajve, ata filluan të kërcenin dhe të godisnin dhe, pastaj, të
hingëllinin të terrorizuar. Johani nuk mundi t’i mbajë. Ata u nisën vrikshëm poshtë rrugës
si të çmendur. I ndoqa me sy derisa u zhdukën, pastaj hodha sytë të shikoja të panjohurin,
por edhe ai ishte zhdukur.
Me një zemër të lehtë, u ktheva në rrugën time nëpër luginën e thellë për të cilën
Johani kishte patur kundërshtime. Nuk shikoja as edhe një arsye të vetme për këtë
kundërshtim. Eca për orë të tëra pa menduar fare për kohën dhe largësitë dhe, sigurisht,
nuk pashë asnjë frymë të gjallë ose shtëpi. Kurse lidhur me vendin nga kaloja, ishte një
shkretim i tërë. Por nuk e vura re këtë para se të vija, kur mora kthesën e një rruge, para
një kufiri pylli shumë të shpërndarë. Aty e kuptova se isha ndikuar në mënyrë të
pandërgjegjshme nga ai shkretim i zonës nëpër të cilën kisha kaluar.
U ula të pushoja dhe pashë rrotull. M’u kujtua papritur se ishte më ftohtë se sa kur
kisha nisur rrugën në këmbë. Një lloj zhurme psherëtime dukej se ishte rrotull meje dhe
shumë lart mbi kokë, dhe, herë herë, një lloj hungërime e mbytur. Duke parë lart, vura re
se disa re të trasha dhe të mëdhaja po lundronin me shpejtësi përgjatë qiellit nga veriu
drejt jugut në një lartësi të madhe. Kishte shënja të një stuhije që po vinte në disa shtresa
të ajrit. Kisha pak ftohtë, dhe, duke menduar se kjo më vinte nga të ndenjurit pa lëvizur
pas asaj ecjeje, u ngrita dhe rinisa udhëtimin tim.
Toka nga po kaloja tashmë filloi të bëhej më piktoreske. Nuk kishte objekte që
mund të tërhiqnin vëmendjen, por në tërësi ishte një hijeshi bukurie. Nuk e kisha shumë
idenë e kohës, dhe vetëm kur muzgu i thellë po binte me këmbëngulje mbi mua, fillova të
mendoj se si do ta gjeja rrugën për në shtëpi. Ajri ishte i ftohtë, dhe lëvizja e reve mbi
mua u shtua. Ato shoqëroheshin me një lloj tingulli të largët turravrap, nëpër të cilin
dukej se vinte një britmë misterioze për të cilën karrocieri kishte thënë se vinte prej një
ujku. Për ca çaste ngurova, kisha thënë se doja ta shikoja fshatin e shkretuar, kështuqë
vazhdova dhe shpejt erdha në një sipërfaqe të gjerë vendi të hapur, që mbyllej nga të
gjitha anët prej kodrash. Pjesët anësore ishin të mbuluara nga pemë që përhapeshin deri
tek rrafshi, duke krijuar ishuj pemësh, shpatet e butë dhe luginat mes tyre që dukeshin aty
këtu. Ndoqa me sy gjarpërimin e rrugës dhe vura re se ajo lakohej pranë njërit prej këtyre
ishujve pemorë, atij më të dendurit, dhe zhdukej prapa tij.
Ndërsa po vëzhgoja këto, erdhi një dridhje e ftohtë në ajër, dhe filloi të bjerë
dëborë. Mendova për kilometrat e tëra të vendit të zhveshur nga kisha kaluar dhe nxitova
të gjeja strehë tek pylli përballë. Qielli po nxihej e po nxihej dhe më shpejt dhe më rëndë
binte dëbora, derisa toka përpara dhe rrotull meje u bë si një qylym i bardhë ndriçues,
skaji i largët i të cilit humbiste në një paqartësi të mjegullt. Rruga ishte e keqe, por kufijtë
e saj jo dhe aq të qartë sa ishin kur kaloja mes pemëve të prera dhe, pas pak kohësh, e
pashë që duhet ta kisha humbur atë, sepse nën këmbë nuk kisha më sipërfaqe të fortë dhe
këmbët zhyteshin thellë në bar dhe torfë. Era filloi të forcohej shumë sa pata dëshirën të
vrapoja para saj. Ajri u bë i akullt, dhe, pavarësisht se lëvizja, fillova ta vuaj. Dëbora po
binte kaq trashë dhe po shtjellohej rrotull meje me shakullima aq të shpejta sa mezi i
mbaja sytë hapur. Me copa here, qiejt griseshin e bëheshin copë copë nga vetëtima të
shkurtra dhe në atë ndriçim të beftë unë mundja të shihja përpara meje një masë të madhe
pemësh, kryesisht bershenë dhe qiparisa, të gjithë të rënduar keq me dëborë.
Shpejt u gjenda nën mbrotjen e pemëve, dhe atje, në një farë qetësie relative,
mund të dëgjoja mbi kokë vërshimin e erës. Errësira e stuhisë u shkri me errësirën e
natës. Po dalëngadalë dukej se stuhia po kalonte, vinte vetëm me shpërthime të shkurtra e
të fuqishme. Në çaste të tilla ai tingulli i çuditshëm ujkor dukej se jehonte nga shumë
zhurma të ngjashme rrotull meje.
Herë pas here, mespërmes masës së zezë të reve që zhvendoseshin atje lart, vinte
një reze e shpërndarë nga drita e hënës që ndriçonte hapësirën ku ndodhesha duke më
treguar se isha në kufijt e një mase pemësh bershenë dhe qiparisa. Meqënëse dëbora
kishte pushuar, dola nga streha dhe fillova të studjoja më me vëmendje terrenin rrotull.
Kisha shpresë se ndërmjet gjithë atyre themele të vjetra shtëpish të shkatërruara do të
gjeja ndonjë shtëpi akoma në këmbë e cila, ndonëse e shkatërruar, mund të më shërbente
si strehë për pak kohë. Ndërsa po i vija rrotull një korijeje, pashë se e rrethonte një mur i
ulët, dhe, duke e ndjekur, gjeta një hapje. Këtu qiparisat formonin një korridor që të
çonin në një masiv katror të një lloj godine. Kur sapo e kisha kapur këtë pamje, retë e
zunë hënën dhe unë e bëra largësinë e rrugicëzës në errësirë. Era duhet të ishte bërë më e
ftohtë sepse po dridhesha ndërsa ecja, por kisha shpresën e strehës dhe ecja kuturu në
errësirë.
Ndalova sepse ra një qetësi e papritur. Stuhija kishte kaluar, dhe, ndoshta, në
përputhje me qetësinë e natyrës, zemra ndaloi së rrahuri. Por kjo ishte vetëm një çast,
sepse drita e hënës shpërtheu përsëri dhe unë pashë se isha në një varrezë dhe se objekti
katror më parë kishte qënë një varr i madh prej mermeri, i bardhë si dëbora që e kishte
mbuluar dhe rrethuar. Akoma me dritë hëne, erdhi një psherëtimë e egër stuhije që duket
se rinisi e shoqëruar me një vajtim të gjatë e zëulët sikur të vinte prej një numëri të madh
qensh apo ujqërish. I frikësuar dhe i tronditur e ndjeva të ftohtin se si rritej brenda meje
derisa më mbërtheu edhe zemrën. Shtytur nga ndonjë lloj magjepsjeje, ju afrova varrit
për të parë se çfarë ishte dhe pse një gjë e tillë qëndronte e vetme në një vend të tillë. I
erdha rrotull dhe mbi derën e stilit Dorik lexova në gjermanisht:
Kontesha Dolingen e Gracit
në Stiria
Kërkuar dhe gjetur e vdekur
1801
në Stiria
Kërkuar dhe gjetur e vdekur
1801
Mbi varr, duket futur në mermerin e fortë, sepse struktura përbëhej prej blloqesh shumë
të mëdhenj guri, ishte një kunj i madh hekuri. Kur i dola nga prapa, unë pashë një
gdhëndje me gërma të mëdha ruse:
“I vdekuri udhëton shpejt.”
Kishte diçka shumë të çuditshme dhe të pazakontë në të gjithë këtë që më futi
datën dhe ndjeva se po më binte të fikët. Për herë të parë po dëshiroja që ta kisha dëgjuar
këshillën e Johanit. Një mendim më goditi, që më erdhi në rrethana pothuaj misterioze
dhe me një tronditje të madhe. Ishte Nata Walpurgis!
Nata Walpurgis ishte kur, sipas besimit të miliona njerëzve, djalli dilte jashtë, kur
varret hapeshin dhe të vdekurit dilnin për të shëtitur; kur të gjitha gjërat keqdashëse të
tokës, ajrit dhe ujit kishin festë dhe argëtoheshin. Ky ishte pikërisht vendi të cilit i frikej
karrocieri. Ky ishte fshati që ishte çpopulluar shekuj më parë. Këtu ishin bërë vetvrasjet.
Dhe ky ishte vendi ku unë gjendesha vetëm, i pashoqëruar, duke u dridhur nga të ftohtit,
nën një qefin dëbore, me një stuhi që po mblidhte edhe një herë forcat mbi mua. Më
duhej gjithë filozofia ime, i gjithë besimi fetar që kisha mësuar, e gjithë kurajua ime, që
të mos përmbysesha nga një krizë frike.
Një tornado e përkryer shpërtheu mbi mua. Toka u shkund sikur mijëra thundra
kuajsh të ishin duke rrahur tokën në kalim dhe, këtë herë, stuhija sillte me vete krahët e
akullt, jo dëborë, por breshër kokërrmadh, që udhëtonte me kaq forcë sikur ishin gjuajtur
nga hobe Baleare, breshër që godiste gjethet dhe degët duke e kthyer strehën e qipariseve
të pavlerë, në trungje të thjeshtë vertikalë. Fillimisht kisha vrapuar drejt pemës më të
afërt, por shpejt isha i kënaqur ta lija dhe të kërkoja të vetmin vend që ofronte strehë,
pragun e thellë të derës Dorike të varrit prej mermeri. Atje, i kërrusur e i mbështetur tek
dera masive e bronztë, arrita të mbrohesha goxha nga goditja e gurëve të breshërit, sepse
tani më sulmonin vetëm ato që bënin rikoshetë nga toka dhe muret prej mermeri.
Siç isha i mbështetur tek dera, ajo u dha, lëvizi lehtas dhe u hap nga brenda.
Streha, qoftë edhe e një varri, ishte e mirëpritur në atë mot të pamëshirë dhe po matesha
të hyja kur erdhi një shkrepje e një rrufeje dyshe që ndriçoi të gjithë masën qiellore. Në
atë dekik, meqënëse jam një njeri i gjallë, unë pashë, ndërsa ktheva sytë në errësirën e
varrit, një grua të bukur me faqe të mbushura dhe buzë të kuqe, duke fjetur mbi një qivur.
Ndërkohë që bubullima u shkarkua mbi kokë, mua sikur më kapi dora e një gjigandi dhe
më vërviti në stuhi. E gjithë ndodhi kaq shpejt saqë, përpara se të kuptoja goditjen,
shpirtërore dhe fizike, ndjeva breshërin se si më godiste. Në të njëjtën kohë, pata një
ndjenjë të çuditëshme dhe mbizotëruese, se nuk isha vetëm. Hodha sytë drejt varrit.
Pikërisht atëherë erdhi edhe një shkrepëtimë tjetër verbuese që duket goditi shufrën prej
metali mbi varr dhe u derdh në tokë duke shpërthyer dhe thërmuar mermerin si në një
shpërthim flakësh. Gruaja e vdekur u ngrit një çast tërë agoni dhe u përpi nga flakët dhe
klithma e saj therëse prej dhimbjes u mbyt nga shpërthimi i bubullimës. Gjëja e fundit që
dëgjova ishte pikërisht kjo përzjerje zhurmash të llahtarshme, sepse, përsëri, u kapa nga
ai mbërthim gjigand dhe u tërhoqa tutje, ndërkohë që breshëri më godiste dhe ajri rreth e
qark dukej se jehonte prej angullimave të ujqëve. Pamja e fundit që mbaj mend ishte një
masë e vagëllt, e bardhë, lëvizëse, tamam sikur të gjitha varret rreth e qark meje kishin
dërguar fantazmat e të vdekurve të tyre dhe se po më afroheshin mes për mes asaj reje të
bardhë që krijonte breshëri që binte.
Dora dorës erdhi një lloj fillim i tymtë i ndërgjegjes, pastaj një ndjenjë lodhjeje që
ishte e tmershme. Për një farë kohe nuk mbaja mend asgjë, por ngadalë, m’u kthyen
ndjenjat të gjitha. Këmbët i ndjeja të shkatërruara nga dhimbja, por nuk i lëvizja dot.
Duket ishin mpirë. Kisha një ndjesi të akullt prapa qafës dhe gjatë të gjithë shtyllës
kurrizore, dhe veshët, ashtu si këmbët, vdekur, por dhimbnin; por kisha në gjoks një
ndjesi ngrohtësie që krahasimisht më shijonte. Ishte një ankth, një ankth fizik, nëse mund
të përdoret kjo shprehje, sepse një farë peshe e rëndë mbi gjoks ma vështirësonte
frymëmarrjen.
Kjo periudhë gjysëm-letargjike duket se vazhdoi gjatë, dhe me zbehjen e saj unë
duhet të kem fjetur. Pastaj erdhi një lloj pështirosjeje, siç ndihesh në hapat e para të të
vjellave, dhe një dëshirë e madhe për t’u çliruar nga diçka, se çfarë, nuk e dija. Një qetësi
e gjerë më mbështolli, tamam sikur e gjithë bota të ishte në gjumë ose e vdekur, por që
thyhej nga një frymëmarrje e ulët e ndonjë kafshe pranë meje. Ndjeva një fërkim të
ngrohtë të ashpër tek fyti im, pastaj më erdhi ndërgjegja e të vërtetës së llahtarshme që
më ngriu zemrën dhe dërgoi gjakun me furi drejt trurit. Një kafshë e madhe ishte shtrirë
mbi mua dhe më lëpinte fytin. Pata frikë që të lëvizja, sepse një farë instikti maturie më
urdhëroi që të rrija pa lëvizur, por kafsha duket e mori vesh se kishte disa ndryshime tek
unë, sepse ngriti kokën. Mes për mes qerpikëve të mi, unë pashë mbi mua dy sy të
mëdhenj të flakët, të një ujku stërmadh. Dhëmbët e tij të bardhë dhe të mprehtë vezulluan
në gojën e shqyer e të kuqe, dhe unë e ndjeja frymën e tij të nxehtë të furishëm e të thartë
mbi fytyrën time.
Për një farë periudhë kohe unë përsëri nuk mbaj mend. Pastaj u ndërgjegjësova
për një hungërimë me zë të ulët që pasohej nga një ulërimë, përsëri e përsëri. Pastaj, larg
shumë larg, u dëgjua “Hoa! Hoa!” sikur shumë njerëz të bërtisnin me një zë. Me kujdes
ngrita kokën dhe pashë në drejtimin nga vinin zërat, por varri ma bllokonte pamjen. Ujku
vazhdoi të angullinte në një mënyrë të çuditshme, dhe një dritë e kuqe filloi të forcohej
rrotull kories me qiparisa, sikur të orientoheshin nga zëri i ujkut. Ndërsa zërat afroheshin
dhe afroheshin, ujku angullinte më shpejt dhe më fort. Unë kisha frikë të prodhoja tinguj
apo të bëja lëvizje. Drita e kuqe ra mbi renë e bardhë që më rrethonte dhe shtrihej tutje në
errësirë. Krejt papritur, nga prapa pemëve bëri përpara me trok një trupë kalorësish që
mbanin pishtarë. Ujku u ngrit nga gjoksi im dhe shkoi drejt varrit. Pashë një nga kalorësit
(ushtarë duhet të ishin po të gjykoje nga kapelet e tyre dhe pelerinat e gjata ushtarake) që
ngriti karabinën dhe mori nishan. Një tjetër kalorës ngriti armën e tij dhe unë dëgjova
plumbin të fishkëllente mbi kokën time. Më kishte marë për ujk. Një tjetër pa kafshën që
iku fshehurazi, dhe një e shtënë pasoi. Pastaj trupa kalëroi përpara në galop, disa drejt
meje e të tjerët duke ndjekur ujkun ndërsa ky po zhdukej mes qipariseve të veshur me
dëborë.
Ndërsa ata po afroheshin, provova të lëvizja, por isha i pafuqishëm, megjithëse
mund të shikoja dhe dëgjoja gjithçka që ndodhte rrotull meje. Dy ose tre prej ushtarëve
kërcyen nga kuajt dhe u gjunjëzuan pranë meje. Njëri më ngriti kokën dhe vuri dorën mbi
zemrën time.
- Lajme të mira, shokë! – bërtiti. – Zemra e tij rreh akoma.
Pastaj më derdhën konjak deri në fyt, që më dha forcë, dhe munda të hap sytë
plotësisht dhe të shikoj rrotull. Drita dhe hije lëviznin mes pemëve, dhe dëgjoja burrat që
i thërrisnin njeri tjetrit. Ata u mblodhën bashkë, me thirrma frike, dhe dritat vezullonin
ndërsa të tjerë vinin duke dalë nga varri me pështjellim, si njerëz të magjepsur. Kur të
gjithë u afruan rrotull meje, ata që kishin qënë aty pyetën ata që ishin brenda varrit: “Hë,
e gjetët?”
Përgjigja tringëlliti me vonesë, “Jo, jo! Hajde të ikim, shpejt, shpejt! Nuk është
vend për të ndenjur, dhe sidomos pikërisht këtë natë!”
“Çfarë ishte?” ishte pyetja, në çfarëdolloj kuptimi. Përgjigjet ishin të larmishme
dhe të gjitha pa përcaktim sikur ata njerëz kishin një impuls të përbashkët për të folur,
dhe, megjithatë, të kufizuar nga një lloj frike në dhënien e mendimeve të tyre.
- Ajo gjëja, në të vërtetë! – gjepuronte njëri, të cilin e kishte lënë fiqiri për pak.
- Një ujk, jo tamam një ujk! – tha dikush duke u dridhur.
- Nuk ja vlen ta qëllosh pa plumb të shenjtë, - vërejti një i tretë paksa më në linjë
llogjike.
- Mirë të na bëhet përderisa dolëm sonte! Në fakt i kemi fituar ato 1,000 markat!
– ishin mërmërimat e një të katërti.
- Kishte gjak mbi mermerin e thyer, - tha një tjetër pas një heshtjeje, - nuk besoj
se e ka çuar vetëtima atë atje. Po ai, mirë është? Shikojani fytin. E kuptoni, shokë, ujku
ka qënë shtrirë mbi të dhe ja ka mbajtur gjakun të ngrohtë.
Oficeri vështroi fytin tim dhe u përgjigj, - Ai është mirë, lëkura është e paprekur.
Çfarë do të thotë e gjithë kjo? Ne nuk do ta kishim gjetur kurrë po të mos angullinte ujku.
- Ç’u bë me ujkun? – pyeti ai burri që më kishte ngritur kokën dhe që dukej më
pak i kapur nga paniku, sepse duart i kishte të qëndrueshme, pa dridhje. Mbi mëngën e tij
ishte shiriti i një nënoficeri.
- Shkoi në shtëpi, - u përgjigj burri, fytyra e gjatë e të cilit ishte e zbehtë dhe që,
në fakt, ishte i shkundur nga tmerri ndërsa shikonte rrotull tij me frikë. – Ka shumë varre
këtu rrotull ku edhe mund të jetë fshehur. Hajdeni, shok, hajdeni shpejt! Ta lemë këtë
vend të mallkuar.
Oficeri më ngriti në pozicionin ndenjur, pasi dha një urdhër; pastaj disa burra më
ngritën dhe më vunë mbi kalë. Ai kërceu mbi shalë mbrapa meje, më mbështolli me
krahët e tij, dha urdhër për të bërë përpara, dhe, duke i larguar fytyrat nga qiparisët, u
nisëm tutje me rregull ushtarak.
Gjuha ime refuzonte detyrat e saj, ishte e detyruar të rrinte në heshtje. Duhet të
më kishte zënë gjumi, sepse gjënë tjetër që mbaja mend ishte që po rrija në këmbë, me dy
ushtarë që më mbanin nga të dyja krahët. Ishte gati ditë, dhe në veri një gjurmë e kuqe e
dritës së diellit reflektohej si një rrugicëz gjaku mbi hapësirën e mbuluar nga dëbora.
Oficeri po u thoshte ushtarëve se nuk duhej të thoshin asgjë veçse kishin gjetur një të
panjohur anglez që ruhej nga një qen i madh.
- Qen, pse qen ishte ai? – ndërhyri njëri prej burrave që e kishte përjetuar frikën
e tmerrshme. – Mendoj se di ta dalloj një ujk po ta shoh.
Oficeri i ri foli qetësisht, - Thashë një qen.
- Qen, - përsëriti tjetri me ironi. Ishte e qartë se kurajua e atij njeriu po rritej me
ngritjen e diellit. Duke më drejtuar gishtin ai tha, - Shikojani gurmazin. Është gjë punë
qeni ajo, shef?
Instiktivisht ngrita dorën tek gurmazi im dhe kur e preka bërtita nga dhimbja.
Burrat u grumbulluan rrotull për të parë, disa duke u zbritur shalave; dhe përsëri u dëgjua
zëri i qetë i oficerit, - Një qen, siç ju thashë. Po thamë gjë tjetër do të na tallin.
Pastaj më vendosën prapa një ushtari kavalerie dhe hymë kështu në rrethinat e Mynihut. Këtu ndeshëm një karrocë pa zot në të cilin më futën dhe kështu udhëtuam drejt hotelit “Katër Stinët”, i shoqëruar në karrocë nga oficeri i ri dhe prapa, mbi kal, një ushtar kalorës, kurse të tjerët ishin nisur për në kazermat e tyre.
Pastaj më vendosën prapa një ushtari kavalerie dhe hymë kështu në rrethinat e Mynihut. Këtu ndeshëm një karrocë pa zot në të cilin më futën dhe kështu udhëtuam drejt hotelit “Katër Stinët”, i shoqëruar në karrocë nga oficeri i ri dhe prapa, mbi kal, një ushtar kalorës, kurse të tjerët ishin nisur për në kazermat e tyre.
Kur mbritëm, Herr Delbruk vrapoi poshtë shkallëve për të më takuar; ishte e qartë
që po ruante nga ndonjë dritare. Duke më kapur nga të dy duart, gjithë merak, më
udhëhoqi brenda. Oficeri më përshëndeti dhe po kthehej të ikte, kur unë e ndalova dhe e
ftova me këmbëngulje që të vinte në dhomat e mia. Me nga një gotë vere në dorë, e
falenderova me ngrohtësi atë dhe shokët e tij trima që më kishin shpëtuar jetën. Ai u
përgjigj thjeshtë se ishte më se i gëzuar dhe se ishte Herr Delbruk që kishte kërkuar
nisjen e një grupi kërkimi. Delbruk buzëqeshi. Oficeri nderoi ushtarakisht dhe doli.
- Por, Her Delbruk, - fola unë, - si dhe përse u nisën uhstarët të kërkonin për mua?
Ai mblodhi supet, si për të çvleftësuar atë që bëri, ndërkohë që u përgjigj, - Isha
kaq me fat kur i kërkova leje komandantit të regjimentit ku unë shërbej, për të kërkuar
vullnetarë.
- Po si e dije që kisha humbur? – e pyeta unë.
- Karrocieri u kthye me mbeturinat e karrocës së tij, e cila ishte përmbysur.
- Po sigurisht ju nuk mund të dërgonit një grup kërkimi ushtarësh vetëm nga kjo?
- Oh, jo! – u përgjigj ai, - përpara edhe se të kishte mbritur karrocieri, unë mora
këtë telegram nga Fisniku, mysafiri i të cilit ishit, - dhe ai nxorri telegramin nga xhepi i
tij të cilin ma zgjati dhe unë e lexova:
“Bistritz,
Kujdesu për mysafirin tim, siguria e tij është shumë e çmuar për mua. Nëse i
ndodh gjë, ose humbet, mos kurse asgjë për ta gjetur dhe për të siguruar që është
shëndoshë. Ai është anglez, pra edhe aventurier. Shpesh paraqiten rreziqe prej dëborës
dhe ujqërve dhe natës. Mos humb asnjë kohë nëse dyshon se rrezikohet. Zellit tënd do t’i
përgjigjem me pasurinë time. - Drakula
Ndërsa mbaja telegramin në dorë, më dukej se dhoma shtillej rrotull meje dhe po
të mos më kishte kapur në kohë Herr Delbruk, do të kisha rënë. Kishte një gjë të
çuditshme në të gjithë këtë, diçka të pazakontë dhe të paimagjinueshme, ideja qoftë edhe
e vagëllt e të cilës dukej se më paralizonte. Isha padyshim nën ca forca mbrojtjeje
misterioze. Nga një vend i largët kishte ardhur, tamam në kohë, një telegram që më
nxorri nga rreziku i gjumit në dëborë ose nofullat e ujkut.
Emilia Pardo Bazán
Lindur Shtator 16, 1851, A Coruña, Spanjë
Vdiq Maj 12, 1921 (vjeç 69), Madrid, Spanjë
Profesioni Romancier, tregimshkrues, gazetar, kritik
Emilia Pardo Bazán, njohur gjithashtu si Emilia, konteshë e Pardo Bazán, ishte një autore
dhe dijetare spanjolle.
Veç të tjerash, Emilia njihet për sjelljen e natyralizmit në literaturën spanjolle, për
përshkrimet e hollësishme të realitetit, dhe për rolin e saj në literaturën feministe të kohës
së saj.
Ajo ishte një gazetare, eseiste dhe kritike. Vdiq në Madrid.
Emilia Pardo-Bazan
Dashuria e parë
Sa vjeç isha atëhere? Njëmbëdhjetë ose dymbëdhjetë? Ndoshta trembëshjetë, sepse
përpara asaj moshe është shumë herët të biesh seriozisht në dashuri; por nuk do të
përpiqem të jem i saktë, duke menduar që në vëndet e jugut zemra piqet shpejt, nëse
është ky organi që duhet fajësuar për trazime të tilla.
Nëse nuk mbaj mend me saktësi se kur, unë mund të them të paktën saktësisht se
si m’u çfaq dashuria ime e parë. Unë vdisja të vidhesha në dhomën e tezes sapo që kjo
ikte në kishë për përkushtimet e saj mbrëmësore, dhe të rrëmoja në sirtarët e komosë së
saj, të cilat i mbante me një rregull të admirueshëm. Ato sirtare për mua ishin një
muzeum. Atje gjithmonë ndeshja diçka të rrallë ose antike, që nxirrte një frymë me një
aromë të lashtë dhe misterioze, aroma e freskoreve prodhuar prej drurit tropikal sandalud
që parfumonte të linjtat e saj të bardha. Jastëçka sateni për gjilpëra, tashmë të zbehura,
dorezoret e bëra me shtiza, mbështjellë me kujdes me letër të hollë, foto shenjtorësh,
materiale për qepje, një kuletëz prej kadifeje blu të qëndisur me lule, një rozar qelibari
dhe argjendi mund të çfaqej nga qoshkat e ndonjë sirtari. Unë i shikoja i zhytur në
mendime dhe, pastaj, i ktheja në vendet e tyre. Por, një ditë, e mbaj mend si sot, në
qoshen e sirtarit të parë, e shtrirë mbi disa jaka tantellash të vjetra, pashë diçka që
shkëlqente si ar, futa dorën, si budalla zhubrosa tantellën dhe tërhoqa jashtë një portret,
një miniaturë fildishi, rreth tetë centimetra i gjatë, në një kornizë ari.,
O godita që në shikimin e parë. Një rreze dielli hyri nga dritarja dhe ra mbi
formën tërheqëse, që sikur donte të dilte nga sfondi i errët dhe të vinte drejt meje. Ishte
një krijesë nga më të mrekullueshmet, të tillë që nuk e kisha parë kurrë, veçse në ëndërrat
e adoleshencës sime. Zonja në portret duhet të ishte diku te të njëzetat, jo një zonjë e
thjeshtë, por as një burbuqe gjysëm e hapur, por një grua me shkëlqimin e plotë të
bukurisë së saj. Fytyën e kishte ovale, por jo shumë të gjatë, buzët të plota, gjysëm të
hapura dhe në buzëqeshje, sytë e saj hidhnin një vështrim anësor të mekur, dhe kishte një
vrymëz në mjekër, sikur ta kishte bërë maja e gishtit lozonjar të Kupidit. Veshja e saj e
kokës ishte e çuditshme, por elegante. Një tufëz e përbashkët krelash lëmuar në formë
koni mbulonin tëmblat e saj, dhe mbi kokë i ngrihej një shportë floku gërshetë. Kjo rrobë
e vjetër koke, që ishte shtrënguar lart duke filluar nga gropa e qafës së saj, tregonte të
gjithë butësinë e gushës së saj të re, mbi të cilën groëza e mjekrës së saj ishte kopjuar,
por më zbehtë dhe më delikatisht.
Sa për fustanin e saj, nuk përpiqem të mendoj nëse gjyshet tona ishin më pak të
thjeshta seç janë gratë tona sot, ose nëse rrëfyeset e kohëve të shkuara ishin më të
mëshirshme se sa ato të tashmet, jam i prirur të mendoj të dytën, sepse shtatëdhjetë vjet
të shkuara gratë krenoheshin me të qënit të krishtera të devotshme, dhe do t’i bindeshin
udhërrëfimit të ndërgjegjes së tyre mbi çështje të tilla kaq serioze e të rëndësishme. I
pamohueshëm është vetëm fakti se nëse një nga zonjat e ditëve tona do ta paraqiste veten
me veshjen e zonjës në portret, do të kishte ndodhur një skandal; sepse që nga beli i saj,
që fillonte që tek sqetullat, e lart, atë e mbulonte vetëm një velë me pala prej pëlhure të
hollë, që lejonin të dukeshin, në vend që të mbulonin, dy male dëbore, midis të cilave
gjarpëronte një fill perlash. Me një mungesë të mëtejshme modestie ajo shtrinte dy krahë
të rrumbullakosur, të denja edhe për Juno, që përfundonin në duar të modeluara shumë
fin, kur them duar nuk jam shumë i saktë sepse, të flasim tamam, mund të shikohej vetëm
njëra dorë, dhe ajo dorë mbante një shami të ngarkuar me qëndisma.
Edhe sot habitem me atë efektin e çuditshëm që përqëndrimi mbi atë miniaturë
prodhoi tek unë, dhe se si mbeta si në ekstazë, pothuaj pa frymë, duke e ngrënë portretin
me sytë e mi. Unë kisha parë aty këtu foto grash të bukura. Shpesh ndodhte që në gazetat
e ilustruara, në gdhendjet mitologjike në dhomën tonë të ngrënies, ose në vitrina
dyqanesh, ose një siluetë harmonike dhe e hijshme e tërhiqte vështrimin tim artistik
pjekur para kohe. Por miniatura e sirtarit të tezes sime, veç bukurisë së madhe, më dukej
sikur lëvizte nga një frymëmarrje e lehtë e jetësore. Jo, nuk ishte trilli i një piktori, por
imazhi i një personi të vërtetë e konkretë prej mishi e gjaku. Toni i ngrohtë dhe i pasur i
ngjyrave ju bënte të hamendësoje se gjaku ishte i vakët nën lëkurën e sedeftë. Buzët ishin
paksa të hapura për të nxjerrë ca dhëmbë të zmaltuar. Për të plotësuar iluzionin, rrotull
kornizës vinte një brez floku natyral, ngjyrë gështenjë, valor dhe i mëndafshtë, që ishte
rritur në tëmblat e origjinalit.
Siç e kam thënë, ishte më shumë se një kopje, ishte pasqyrimi i një personi të
gjallë nga e cila unë ndahesha nga një mur xhami. E kapa, frymëmora mbi të, dhe m’u
duk sikur ngrohtësia e hyjnores misterioze komunikoi me buzët e mia dhe qarkulloi në
venat e mia. Në këtë çast, dëgjova hapa në korridor. Ishte tezja që kthehej nga lutjet e saj.
Dëgjova kollën e saj azmatike dhe tërheqjen e këmbëve të saja me cermë. Pata kohë
vetëm sa për të futur miniaturën në sirtar, ta mbyll dhe afrohem dritares, duke stisur një
sjellje të pafajshme dhe mospërfillëse.
Tezja hyri me zhurmë, sepse të ftohtit e kishës kishte acaruar katarhin e hundëve,
tashmë kronike. Me të më parë mua, sytë e rudhur ju çelën dhe, duke më goditur lehtë
miqësisht me dorën e saj të konsumuar, më pyeti nëse ja kisha kisha bërë lëmsh sirtarët si
zakonisht. Pastaj, me një qeshje nën zë, tha:
- Prit pak, prit pak! Kam diçka për ty, diçka që do të të pëlqejë.
Dhe nxorri nga xhepi i saj gjigand një qeskë letre, dhe nga qeska e letrës nxorri
tre ose katër kubikë të butë karamelesh që ishin ngjitur sëbashku, dhe që më dha një
ndjenjë të vjelle.
Paraqitja e jashtme e tezes sime nuk të fton dot të hapësh gojën për të ngrënë këto
ëmbëlsira. Dua të them: vitet në kurriz, humbja e dhëmbëve, sytë e saj të dobësuar në një
shkallë të pazakontë, mbirja e një mustaqeje qime shkurtër e qimetrashë mbi gojën e saj
të thithur brenda, që ishte shtatë sentimetra e gjerë, tufa floku gri e të ashpra të trallisura
mbi tëmblat e saj verdhacuke, një gushë e varur dhe e zbehtë si kreshta e një gjeli deti në
humor. Shkurt, nuk i mora karamelet. “Uf!” Një ndjenjë idhnimi, një protest burrërore
ngriti krye brenda meje, dhe thashë me forcë:
- Nuk e dua, nuk e dua!
- Nuk e do?! Ua, sa çudi! Dhe kush, ti, që je më lakmitar se një mace!
- Nuk jam djalë i vogël, - bërtita, duke i dhënë vetes lart, dhe duke u ngritur në
majë të gishtave. – Nuk më pëlqejnë ëmbëlsirat.
Tezja më pa me gjysëmhumori dhe gjysëm ironie dhe, më në fund, duke i lënë
rrugë ndjenjës argëtuese që i shkaktova, shpërtheu në të qeshura, duke e shpërfytyruar
veten fare, dhe tregoi anatominë e llahtarshme të nofullave të saj. Ajo qeshi kaq me shpirt
saqë mjekra dhe hunda u takuan, duke fshehur buzët e saj, dhe duke theksuar dy rudha,
ose më mirë dy ruvi, dhe më shumë se një duzinë vijëzash mbi faqet dhe kapakët e syve
të saj; në të njëjtën kohë, koka dhe trupi i saj shkundeshin nga e qeshura, derisa, më në
fund, i filloi kolla e cila po ndërpriste shpërthimet, dhe midis të qeshurës dhe kollës,
zonja e moshuar, po më spërkaste, në mënyrë të pavullnetshme, mbi të gjithë fytyrën
time. I poshtëruar, dhe i pështirosur, u arratisa shpejt e shpejt drejt dhomës së mamasë
sime, ku u lava me ujë e sapun, dhe fillova të mendoja për zonjën e portretit.
Qysh nga ajo ditë dhe orë, nuk mund t’i largoja mendimet prej saj. Sapo tezja
dilte jashtë, më duhej vetëm një minutë që të rrëshqisja në dhomën e saj, të hapja sirtarin,
të nxirja miniaturën dhe të humbja në mendime. Nga të vështruarit gjatë, fantazoja sikur
sytë e saj të mekur, nëpërmjet velit sensual të qerpikëve të saj, fiksoheshin mbi mua, dhe
se gjoksi i saj i bardhë frymëngrihej. Më vinte turp ta puthja, duke menduar se ajo do të
bezdisej nga guximi im, dhe vetëm sa e shtrëngoja pas zemrës ose pas faqes. Të gjitha
këto veprime dhe mendime i drejtoheshin zonjës; sillesha me të me edukatën më të
jashtëzakonshme dhe me shumë delikatesë. Përpara se të hyja në dhomën e tezes dhe të
hapja sirtarin e ëndërruar, lahesha, krihja flokët dhe rregullohesha, siç kisha parë se bëhej
zakonisht përpara se të shkoje në një takim dashurie.
Shpesh takoja në rrugë djem të moshës sime, që ishin shumë krenarë për çupkat e
tyre të zemrës, të cilët më tregonin tërë gëzim letra dashurie, fotografi dhe lule, dhe që
më pyesnin në kisha ndonjë shpirtkëz timen që të shkëmbeja. Një ndjenjë e
pashpjegueshme turpi më lidhte gjuhën, dhe vetëm përgjigjesha në mënyrë enigmatike
dhe me një buzëqeshje krenare. Dhe kur më pyesnin se çfarë mendoja për bukurinë e
zonjushave të tyre të vogla, unë mblidhja supet dhe me përbuzje i quaja bardhakë të
shëmtuar.
Një të dielë, vajta të luaja në shtëpinë e disa vajzave të vogla kushurira, vërtet
shumë të bukura, më e madhja nga të cilat nuk i kishte mbushur pesëmbëdhjetë. Ne po
argëtoheshim duke parë në një stereoskop, kur, papritur një nga vajzat e vogla, më e
vogla, që nuk besoj se i kishte dymbëdhjetë pranvera, ma kapi dorën fshehurazi, dhe, me
një farë hutimi dhe skuqur prush, më pëshpëriti në vesh: “Merre këtë.”
Në të njëjtën kohë, ndjeva në pëllëmbën e dorës diçka të butë dhe të freskët, dhe
pashë se ishte një konxhe trëndafili me gjethe jeshile. Vajza e vogël vrapoi duke
buzëqeshur dhe duke më parë me bisht të syrit, por, unë, me dlirësinë e denjë për
Krishtin, thirra: “Merre këtë.”
Dhe ja hodha konxhen përpara hundës, një refuzim që ja mbushi sytë me lot dhe
që e mërziti të gjithë mbasditen, dhe, për të cilën, akoma nuk më ka kërkuar falje edhe
sot, megjithëse është martuar dhe ka tre fëmijë.
Dy ose tre orët që shpenzonte tezja ime mëngjezeve dhe mbrëmjeve sëbashku në
kishë ishin shumë të shkurtra për mua që doja të admiroja portretin magjepsës. Vendosa,
më në fund, që ta mbaja miniaturën në xhep, dhe vija rrotull gjithë ditën duke u fshehur
nga njerëzit sikur të kisha kryer ndonjë krim. Fantazoja sikur portreti që aty nga burgu i
vet prej rrobe i xhepit mund t’i shikonte të gjitha lëvizjet e mia, dhe mbrita në një
ekstrem qesharak. Nëse doja të kruhesha, nëse doja të ngrija çorapet ose të bëja çfarëdo
gjëje tjetër që nuk shkonte me idealizmin tim të dashurisë së dlirë, fillimisht nxirrja
miniaturën nga xhepi, e vendoja në një vend të sigurtë dhe pastaj e konsideroja veten të
lirë të bëja çfarëdo gjëje që do të doja. Në fakt, qysh se kisha bërë vjedhjen, trillet e mia
nuk kishin kufi. Natën e fshihja nën jastëk dhe flija me idenë e mbrojtjes së miniaturës;
portreti rrinte pranë murit, unë jashtë, dhe zgjohesha një mijë herë, nga frika se dikush do
të vinte të më linte pa thesarin tim. Më në fund, unë e nxirrja nga poshtë jastëkut dhe e
fusja nën këmishë, mbi anën e majtë të gjoksit, mbi të cilin, gjatë ditës, mund të dukej
gjurma e kornizës.
Kontakti me miniaturën e dashur më jepte mua ëndërra të shijshme. Zonja e
portretit, jo si shëmbëlltyrë, por në përmasat e saj natyrale, e gjallë, e hijshme, e dashur, e
bukur, vinte drejt meje për të më çuar në pallatin e saj me një tren të shpejtë fluturues.
Me një autoritet të ëmbël, më bënte të ulesha tek një stol te këmbët e saj dhe e kalonte atë
dorën e saj të modeluar aq bukur, mbi kokën time, duke më pëkdhelur vetullën, sytë, dhe
kaçurrelat rebele. Unë i lexoja asaj mesharin, ose luaja në lahutë, dhe ajo denjonte të
buzëqeshte, duke më falenderuar për kënaqësinë që i falja me leximet dhe këngët. Pastaj
më përmbytnin kokën kujtimet romantike, dhe, herë unë isha një pazh, e herë tjetër një
rapsod.
Me gjithë këto ide fantastike, në fakt fillova të dobësohem ndjeshëm, që u vu re jo
pa shqetësim nga prindërit e mi dhe tezja.
- Në këtë epokë të rrezikshme dhe kritike zhvillimi, gjithçka është alarmuese, -
tha babai im, që lexonte libra mjeksie dhe më kqyrte me shqetësim kapakët e nxirrë të
syve të mi, sytë e mi të fjetur, buzët e mia të mbledhura dhe të zbehta, dhe, mbi të gjitha,
mungesën e plotë të oreksit që më kishte pushtuar.
- Luaj, djalë, ha djalë, - më thoshte.
- Nuk më vjen, - i përgjigjesha unë zemërvrarë.
Ata filluan të flisnin se si të më hiqnin mendjen, ofruan të më çonin në teatër, më
ndaluan mësimet, dhe më jepnin qumësht të freskët gjithë shkumë për të pirë. Më pas
filluan të më hidhnin ujë të ftohtë mbi kokë dhe kurriz për të më forcuar nervat; dhe vura
re se babai im, tek tavolina apo në mëngjes kur shkoja te krevati i tij për t’i uruar
mirëmëngjesin, më shikonte me vëmendje për pak kohë, dhe, nganjëherë, më kalonte
dorën lart e poshtë shtyllës sime kurrizore, duke prekur vertebrat. Unë ulja sytë në
mënyrë hipokrite, i vendosur për të vdekur se sa të pohoja krimin tim. Sapo shpëtoja nga
meraku i dashurisë së familjes, unë shkoja i vetmuar të ndodhesha në shoqërinë e zonjës
së portretit. Më në fund, për të qënë më afër saj, mendova se mund ta hiqja kristalin e
ftohtë. U drodha nga ideja e këtij veprimi, por, më në fund, fitoi dashuria ime mbi frikën
e dobët me të cilën më mbushte një përdhosje e tillë, dhe, me një dinakëri mjeshtërore, ja
arrita në heqjen e xhamit dhe ekspozimin e pllakës së fildishtë. Ndërsa mbështeta buzët
mbi pikturë, munda të nuhas aromën e lehtë të kornizës me flokë, dhe përfytyroja më
jetësisht se ishte një njeri prej vërteti të cilën e kisha në duart e mia që dridheshin. Një
ndjenjë dobësia më mbërtheu, dhe rashë pandjenja mbi kanape duke mbajtur fort
miniaturën.
Kur erdha në vete, pashë babanë, mamanë, dhe tezen, të gjithë të përkulur me
ankth mbi mua. Lexova mbi fytyrat e tyre terrorin dhe alarmin. Babai po më maste
pulsin, tundi kokën dhe mërmëriti: “Pulsi i tij regëtin dobët, mezi e ndjej.”
Tezja ime, me gishtrinjtë si kthetra, po provonte të më hiqte portretin, dhe unë
mekanikisht po e fshihja dhe e mbaja fort.
- Oh, djali im i dashur, lëshoje, po e dëmton! – thirri tezja. – Nuk e shikon që po e
ndot? Nuk po të qortoj, i dashur. Do të ta tregoj sa herë që të duash, por mos e prish;
lëshoje, po e dëmton.
- Lere ta mbajë, - u lut mami, - djali nuk është mirë.
- E vetmja gjë që nuk kërkohet! – u përgjigj zonja e moshuar. – Si t’ja le! Kush do
të pikturojë një si kjo? Ose të më bëjë përsëri siç isha atëhere? Sot askush nuk pikturon
miniatura, është një gjë e së kaluarës, edhe unë jam një gjë e së kaluarës, dhe nuk jam ajo
që përfaqësohet këtu.
Sytë m’u zmadhuan me tmerr, gishtrinjtë e mi e lëshuan pikturën. Nuk e di se si
munda të shqiptoj:
- Ju, portreti jeni ju?!
- Pse nuk mendon se jam po aq e bukur edhe sot, djali im? Bah! Dikush duket më
mirë në moshën njëzeetrevjeçare se sa … se sa … nuk e di se sa, e kam harruar se sa
vjeçe jam.
Koka m’u var dhe desh më ra prapë të fikët. Babai më ngriti në krahë, më çoi tek
krevati dhe më detyroi të gëlltisja disa lugë verë portoje.
E mora veten shumë shpejt, dhe nuk kisha dëshirë, kurrë më, të hyja tek dhoma e
tezes prapë.
Alan Paton
Alan Stewart Paton (11 Janar 1903 – 12 Prill 1988) ishte një autor Afrikano Jugor i bardhë dhe një aktivist politik liberal.
Paton lindi në Pietermaritzburg, Provinca Natal (tani KwaZulu-Natal), djali i një shërbëtori civil.
Pas diplomimit, Paton punoi si mësues ku u njoh edhe me të shoqen e ardhshme, Dorrie Francis Lusted. Pas vdekjes së saj nga efizema në 1967, ai u martua me sekretaren e tij Anne Hopkins.
Emri i tij përjetësohet në Sallën e Lirisë të Organizatës Ndërkombëtare të Çlirimit.
Alan Paton
Heipni
Nga të 600 djemtë në shkollën e riedukimit, 100 ishin të moshës nga dhjetë deri
katërmbëdhjetë vjeç. Seksioni, nga varej kjo shkollë, kishte shprehur shpesh idenë për t’i
larguar këta të fundit dhe për të ngritur një institucion të veçantë për ta, diçka si shkollë
industriale. Kjo do të ishte shumë e mirë sepse kundravajtjet e tyre ishin të
parëndësishme. Po të hapej një shkollë e tillë do të më pëlqente të isha aty drejtor sepse
do të ishte një punë më e lehtë. Djemtë e vegjël kthehen instiktivisht drejt dhembshurisë
dhe kështu mund t’i kontrollosh lehtë dhe natyrshëm.
Disa prej tyre, po t’u qëndroja afër, në paradë, në shkollë ose gjatë një ndeshjeje
futbolli, do të më vrojtonin tërë vëmendje, jo ashtu hapur e drejt për drejt, por tërthorazi
dhe fshehurazi. Shpesh i kapja mat me vështrim dhe u bëja shënja të vogla njohjeje, gjë
që i kënaqte dhe pushonin së vrojtuari dhe përqëndroheshin plotësisht në lojën ose
aktivitetin që zhvillohej. E dija që kështu autoriteti im konfirmohej dhe forcohej. Lidhjet
sekrete me ta ishin një burim i pashtershëm kënaqësish për mua. Shpesh ecja përkrah
fëmijëve në paradën e heshtur dhe të rregullt dhe qëndroja pranë ndonjërit prej tyre. Ai
shikonte drejt, përpara, me një ngrysje të lehtë përqëndrimi që shprehte si vetëdijen
fëminore ashtu edhe indiferencën burrërore për praninë time. Nganjëherë i tërhiqja
veshin dhe ai jepte një buzëqeshje të shkurtër njohjeje ose vrenjtej nga një përqëndrim
edhe më i madh. Ishte e natyrshme që këto shërehje të jashtme të kufizoheshin vetëm me
më të vegjlit, por edhe djem më të rritur i vinin re dhe i merrnin si për vete. Gjatë ditëve
me turbullira dhe shqetësime, dhe kur ekzistonte rreziku i ftohjes midis autoriteteve dhe
djemëve, këto gjeste të thjeshta dhe natyrore ishin sikur të siguronim njeri – tjetrin se
asgjë e rëndësishme nuk kishte ndryshuar.
Të dielave mbasdite, kur isha me shërbim, merrja veturën time në shkollë dhe
vështroja djemtë e caktuar për liridalje. Ky çast ndiqej nga shumë djem që nuk u jepej
liridalje. Shpesh i thoshnin njëri-tjetrit: “Për kaq javë edhe unë do të kem liridalje”. Midis
tyre kishte edhe nga ata të vegjël, të cilët i merrja me radhë në veturën time. Dilnim në
rrugën Potchefstrom, me atë trafikun e tij të pareshtur, shkonim nga kryqëzimi dhe
ktheheshië nga rruga Van Vyskrus. I pyesja për familjet e tyre, prindërit, motrat dhe
vëllezërit dhe hiqesha sikur s’dija asgjë për Durbanin, Port Elizabetën, dhe Klokolanin
dhe i pyesja në ishin vendet e tyre më të mëdhenj se Johanesburgu.
Një nga djemtë e vegjël ishte Heipni (“Gjysmëqindarka”), rreth dymbëdhjetë
vjeç. Ishte nga Bloemfontein dhe më llafazani nga të gjithë. E ëma i punonte në shtëpinë
e një të bardhi dhe ai kishte dy vëllezër e dy motra.Vëllezërit ishin Riçardi dhe Diki kurse
motrat, Ana dhe Mina.
- Riçard dhe Diki? - pyeta.
- Po, zotëri.
- Në anglisht, - i thashë, - Riçard dhe Diki janë i njëjti emër.
Kur u kthyem në shkollën e riedukimit, dërgova të më sjellin dokumentat e
Heipnit. Atje shkruhej qartë, ai ishte jetim, madje pa asnjë farefis. Kishte bredhur nga
njëra shkollë në tjetrën, kishte qënë i pabindur, i pakontrollueshëm dhe dikur kishte
vjedhur në treg.
Kërkova pastaj regjistrin e letrave dhe zbulova se Heipni i shkruante rregullisht,
ose ttjerë kishin shkruar për të derisa ishte bërë zot i vetes, zonjës Beti Marman me
adresë: 48 Vlak, Bloemfontein. Por zonja Marman nuk i ishte përgjigjur asnjëherë. Kur e
kishin pyetur Heipnin, ai kishte thënë se ndoshta ajo ishte e sëmurë. U ula dhe i shkrova
menjëherë nëpunësit të Mirëqënies Shoqërore në Bloemfontein duke i kërkuar të dhëna.
Herën tjetër që e pata Heipnin në veturë e pyeta përsëri për familjen e tij. Ai më
tha të njëjtat gjëra, e ëma, Riçard dhe Dik, Ana dhe Mina, por ai e zbuti D tek Diki,
kështuqë tingëlloi si Tiki.
- M’u duk se the Diki, - i thashë unë.
- Unë thashë Tiki, - tha ai.
Më vështroi tinëz. Arrita në përfundim se ky jetim i Bloemfonteinit ishte një djalë
i zgjuar, se më kishte treguar një ngjarje të trilluar dhe se kishte ndryshuar vetëm një
gërmë për t’u siguruar nga pyetjet e mëtejshme. Kuptova gjithashtu se atij i vinte turp që
ishte pa familje dhe i kishte shpikur të gjitha që askush të mos e kuptonte se ishte pa
baba, pa nënë dhe se askush në botë nuk merakosej në jetonte ai apo jo. Pata një ndjenjë
të fortë dhembshurie për të dhe vendosja t’i falja atij kujdes atëror.
Nga nëpunësi i sigurimeve shoqërore në Bloemfontein erdhi një letër ku thuhej se
zonja Beti Marman e 48 Vlak ishte person real që kishte katër fëmijë që quheshin Riçard
dhe Diki, Ana dhe Mina, por që Heipni nuk ishte fëmi i saj po që e njihte si një të
braktisur të rrugëve. Ajo nuk u ishte përgjigjur letrave të tij sepse ai i drejtohej asaj me
nënë dhe ajo nuk ishte e ëma e tij dhe as që dëshironte të luante ndonjë rol të tillë. Ajo
ishte një grua e denjë, besnike e kishës dhe nuk kishte ndërmend të kompromentonte
familjen e saj duke e lidhur me këtë fëmijë.
Por mua Heipni më dukej gjithçka veç fajtor jo. Dëshira e tij për të patur një
familje ishte kaq e fortë, regjistri i sjelljes së tij në shtëpinë e riedukimit kaq pa njollë dhe
meraku i tij për të kënaqur dhe për t’ju bindur të tjerëve kaq i madh sa që fillova të
ndjehesha i detyruar ndaj tij. E pyeta edhe një herë për “nënën” e tij.
Ai nuk fliste shumë për të dhe pa shumë lëvdata. Ajo ishte e dashur, e ndershme,
e përpiktë. Shtëpinë e mbante të pastër. I donte fëmijët. Ishte e qartë se fëmija pa shtëpi i
ishte afruar asaj diku sa ç’mund të më ishte afruar mua, e kishte vrojtuar atë njëlloj si
edhe mua, por nuk ka pasë ditur sekretin si t’ia hapte zemrën që ajo ta pranonte dhe ta
shpëtonte nga ajo jetë vetmitare.
– E pse vidhje kur kishe një nënë të tillë? – e pyeta.
Ai nuk mundi t’i përgjigjej kësaj pyetje. As mendja e tij dhe as kuraja e tij nuk
mundën të gjejnë një përgjigje sepse ai e dinte se me një nënë të tillë s’do të kishte
vjedhur kurrë.
- Emri i djalit është Diki, - i thashë, - jo Tiki.
Dhe atëhere ai e kuptoi se hileja i ishte zbuluar. Një djalë tjetër do të kishte thënë:
“Unë ju thashë që e ka emrin Diki.”, por ai ishte shumë i zgjuar. Ai e kuptoi që përderisa
e kisha vendosur që emri ishte më emri ishte Diki, atëhere duhet të kisha vendosur edhe
gjëra të tjera. U befasova nga efekti i papritur dhe i dukshëm i veprimit tim. E gjithë
siguria e tij trimërore vdiq brenda tij dhe ai qëndronte atje lakuriq, jo si gënjeshtar, po si
fëmijë i pashtëpi që e kishte rrethuar veten me nënë, vëllezër dhe motra, që nuk
ekzistonin. Kisha shkatërruar vet themelet e krenarisë së tij dhe vetëdijen e tij të
rëndësisë njerëzore.
Ra menjëherë i sëmurë. Mjeku tha se ishte tuberkuloz. I shkrova menjëherë
zonjës Marman duke i treguar të gjithë ngjarjen se si ky djalë i vogël e kishte vëzhguar
atë dhe kishte vendosur që ajo ishte personi që ai dëshironte si nënën e tij. Po ajo u
përgjigj duke thënë se nuk mundej ta merrte në ngarkim. Nga njëra anë Heipni ishte
Mosuto kurse ajo grua me ngjyrë dhe, nga ana tjetër, ajo nuk kishte patur kurrë fëmijë me
andralla të tilla, pra, si mund ta pranonte ajo?
Tuberkulozi është shumë i çuditshëm. Nganjëherë çfaqet krejt papritur si një mik
i rrallë dhe shpejt shkon deri në fund. Heipni u tërhoq nga bota, nga drejtorët dhe nënat
dhe doktori tha se shpresat ishin të pakta. I dëshpëruar i dërgova të holla zonjës Marman
që të vinte.
Ajo ishte grua e thjeshtë. Kur pa që situata ishte serioze, pa zhurmë e pa
shqetësim e birësoi Heipnin për djalë të saj. E gjithë shkolla e riedukimit e pranoi atë si
nënën e Heipnit. Ajo qëndronte gjatë të gjithë ditës me të dhe i fliste për Riçardin dhe
Dikun, Anën dhe Minën dhe se ata mezi po e prisnin që të vinte në shtëpi. Ajo derdhi mbi
të dashurinë e saj dhe nuk kishte frikë se sëmurej dhe as që do ta lejonte që sëmundja ta
pengonte atë që të kënaqte etjen e Heipnit për të qënë bir.
Ajo i fliste atij se ç’do të bënin kur të ktheheshin, si do të shkonte në shkollë dhe
ç’do të blenin për natën e Palaçove. Kurse ai i kushtonte asaj të gjithë vëmendjen e tij
dhe kur unë i shkova për vizitë ai ishte mirënjohës, por tashmë unë kisha dalë nga bota e
tij. E ndjeja veten si një të gjykuar në atë që kisha kuptuar vetëm ekzistencën dhe jo
përmasat e dëshirës së tij. Do të doja të kisha bërë diçka më shpejt, diçka më të zgjuar,
diçka më të pakursyer.
Atë e varrosën në fermën e shkollës dhe zonja Marman më tha:
- Kur t’i vendosni qivurin shkruani që ishte djali im. Më vjen turp, - shtoi ajo, - që
nuk e pranova më parë.
- Sëmundja, - i thashë, - njëlloj do t’i kishte ardhur.
- Jo, - tha ajo duke tundur kokën me siguri. - Nuk do t’i kishte ardhur. Edhe po t’i
kishte ardhur, në shtëpi do të ishte më ndryshe.
Ajo u largua për në Bloemfontein pas kësaj vizite të jashtëzakonshme në shkollën tonë,
kurse unë i premtova vetes të isha më i kujdesshëm në detyrë.J. Roxher Beikë
Ishulli prej betoni
Kur gjeti të parën, Simoni nuk i tregoi askujt. Ai e fshehu atë thellë në xhepin e kostumit
grit të errët dhe u bashkua me fëmijët e tjerë që po vizatonin harta në rërë. Atë natë, në
çastin që e ëma s’po e shihte, ai e rrëshqiti atë poshtë jastëkut. Xhein i dha puthjen e
natënemirës dhe mbylli derën. Kur drita u zbeh ngadalë deri në një blu të thellë
gjumëndjellëse, ai u çua dhe, duke u mbështetur në krahun topolak, shqyrtoi zbulimin e
tij.
Ishte shumë interesante: e butë, pa qënë e shypur, e përkulshme, pa patur sustë,
një ngjyrë e bukur e re dhe aroma ishte e çuditëshme. I mori përsëri erë dhe, diku, thellë,
brenda trupit, ndjeu një shqetësim. I sillte diçka ndërmend, po se çfarë, nuk e mbante
mend. Në moshën pesë vjeç, njeriu nuk shqetësohet gjatë dhe gjumi vjen shpejt.
Ditën tjetër, ngjyra e saj ishte më e errët, pothuaj e zezë. Kishte zënë një erë të
keqe dhe ishte rudhosur, kështu që Simoni e hodhi dhe shkoi të kërkonte një tjetër.
Pasi u sorrollat ca në gropën e rërës, ai dredhoi mespërmes sheshit të shtruar të
lojrave dhe zbriti poshtë shkallës lyer në të bardhë, që të çonte në nivelin e poshtëm. Ky
ishte një territor i ndaluar për fëmijët. Dielli ishte shumë i nxehtë.
Ai po qëndronte mbi një platformë trekëndore, dy anët e të cilës kishin mure,
muri i ulët që sapo kishte zbritur dhe një tjetër shumë i lartë dhe pa dritare. Ana tjetër, e
treta, përfundonte me një kalim mjaft të pjerrët drejt autostradës 24 kalimshe.
Pasi pa rrotull për t’u siguruar që asnjë nuk e kishte ndjekur, Simoni shkoi drejt
vendit ku bashkoheshin të dy muret. Në fakt, ato nuk bashkoheshin krejtësisht dhe kishte
vend të mjaftueshëm që të zvarritej mes tyre një djalë i vogël.
* * *
- Simon, shpirt, çfarë ke në dorë? - pyeti Xhein kur ai hyri tërë pluhur e duke
dihatur për të marrë ushqimin e mesditës.
- Oh, asgjë, mama, - tha ai. Por veprimet e tij kundërshtuan aq qartë ato që tha ai
sa që ajo qeshi. Ai mbante njërën dorë prapa kurrizit dhe ecte brinjas drejt dhomës së tij.
Ajo u përkul mbi fytyrën e tij. - Hajde, djalosh, - e lajkatoi ajo, - tregoi mamit
çfarë ke gjetur.
Pa dëshirë, ai nxori krahun nga prapa, e zgjati përpara dhe hapi grushtin.
Për një çast ajo i nguli vështrimin gjësë që shtrihej në pëllëmbën e tij. Më në fund
ajo foli:
- Ku e gjete? - pyeti duke shpresuar që Simoni nuk po shihte që ajo ishte
zverdhur, dridhej dhe përpiqej të kontrollonte zërin.
Simoni vështroi i druajtur. Mamaja e tij do të zëmërohej po t’i thoshte që kishte
zbritur në nivelin e ndaluar të poshtëm, aq pranë autostradës. - Ja, aty jashtë, - tha ai i
shkujdesur.
- Hmm. Ai do t’i tregosh babait se ku e gjete?
Simoni shpërtheu në lot.
- Mos u zemëro, mama, të lutem.
Papritur ajo e mbështolli fort në krahët e saj. - Nuk jam zemëruar, shpirt. Mos u
shqetëso më për të.
Lotët e e saj binin mbi shtjellën e ndritshme të flokëve të tij.
- Shko dhe laj duart, - foli ajo shpejt duke tërhequr dhe duke shkuar tek dritarja që
Simoni të mos i shihte faqet që i shndrisnin.
Ajo e vështroi përsëri atë gjënë që tashmë e kishte në dorën e saj. Rrinte shtrirë
mbi pëllëmbën e saj si një çarje mizore mbi hartën e rrudhave të dorës së saj. Mendimi i
parë i saj ishte ta flakte poshtë, ta fuste tek oxhaku i hedhurinave dhe le të bluhej deri në
pluhur sëbashku me kanoçet dhe kutitë e kartonit. Por ajo e dinte se të fshihej një zbulim
i tillë ishte një krim kapital. Autoritetet ishin të prerë për këto gjëra. Ajo vendosi që të
merrte vendim kur të kthehej Roberti në shtëpi. Qëndroi pa lëvizur, duke vështurar nga
dritarja.
Apartamenti nuk ishte si, të thuash, shumë lart. Ishte në katin e 32-të. Shumë më
poshtë zgjateshin si një fjongo autostrada e madhe që përçonte një trafik pa ndalesa nga
veriu i Skocisë në brigjet e Mesdheut. Nën diellin vezullues, ajo ishte si një brez drite që
kalonte nëpër Angli, kërcente mbi kanal dhe ndante Francën më dysh. Aty bashkohej me
rrugë të ngjashme nga Skandinavia, Rusia dhe Spanja.
Dukej shndritshëm jashtë edhe mes xhamave të errët, që ishin të detyrueshëm për
të gjithë. Drita kërcente nga blloqet katrore verbuese: apartamente, zyra, fabrika, disa
prej të cialve ishin me mure të xhamtë. Ndërmjet tyre ishin nivelet e dyqaneve të lidhura
me ura të hijshme ose vargje shkallaresh me nivelet e lojrave, të sporteve dhe me sheshe
të papërdorura, të shtruara me rrasa ngjyrë rozë. Në sheshet e lojrave kishte gropa rëre që
shkëlqenin, një rërë e imët, e argjendë, dhe vaska noti të shtruara me pllaka të llustruara.
Kjo ishte Anglia, nga bregu në breg, një ishull betoni. Edhe kodrat e Uellsit dhe
Skocisë ishin krasitur në katrore, kube etj. duke rritur qiellgërvishtës prej betoni e xhami.
Kjo ishte Evropa.
- Çfarë do të bësh me të, mami?
Xhein u shkëput nga ëndërrimet e saj dhe pa Simonin prane saj.
- Unë mendoj ta vemë këtu, në raft, që ta shohi babi kur të vijë nga puna.
Ajo u përpoq të fliste pa alarm, njëlloj sikur të kishte gjetur vetëm një copë hekur
me formë të çuditëshme ose një copë xhami me ngjyrë pak të veçantë. Sidoqofte i duhej
të merrte vesh edhe dicka. Ajo mori një gotë të shkallëzuar me ujë dhe treti në të një lugë
plot me një pluhur të bardhë. Pasi Simoni e piu qumështin, ajo pyeti e shkujdesur: - A ja
tregove ndonjë tjetri, i dashur?
- Jo. Ky është sekreti im. Sekreti im …, - përsëriti ai, i kënaqur që mamaja ishte
më e interesuar në sendin se sa në vendin ku e kishte gjetur. Dhe shtoi me mirëbesim: -
Unë gjeta tre.
Stomaku i saj u mblodh nga një spazëm tjetër frike.
- Tre?! Ç’i bëre të tjerat? - Mendja e saj fluturonte. Ku i kishte lënë? Në ashensor,
në gropën e rërës apo plluskonin mbi ujin e vaskave?
- I hodha. Ato prisheshin pas pak. Tani ato janë bërë pluhur me hedhurinat. - Ai
qëndroi mendueshëm. – Sa çudi, - vazhdoi, - e para u bë krejt e zezë dhe e shtypur kurse
tjetra si e verdhë dhe e thatë. Çfarë janë ato, ma?
- Unë nuk e di, Simon. Ndofta babai do të na e thotë, - foli ajo shpejtë duke pasur
frikë se mos ai e kuptonte shqetësimin e saj. - Tani vrapo dhe futi një të kredhur te vaska.
Por, dëgjo, të kesh ardhur përpara shiut, - shtoi ajo.
Gjatë muajve të nxehtë të verës, zyrtarët e Ministrisë së Motit kishin rregullar një
shi 2 orësh, prej orës 6 deri në 8, çdo mbrëmje, për të pastruar km të tëra betoni dhe për
të freskuar atmosferën. Simoni doli me vërtik duke tundur peshqirin. Ai e pëlqente notin
dhe ishte i zoti të lahej në vaskat e thella të të rinjëve.
Xhein vështroi përsëri gjënë që Simoni kishte sjellë në mënyrë aq të pafajshme.
Po të mos ja kishte përmendur vërtet njeriu ata mund të shpëtonin nga autoritet. Asaj ju
kujtua papritur një nga bisedat e Simonit me të jatin. Djali ishte i shkathët dhe pyetjet e
tij ishin pa fund, gjë që e bënte Robertin krenar.
- Babi, çfarë ke parasysh kur thua diçka lulëzon?
- Kthehet nga diçka e thjeshtë dhe e zakonshme në diçka të bukur, - shpjegoi ai.
- Fjalë e çuditshme, baba, - nguli këmbë Simoni. - Nga vjen kjo fjalë? Simoni
gjithmonë pyeste për burimin e fjalëve dhe kjo qysh kur Roberti i kishte treguar atij se
ndërtesat e larta rreth e përqark quheshin qiellgërvishës sepse, kur u ndërtuan për herë të
parë, qindra vjet më parë, njerëzit mendonin që preknin vërtet qiellin.
Roberti vështroi mënjanë. I duhej të thoshte se nuk e dinte, të cilën e urrente më
shumë.
- Do të doja të pyeste diçka më të drejtëpërdrejtë, si psh. seksi, - ju ankua ai më
vonë Xhenit. Ata qeshën. Tani ju kujtua krejt shakaja.
Roberti u kthye në shtëpi i nxehtë dhe i lodhur. Ai punonte në shtresat e poshtme
të Ministrisë së Shkencës. Kjo donte të thoshte se rrinte me 39 të tjerë në një dhomë me
mure xhami. Sa më lartë të punoje, më e freskët e më me hije ishte dhoma. Sipas klasës
shoqërore dhe punës që bëje.
Xhein hodhi një tabletë kafe të errët në një gotë ujë. Fishkëlleu dhe kthye
menjëherë në birrë me ngjyrë të zbehtë. Roberti e piu tërë kënaqësi duke thithur djersën
nga fytyra.
Xhein e dinte që çdo lloj parapërgatitjeje do të ishte e kotë dhe nervangritëse,
kështuqë mori gjënë nga rafti dhe ja tregoi Robertit.
- Simoni ka gjetur këtë.
Roberti i nguli sytë dhe e mori ngadalë.
- Oh, jo Simoni, - mërmëroi ngadalë, - po, ku … si?
- Nuk e di. Nuk e pyeta. – Frika ju çfaq në fytyrë. – Nuk desha ta trembja.
Roberti gjerbi birrën e tij.
- Ç’do të bëjmë? - pyeti Xhein duke thyer heshtjen e gjatë.
- A është në dijeni ndonjë tjetër për këtë?
- Më duket se jo. Sidoqoftë ai jo më tha.
- Mirë … mirë. Atëhere mund të rrezikojmë duke e harruar këtë histori. Më duhet
të mendoj.
Ata ju afruan njëri tjetrit.
* * *
Të tjerët kishin shkuar. Në pellg kishin mbetur vetëm Simoni dhe Semi Probik.
- E mirë që noton më shpejtë se unë, - tha Semi me mëri, duke dalë nga uji disa
sekonda pas Simonit. Kishin bërë garë.
- Po unë ve bast që ty s’ta mban të zbresësh atje. - Ai tregoi me gisht drejt
shkallëve që të çonin në nivelin e mëposhtëm.
- Ehu, sa herë kam zbritur unë, - u përgjigj Simoni me pamje fituesi.
- E kam fjalën të kesh zbritur vetë.
- Unë kam qënë atje poshtë, vetë, disa herë. - Duke parë shprehjen mosbesuese në
fytyrën e tjetrit, Simoni vazhdoi. - Dhe kam gjetur diçka atje që ti nuk e di. Diçka sekrete.
- Eh! Çfarë?
- S’ta tregoj.
- He he, sepse s’ke asnjë sekret. Dhe ti nuk ke qënë kurrë atje poshtë.
- Kam qënë! - nguli këmbë Simoni.
- Atëhere, hajde të zbresim?
Simoni nguroi po Semi e nxiti. – Hë, ta mban?
Sfidës nuk mund t’i bëje bisht.
* * *
- Po unë nuk e kuptoj. E ç’e keqe vjen nga kjo? Ç’dëm mund t’i sjellë një djali të
vogël si ai? – u ankua Xhein.
- Sipas pikpamjes së Autoriteteve, ajo mund të çojë në trokitjen e kujtesës së
subkoshiencës, u kujton njerëzve ato gjëra për të cilat janë edukuar që t’i harrojnë, ajo
mund të ushqejë pakënaqësi, - tha Roberti.
- Po kur s’mbaj mend unë ta kem parë një gjë të tillë, e si do të mbaj mend
Simoni?
- Po, e dashura ime, Xhein, - Roberti i shkoi krahun mbi shpatullat e imta, - por ti,
ama, e merr me mend se ç’është, apo jo?
- Po, e marr me mend.
- Simoni jo. Dhe kjo është ideja. Të edukosh një brez që nuk di asgjë se si ka qënë
bota më parë, -ai tregon me dorë ushtrinë e panumërt të godinave jashtë, - më parë se të
krijoheshin këto. Jo vetëm që është ekonomikisht e pamundur t’i lejosh gjëra të tilla, - ai
kapi sendin, - të shtohen, por po t’i shihnin njerëzit, kujtesa e tyre do të tronditej, do t’i
çonte në çmenduri, në anarshi.
- Oh, ti i zmadhon gjërat . Jam e sigurtë që s’do bënte kaq shumë dëme.
Ai e kapi nga krahët dhe e kthehu nga vetja. - Shiko, Xhein, ti e di se po i le
njerëzit për një kohë të gjatë pa ujë ata shohin vegime, shohin mirazhe shatërvanesh e
burimesh. E përfytyron dot se si do të sillet një popull i tërë sapo që kujtesa e tij të
mprihet për të kujtuar diçka për të cilin janë stërvitur të mos ja kenë nevojën? Ja pse
Autoritetet janë kaq të rreptë, kaq … të paepur. – Zëri ju drodh.
- Por vetëm ne e dimë këtë, kështu s’besoj të ndodhi gjë. Apo jo, Robert?
- Natyrisht, - tha ai ngadalë, burimi duhet asgjësuar. Simoni duhet t’më tregojë se
ku i merr dhe unë do t’i jap fund vet. Sa më gjatë ta lemë aq më keq do të jetë, sidomos
pas këtij shiu të mbrëmjes.
- Do të shkojmë sëbashku, - tha Xhein. Ajo filloi të përgatiste ushqimin.
- Por shiko, - shtoi Roberti, - po t’i ketë treguar ndokujt Simoni duhet të presim ...
korierët e tyre.
* * *
Zonja Probik qëndroi në krye të shkallëve. Një figurë e bëshme me ato
pantallona të zeza e të bollshme që kishte veshur.
- Çfarë po bëni atje poshtë, ju majmunë të vegjël?
Semi filloi menjëherë të qante. - Ai, ai ma mbushi mendjen.
Simoni u shfaq nga poshtë, midis mureve. E gjithë xhelozia e zonjës Probik për
Xhenin dhe Robertin mori zjarr. Roberti ishte më i zgjuar se i shoqi dhe kishte një punë
më të mirë e cila i kishte dhënë atij një apartament në katet e mëposhtme dhe më shumë
pushime.
- Ti qëndro këtu sa t’i them nënës tende, - bërtiti ajo duke e ngritur djalin e saj
zvarrë nëpër shkallët e fundit.
Simoni u ngjit ngadalë duke mbajtur diçka në grushtin e tij.
- Po ti çfarë ke tek dora jote?
Gruaja u spraps dhe e kuptoi se ç’duhej të ishte. - Semi, hajde këtu, - klithi ajo me
tmerr në zërin e saj. - Nuk dua t’i afrohesh më këtij djali të keq. Ajo u spraps duke
tërhequr Semin. - Duhet të ve në dijeni dikë për këtë, - mërmëroi ajo.
Zemërimi në zërin dhe sytë e saj ishte zëvendësuar në çast nga frika dhe lemeria.
* * *
Më shumë se çdo gjëje, Roberti i trëmbej asaj që Simoni të mësonte që ai s’mund
t’u përgjigjej të gjitha pyetjeve të tij. Puna e tij, vërtet ishte e vogël, por të paktën për
shokët e Simonit ajo i jepte atij famën e njohurive të gjëra.
- Po kjo seç ka edhe një erë të mirë, Ba, - po thoshte Simoni , - më sjell ndërmend
diçka, po nuk e di se çfarë, - dhe duke parë shprehjen në fytyrën e prindërve shtoi, - diçka
e mirë, sidoqoftë.
- E sheh? - i pëshpëriti Roberti Xhenit.
Ajo bëri me kokë.
- Simon, unë dua që të përpiqesh të harrosh gjithçka për këtë gjë pasi t’më kesh
treguar se ku i gjete. Pastaj dua të na premtosh besnikërisht se nuk do të shkosh më atje.
Dhe po gjete tjetër si kjo duhet të na tregosh ne menjëherë. - Roberti foli butë, por
vendosmërisht.
- Në rregull, Ba, - ra dakort gjithë besim Simoni. - Zonja Probik u zemërua shumë
kur ma pa këtë sot pasdite, - ai hapi gojën përgjumësh.
Xheini i kapi Robertit dorën nën tavolinë. - Jo, zonja Probik.
- A ja tregove asaj? - pyeti Roberti më rreptë se ç’dëshironte.
Simoni e kuptoi qe diçka nuk shkonte. Buza e poshtme ju drodh, duke nguruar ai
shpjegoi se çfarë kishte ndodhur. – Unë s’pata rast t’ja tregoja Semit, - rënkoi ai në fund
të rrëfimit të tij.
Erdhi shiu, duke bubulluar mbi çati dhe rrugë.
- Shko në shtrat, Simon, - foli Roberti butë.
Djali i vogël doli i mjeruar. Ja pra, Xhein. Duhet të kishim raportuar më parë?
Vonesa i keqësoi gjërat.
- A nuk ... a nuk mund të hiqemi sikur s’ka ndodhur gjë? – dënesi Xhein . - Do të
themi që ajo e bën nga mëria. Ajo gjithmonë ka qënë xheloze.
- Autoritetet e dinë mirë, po ashtu si edhe ne, e dashura ime, se njerëzit nuk
përdorin gjëra të tilla thjesht për mëri. Është shumë më tepër serioze. Gruaja është,
ndofta, tmerruar vërtet dhe e konsideron detyrë të saj të informojë njëllojë si për një
aksident fatal ose një krim.
- Çfarë do të ndodhi? – Zëri i Xhenit mezi u dëgjua për shkak të shiut. - Ata nuk
do ta marrin atë? Roberti u mendua një çast.
- E sigurtë është që ata s’do ta lejojnë të qëndrojë këtu, të përzihet me fëmijët e
tjerë. Ndoshta e largojnë për një kohë të shkurtër, për një farë … kurimi, siç mund ta
quajnë ata. Po qe se ata tregohen të butë. Përndryshe do ta internojnë.
- Atëhere ne do të shkojmë me të, kudo që të jetë, çfarëdo që të jetë për ne.
Tej shiut, atje poshtë, ata panë një plluskosës ajri të gjatë e të zi mbi sheshin e
bllokut të tyre që, pasi qëndroi, ndriçoi me një ngjyrë rozë të errët. Katër burra dolën që
aty. Me ta ishte edhe zonja Probik. Ajo tregonte me gisht.
Robert dhe Xhein shkuan tek Simoni. Ai i pa ata i trembur që nga poshtë çarçafit,
por u çlirua nga buzëqeshja e tyre. Xhein e puthi.
- Ba? – mërmëroi ai përgjumësh. – Çfarë është majmuni?
Xhein u kthye.
- Do të ta them në mëngjes, - pëshpëriti Roberti dhe u përkul ta puthte. Ata dolën
duke e tërhequr derën me kujdes.
Zilja ra mprehtë. Roberti u kthye.
- S’kemi ç’të fshehim, Xhein. Vere atë gjënë mbi tavolinë. Më mirë kështu. Ata
mund të tregohen të mirë, - tha ai duke shkuar të hapi derën.
Jashtë shiu çurgonte, një operacion shkencor pastrues. Mbi ishullin e betonit
s’kishte asnjë bimë që të kishte nevojë për të. Xhein vajti tek rafti dhe me një dridhmë
vendosi mbi tavolinë fijen e gjatë e jeshile të barit.
Roger Woddis
Roger Woddis (1917 - Korrik 1993) ishte shkrimtar dhe poet humoristik. Një nga poemat e tij më të famshme është “Etika për këdo” ku ai trajton moralin e dyfishtë të parimeve etike.
Krijimtaria e Roger në fillimet e tij kanë qënë kontribute në fushën e teatrit. Pastaj në radio dhe periodikë. Poemat e tij politike ishin tepër sarkastike ku ka shkruar për tema të tilla si lufta në Vietnam, grevat e minatorëve dhe aparteidin.
Shumica e shkrimeve të tij tregojnë hapur simpatinë e tij për çështjet politike majtiste, duke përfshirë edhe komunizmin. The Times ka konfirmuar antarësimin e tij në Partinë Komuniste të Britanisë.
Roxher Uodis
Rasti i vjedhjes së Programit Politik1
(Rrëfyer nga doktor Uatson)
Gjatë karierës së tij të gjatë e të shquar, miku im, mister Sherlok Holms, është thirrur për
konsultë, në shumë raste, edhe për çështje shtetërore, por asnjë prej tyre nuk arriti dot në
atë përfundim të bujshëm e tronditës që arriti vjedhja e programit politik.
Çështja filloi vonë në një mbrëmje shtatori. Një verë e pasigurtë, më në fund, ja
kishte lënë vendin të ftohtit të vjeshtës dhe ne ishim të kënaqur që ishin siguruar në
rehatin e dhomave tona në rrugën Beiker, 22IB.
Sapo ishim tërhequr nga një darkë e lehtë dhe unë po rrija akoma pranë tavolinës
duke lexuar me vëmendje gazetën e mbrëmjes ndërsa Holmsi, me kurrizin kthyer nga
unë, vështronte nga dritarja.
- Marr pjesë në atë frikën tënde për të ardhmen e vendit, Uostson , - tha ai
papritur.
Kërceva nga habia.
- E si dreqin m’i profetizove mendimet, Holmes? - pyeta.
Ai u kthye me sy të përflakur nga zbavitja.
- Shumë thjesht, miku im. Ju po këndonit me vete “Përpara Britani”2. Zhubrosnit
gazetën pa pushim. Gjatë darkës e trazuat çajin tuaj me stetoskop, ashtu mendjehumbur.
Për më tepër, keni veshur vetëm një çorape. Nuk ishte e vështirë të arrije në shkakun e
shqetësimit tuaj.
- Mahnitëse! - thirra duke e parë atë me admirim.
- Fare elementare, i dashuri im, Uatson. Mjaft tani, se më duket se kemi një
vizitor.
Në derë u dëgjua një trokitje e lehte dhe hyri zonja Hudson.
- Një zotëri kërkon të bisedoj me ju, mister Holms, thotë që është shumë urgjente.
- Futeni brenda, Zonja Hudson, dhe, ju lutem, përgatisni një çajnik me çaj të
freskët.
- Kam nevojë për ndihmë dhe jo çaj! – bërtiti vizitori duke bërë menjëherë
mënjanë, pa ceremoni, zonjën Hudson dhe duke hyre brenda.
Paraqitja e tij më shkaktoi një gulçim të pavullnetshëm habije. Ishte një burrë
i shkurtër e i mbushur, kishte veshur një mantel të gjerë dhe kishte vënë një kapele
me strehë të gjërë, ulur shumë mbi sy, të cilët i kishte fshehur prapa gjyslykeve të
errta. Një mjekër e zezë dhe e rëndë i varej pothuaj deri në bel.
- Uluni ju lutem, zotëria im i dashur, mërmëroi Holms duke e qetësuar. – Në
rast se e kam në dorë unë për t’ju ndihmuar, atëhere jam në shërbimin tuaj. Vizitori
ynë e mbërtheu mikun tim nga krahu dhe foli zëngjirur:
- Unë kam humbur një dokument me vlerë, mendoj se është vjedhur. Në rast
se nuk gjendet deri nesër, atëhere jam i shkatërruar.
- Kush jeni ju dhe pse neser?
- Ju lutem të mos më bëni pyetje të tilla, mister Holms. Nga ju kërkoj vetëm të
më gjeni dokumentin.
- Shumë mirë, ndërhyri miku im, - në rast se nuk tregoni identitetin tuaj, fjalët
e tjera janë pa dobi.
Dhe duke thënë këto, detektivi i madh bëri një kërcim drejt vizitorit tonë
qafëlesh dhe ju var tek mjekra.
- Prit Holms! – bërtita gjithë ankth. - Nuk ja vlen … - por ndalova dhe
vështrova i habitur. Mjekra ndodhej në duart e Holmsit.
- Kryeministri! - tha Holmsi qetësisht.
Kryeministri (sepse ishte pikërisht ai) u lëshua me rënkim mbi divan ku, me
dorën që i dridhej, hoqi syzet dhe kapelen, që kishin kompletuar maskimin e tij.
Instiktivisht ngriva në qëndrimin gatitu kurse Holms nuk tregoi një respekt të tillë.
- Si djallin e kuptuat ? - dihata mosbesues.
- Shihni grimcat e rërës në çizmet e mikut tonë. Rërë e tillë gjëndet vetëm në
ishujt Skilli, ku dihet që ky zotëri shkon shpesh3. Kjo dhe njollat e salcës në kollaren a tij
më treguan se kush ishte vizitori unë. Urdhëroni zotëri. Po ju pres.
Kryeministri fërkoi vetullën me dorë. - Do t’ju tregoj gjithç. Dokumenti i vjedhur është Programi Politik.
- Program sigurimi? - pyeta une.
- Ma merr mendja që jo, - foli Holmsi i padururar. - Ju lutem, vazhdoni.
- Jo, por është Programi Politik i qeverisë për zgjedhjet . Ka gjëra aty që do të
ishte mirë të harroheshin, premtime që unë si budalla ja bëra kombit i etur për të fituar,
gjëra që unë s’mund t’i realizoj. Kam frikë se njerëz me qëllime të këqia, duke e pasë
rrëmbyer këtë program, do të shkaktojnë një dëm të madh duke e shpallur atë në
konferencën e Partisë sime, në Blekpul4, nesër. Në rast se ka rënë në duar të këqia,
kariera ime mori fund.
- Përfundimi, siç vërente Dizraeli5, nuk është gjuha e politikës, - tha Holms,
pastaj shtoi me një ton më të gjallë: - Ku mbahej ku dokument me vlerë?
- Në kasafortën time, në rrugën Dauning, nr 10, në fund të një grumbulli dokumentash
shtetërore. E kisha lënë aty pa lëvizur qysh prej dy vjetësh. Sot e zbulova që ishte
zhdukur.- Ishte përdorur forca në kasafortë?
- Jo, zotëri.
- Lema këtë çështje . Do të lidhemi më vonë bashkë, pasi të kem bërë disa hetime.
Kryeministri u ngrit, u maskua sërish dhe shkoi tek dera.
- I kam varur shpresat tek ju, zoti Holms.
Pas daljes së tij, Holmsi mori violinën e vet dhe nxorri që andej disa tinguj të
përvajshëm. Papritur ndaloi dhe filloi të masë dhomën me hap të gjatë, fytyra e tij si prej
fajkoi ishte ndezur prej emocioneve.
- Hmm! ... Loja është në veprim! – bërtiti ai. - Do të kap trenin e parë për Blekpul.
Ju qëndroni këtu dhe prisni zhvillimet e reja. Mezi munda ta fsheh zhgënjimin tim duke u përjashtuar kështu nga aventura, por unë i njihja metodat e tij. Gjatë dy ditëve të tjera isha nën ethet e padurimit të kthimit të Holmsit. Pastaj një natë u zgjova nga një shkundje në sup. Ishte Holmsi.
- Hajde Uatson , - foli ai energjik, - po duket fundi i gjurmës. Vishu shpejt.
Dhjetë minuta më vonë nxitonim me një karrocë nëpër rrugët e heshtura. Për disa
minuta Holmsi tymosi llullën e tij. Pastaj, ndërsa unë po filloja të dëshpërohesha nga që
po më privonte nga mendimet e tij, ai papritur tha:
- Atmosfera është duke u gjallëruar në Blekpul. Nuk kam parasysh motin kur
them këtë. Delegatët e Konferencës janë një grup i gjallë burrash dhe grash të dëshiruar
për një zgjidhje të shpejtë të shumë problemeve që ka vendi ynë.- Po programi i humbur? - pyeta unë.
- Është në duar të sigurta, - buzëqeshi ai në mënyrë enigmatike. – Njerëzit qëllimliq, të cilëve u referohet kryeministri, nuk duhen kërkuar në Blekpul. Por ja tek mbërritëm në rrugën Dauning.
Polici trupmadh , me shërbim para numërit 10, ngriti dorën ndërsa ju afruam, pastaj me të parë shokun tim, u tërhoq. Përshëndeti me respekt dhe na la të kalonim.
- Mirëmbrëma, zoti Holms, - tha ai me një nderim të hapur. - E ç’gjë ju solli këtu juve zotërinj, në këtë orë kaq të vonë?
- Një çështje serioze me një rëndësi kombëtare, polici, - u përgjëgj Holmsi, ndërsa nxitonim duke ju ngjitur shkallëve. Një shërbëtor i habitur na ftoi të prisnim sa të thërriste zotin e tij. Kryeministri u çpa u vonuar. Mbi veshjen e tij të natës kishte hedhur nxitimthi një robdëshambrë.
- Ç’të reja kemi Holms? E gjetët maskaranë. Po programin?
- Misteri u zgjidh, - tha Holms. - Unë e gjeta zgjidhjen ose pjesën kryesore të saj
në Blekpul.
- Ah! Atëhere paska qënë një prej atyre të Konferencës, - filloi Kryeministri, por
qëndroi sepse Holms tundi kokën.
- Jo, maskarai ynë nuk gjëndet midis delegatëve. Ata e njohin shumë mirë
përmbajtjen e programit. - Ju flisni me rebyse, Holms! – shpërtheva unë. Në qoftë se e njohin përmbajtjen si mund të jenë të pafajshëm?
- Janë të pafajshëm pikërisht sepse e njohin, Uatson. Ata thjesht janë të etur të diskutojnë për të. Jo, ishte e qartë që, kushdo që e kishte rrëmbyer programin, ishte i interesuar që ta mbante fshehur dhe të harrohej. Por, kush? Duhet të pranoj që përgjigja e kësaj pyetje më bëri bisht derisa u ktheva në Londër, këtë mbrëmje dhe dëgjova një gazetashitës që bërtiste në stacionin Euston. Atëhere çdo gjë m’u bë e qartë.
- Por jo mua, Holms, - thashe unë. - E ku duhet të kërkojmë për keqbërësin?
- Nuk do të na duhet të lëvizim nga kjo dhomë. Po, Uatson, Programi Politik është vjedhur nga batakçqë qëndron para nesh.
- E pamundur! - thirra gojëhapur, duke ja ngulur sytë Kryeministrit, fytyra e të cilit, krejt papritur, kishte marrë ngjyrën e hirit. Atëhere korrektësia e akuzës së Holmsit u bë e qartë, një qartësi e frikshme. - Po pse Holms, pse?
- Sepse heqja dorë nga programi politik ishte çmimi i kërkuar nga bankat e
Zvicrës si shkëmbim të një huaje.6(Lajmin e huasë e dëgjova nga gazetashitësi7). Një
program me një vlerë të lartë, kapitullim i vërtetë.
Kryeministri ra në gjunjë dhe e mbërtheu shokun tim nga palltua. - Mëshirë, zotëri. Ju lutem. Nuk kisha rrugë tjetër.
- Të tjerët mendojnë ndryshe, - tha Holms rreptë duke u çliruar prej tij.
- A mos keni ndërmend të më demaskoni? - tha Kryeministri zëngjirur, duke përdredhur duart.
- Ndofta kjo s’është e nevojshme. Ju keni demaskuar vetveten. Programi politik që ju ndihmoi të zgjidheni mund të myket në qilaret e bankës zvicerane, por ai rron i paharruar në zemrat e pasuesëve tuaj. Hajde Uatson, le t’ja lemë këtë frikacak ndërgjegjes së tij dhe gjykimit të njerëzve të tij.
(Duke i kërkuar falje Sër Artur Konan Doilit)
1. Ky është një pamflet që satirizon politikën e Partisë Laburiste të Britanisë,
shkruar në formën e tregimeve të Konan Doilit.
2. Këngë patriotike angleze.
3. Aludim që Kryeministri Uillson e vizitonte shpesh atë vend.
4. Aludim për Konferencën e Partisë Laburiste në Blekpul, tetor 1968.
5. Dizraeli (Beniamin) (1804 – 1881) – Kryeministër i Anglisë.
6. Aludim për huanë e marrë nga Qeveria Britanike prej Bankës Ndërkombëtare,
interesi i të cilës ra në shpinën e klasës punëtore nëpërmjet bllokimit të
pagave, çtë larta, shkurtimeve të fondeve në shërbimet sociale etj.
7. Aludim i vizitës së Kryeministrit në Nju Jork për çështjen e huasë.
