Romani, që në hershmëri ka zgjuar interesin e lexuesit për
qartësinë edhe mrekullitë tregimtare të tij. Suksesin e gjuhës së romanit dhe të
vetë shkrimtarit si krijues e përcakton koherenca dhe thelbësorja. Historia që
mund të tregojë një roman në faqet e tij mund të jetë inkoherente, kurse gjuha
që e formëson atë duhet të jetë koherente, në mënyrë që të krijojë një
inkoherencë reale e bindëse. Në këtë drejtim ka shembuj që vërtetojnë realisht
monologë e dialogë si të ishin një vërshim kujtimesh, ndjenjash, mendimesh e
emocionesh. Forca e këtyre magjepsëse ruan një koherencë të madhe, vijueshmëri
strukturore, që ndjek një model apo sistem origjinal rregullash e parimesh, të
cilit nuk i shmanget për asnjë çast krijimit.
Monologu dhe dialogu në një roman është në vetvete një përshkrim
i saktë artistik i ndërgjegjes në lëvizje të personazhit dhe vetë shkrimtarit.
Ai është një krijim letrar kaq bindës, sa lexuesit dhe
kujtdo tjetër i duket se po ndjek dinamikën e jetës së një personazhi me ndërgjegjen
e tij të mbushur me energji aktive për të bërë gjëra të mira për vete e për të
tjerët.
Shkrimtari i vërtetë, për të shkruar atë që dëshiron në
tregimet e romanit të tij, është gjithnjë e më shumë i detyruar të kërkojë
forma shprehjeje gjithnjë e më larg formave klasike, të sfidojë gjuhën e
rrjedhshme e t’i imponojë asaj ritmin, modelin, fjalën e shtrembërimin, që do
t’i mundësonin prozës së krijuar të shprehë në një formë më bindëse karakteret
a ndodhitë e shfaqura para tij. Për shkrimtarin ajo që përbën subjekt është
vlerë e vërtetë, dhe për të ecuria e të shkruarit do të jetë e suksesshme. Në këtë
rast të gjetur artistikisht bukur, proza e tij realisht është e qartë dhe e
pranueshme, imiton bukur të folurit e jetës njerëzore ku aty gjithçka rreth tij
i duket sikur të jetë vetë personazhi aktiv i veprës letrare, me një siguri të
përsosur, karakteristika dhe fraza të gjuhës së folur nga njerëzit, natyrisht
shkrimtari me mjeshtëri të rrallë përdor shprehje të gjuhës së folur shqiptare,
duke krijuar fjalë e shprehje me zgjuarsi e finesë, që kërkohet prej një
shkrimtari të vërtetë e të kompletuar artistikisht e letrarisht.
Gjithçka për të është në zhvillim drejt produktit vlerë.
Besueshmëria e një gjetjeje tregimtare apo historike me forcën e saj bindëse
nuk varet vetëm nga koherenca e stilit të të shkruarit, në të cilin tregohet,
por edhe nga roli i mjeshtërisë së rrëfimit, i cili edhe ky përbën një funksion
të rëndësishëm të krijimit në vijimësi të shkrimtarit. Pra, koherenca në këtë mënyrë
merr trajtat e një besueshmërie dhe bëhet më e plotë. Stili i një shkrimtari në
të shkruar bëhet i këndshëm në sajë të koherencës dhe arrin të jetë i efektshëm.
Në fushën e krijimtarisë letrare ka çudira dhe imagjinata
fantastike që të fusin në mendime e tundime, për të cilat nuk mund të pajtohemi
me to, por për mendimin e tij (të tyre) ose të atij shkrimtari, për fjalitë e
tij të shkurtra, që ecin, të mbushura plot elipse e habi, si dhe shprehje të
gjuhës së folur, të tundin qenien mendore e trupore e të mos dish se ç’po
ndodh. E megjithatë, me një vlerësim objektiv duhet të pranojmë e të themi më të
mirën e tyre, sepse, janë romane me një forcë të jashtëzakonshme bindëse. Fjalërrjedhja
liberale dhe ekstravaganca e tyre na hipnotizojnë në një farë mënyre të
habitshme, pavarësisht mendimeve apo sugjerimeve etike apo estetike që mund të
kishim për to. E megjithatë me ndërgjegjen tonë krijuese i pranojmë ashtu siç
kanë ardhur e siç janë në kohën dhe vendin e tyre. Ato janë në thelbin krijues
dhe shtratin e koherencës. Bota letrare është e madhe dhe ka vend edhe për gjëra
të çuditshme, të panjohura e fantastike. Prandaj është e bukur letërsia, sepse
në hapësirën e saj krijuese ka gjithçka njerëzore, jetësore dhe universale. Le
të vazhdojmë më tej në botën e letërsisë, sepse do të gjejmë edhe gjëra të
tjera që ende nuk i dimë. Reagimi ynë do të shkojë edhe ndaj një shkrimtari
romancier, bile edhe të ndonjë romancieri të madh, i cili, në antipod me të
tjerët vjen ndryshe në krijimtari. Proza e tij në roman është e kundërta e
shkrimeve të tij, që do të thotë, se ai shkruan ndryshe nga të tjerët, e për këtë
në shumë lexues, adhurohet. Ndoshta, dikujt nuk mund t’i pëlqejë ngurtësia e
tij, akademizmi e manierizmi i tij libresk, që për momentin të krijojnë idenë
se mbështetet në kërkime nëpër fjalorë, apo si produkt i pasionit të shkrimtarëve
të hershëm e ndoshta atyre barok të shekullit të shtatëmbëdhjetë.
E megjithatë, e njëjta prozë, kur një shkrimtar flet në
romanin e tij një histori të paimagjinueshme për ne e për gjithë njerëzimin do
të shtangemi e me një frymë do të shprehemi, një kryevepër e vërtetë. Vepra e
vlerave, qoftë edhe roman, të imponon respekt e dashuri e ta lexosh e rilexosh
disa herë, sepse t’i (na) largon të gjitha paragjykimet apo rezervat e antipatitë
që ke (kemi). Forca e saj e pakundërshtueshme e të papërballueshme e të mahnit,
duke të bërë të besosh me gjithë shpirt gjithçka që ai (ajo) rrëfen apo tregon
në vepër, roman. Lind pyetja, si e arrin këtë stil të shkruari e të treguari në
mënyrë mjeshtërore, artistike e letrare?
Natyrisht, me anë të një koherence të pandërprerë dhe
shtjellimit të thelbit tregimtar si histori, vend dhe kohë. Stili i këtij
shkrimtari të veçantë e tipik është në vetvete gjetje e rrallë, e panjohur deri
më tani, e cila përbën në mënyrë të padiskutueshme vlerën e tij krijuese, që do
të thotë se këtë gjë e ka bërë ai dhe vetëm ai e askush tjetër. Stili i tij
shpirtërisht e artistikisht ngërthen një forcë të tillë bindëse, që e bën
lexuesin të besojë se kjo është e vetmja mënyrë e rrëfimit mbresëlënës të kësaj
historie, pikërisht me ato emocione, fjalë e fraza zemre dhe me atë (këtë) ritëm
entuziazmi e vallëzues në përjetësi të jetës njerëzore.
E pra, të flasësh për koherencën e një stili është çështje
komplekse dhe po aq analitike mbetet edhe shpjegimi i thelbësores, sepse, që të
dyja, janë një cilësi e domosdoshme, që i kërkohet gjuhës së një romani për të
qenë bindës dhe i besueshëm. E më tej për të qenë më të qartë, mënyra më e mirë
për të përshkruar thelbësoren është të shpjegosh esencën e saj, stilin e të
treguarit e një historie të caktuar e këtij stili që na bën të vetëdijshëm e të
afrueshëm për të lexuar etshëm diçka interesante të kësaj historie e për ta përjetuar
të gjithë së bashku edhe me personazhet e subjektit të saj në roman. Kjo gjë
duket dhe vlerësohet kur lexuesi i mirëfilltë e ndjen si emocion shpirtëror, të
cilin, romancieri e ka arritur artistikisht midis asaj që po tregohet dhe gjuhës
stilistike me të cilën po tregohet. Ky afrim apo kjo mënyrë, midis gjuhës së
tregimit të tij dhe historisë që rrëfehet e lartëson forcën bindëse të rrëfenjës
në roman. Lexuesi me intelektin e tij, tashmë e beson atë tregim apo rrëfenjë,
sepse gjetja e stilit të thjeshtë e të qartë të romancierit, përkojnë ndjeshëm
e në unison me të, që do të thotë qartazi, se midis fjalës artistike e letrare
dhe veprës ka një harmonizim vlerash të përbashkëta e thelbësore, mbi të cilin
mbështetet romani dhe letërsia e suksesshme bashkëkohore e moderne.
Një stil i tillë reziston në kohë e në shkrimet letrare,
sepse kur e lexojmë romanin e kuptojmë, e ndjejmë në gjuhë e brendi. Stilet e
shkrimtarëve janë të ndryshëm nga njëri-tjetri, sepse në këto stile fjalët,
personazhet e sendet përbëjnë një tërësi specifike të tyre, që do të thotë, se
ndërtojnë strukturën e veprës si roman dhe letrar. Dhe kur flasim për cilësinë
e thelbësores që duhet të ketë çdo shkrim letrar, kemi parasysh një shkrirje të
tillë të përsosur mes stilit e brendisë.
Thelbësorja e gjuhës së shkrimtarëve të mëdhenj është e
dukshme dhe dallohet ndjeshëm me të shkruarit e pasuesve të tyre. Shkrimtari si
vetvete kur arrin kulmet e suksesit të tij në krijimtarinë letrare e sidomos në
roman, natyrshëm na lind e drejta të mendojmë si një nga stilistët më origjinalë
të gjuhës së popullit të vet, ndoshta më i vlerësuari në jetën dhe kohën e
krijimtarisë romanciere. Gjetja dhe ndërtimi i stilit vetjak të shkrimtarit në
mënyrë efikase i krijon hapësirë pa kufi krijimi, duke i dhënë jetë e besueshmëri
një botë me ide, zgjuarsi intelektuale e filozofike e deri te abstrakte të
sofistikuara. Në këtë botë universale njerëzore sistemet filozofike letrare,
teologjike, mitet e simbolet letrare, reflektimet e frymëzimet dhe historia
universale, të gjitha këto, të parë nga një këndvështrim shumë letrar, përbëjnë
lëndën e parë të krijimit. Stili i shkrimtarit të suksesshëm në roman, kur është
tashmë i tillë, i përshtatet mjeshtërisht subjektit e shkrihet natyrshëm me të
në themel të fuqishëm, duke e bërë lexuesin të ndjejë që në fjalitë e para të
tregimeve edhe shumë prej shkrimeve të tij tregimtare, që do të thotë me fjalë
të tjera, se këto vepra kanë tiparet letrare dhe mëvetësinë e letërsisë së vërtetë,
dhe se vetëm kështu mund të rrëfehen (rrëfeheshin), me këtë gjuhë inteligjente,
me këtë elegancë etike, duke i dhënë përparësi intelektit e dijes, ndijimit dhe
emocionit, duke luajtur me erudicionin, si shfaqjet më kulmore të ekzistencës së
shkrimtarit dhe krijimtarisë së tij letrare. Në këtë mënyrë e në këtë rrugë
gjetjesh artistike, tregimet e tij bëhen jetësor e njerëzor në sajë të intuitës
së hollë, argumenteve, labirinteve intelektuale, të cilat vijnë si lëndë e parë
e subjekteve të tij.
Ngjyra dhe hijeshia e stilit të romancierit qëndron në përdorimin
e figurave letrare, metaforave e alegorive që e bëjnë atë mjeshtër të fjalës e
mendimit, të cilat këto të fundit i trupëzojnë artistikisht idetë, përforcojnë
një tipar psikologjik e të gjitha së bashku krijojnë një strukturë letrare të
veprës, në këtë rast, të romanit. Pikërisht sepse është i qenësishëm dhe vetjak,
stili i një shkrimtari të suksesshëm, është i paimitueshëm në llojin e vet. Ky
moment është shumë i rëndësishëm për çdo shkrimtar romancier dhe i jep çelësin
e suksesit të sigurt. Kur ndodh, që adhuruesit apo imituesit letrar të stilit të
tij, përpiqen të ecin në mënyrën e tij të përdorimit të figurave, tregon se ai
ka gjetur vetveten si shkrimtar dhe krijues vlerash shpirtërore e artistike.
Vlen të theksohet se qartësia dhe korrektësia e stilit të këtij shkrimtari
tipik e model i veçantë nxjerrin në pah origjinën klasike dhe zotësinë e tij për
të thithë shprehje filozofike të popullit dhe prejardhjes së vet, mbrujtur me
shpirt, muzikalitet, shumësi konceptesh pa komplikime e lojëra fjalësh
intelektuale. Në vijimësi për të thënë edhe gjëra të veçanta krijuese, nga
shkrimtari na lind arsyetimi i ri për të, i cili, të gjitha nuancat e
perceptimet i shpreh natyrshëm e bukur përfshirë edhe fantazinë si një frymëmarrje
me të njëjtën hapësirë lirike, duke u hedhur drejt të jashtëzakonshmes. Kur
lexojmë një roman me këto elementë artistik, jemi të bindur se vetëm me ato gjetje,
me atë stil e ritëm, me atë koherencë e thelb tregimi, mund të bëheshin të
besueshme, bindëse, të mahnitshme, prekëse dhe se me këto fjalë artistike e
letrare, romani na magjeps si në formë e në përmbajtje cilësore.
Edhe fjalët si energji të mendimit strukturojnë rreshtin e
tregimit, që ato rrëfejnë kur një shkrimtar ndërton një stil të tijin dhe të
veçantë në llojin e vet midis të tjerëve, letërsia që prodhon është formësim,
koherencë, thelbësor real e bindës.
Një shembull i tillë tregon edhe aftësinë tregimtare të tij
si një monolog, si një vërshim gjetjesh, ndjenjash, mendimesh e emocionesh.
Forca e tij magjepsëse në këtë radhë elementësh artistik, rrjedh nga një frymëzim
që, në dukje e padukshme, ruan një koherencë të madhe, vijueshmëri strukturore,
që ndjek një model origjinal rregullash e parimesh, të cilit nuk i shmanget për
asnjë çast.
A është tregimi një përshkrim i një monologu të ndërgjegjes
në lëvizje? Natyrisht që po. Ai është në vetvete një krijim letrar kaq i bukur,
sa lexuesit i duket se po ndjek udhën e jetës së tij të vërtetë. Kjo është
magjia e letërsisë kur ajo me gjithçka jetësore, njerëzore e natyrore, të bën
realisht e konkretisht për vete. Në këtë udhëtim jetësor, shkrimtari i vërtetë
në koherencë të plotë e ka kërkuar thelbin tregimtar në përditësinë e kontaktit
me jetën dhe në raporte të gjithanshme, që krijon me të vetëdija e subjektit
lirik, të ndjeshëm për të dhe për të tjerët. Kërkimtaria koherente që e formëson
atë si gjuhë reale e bindëse në një vepër roman merr zbulime historike e
tregimtare të rralla, filozofike të reja e thellësi mendimi, të cilat, me
mjeshtëri artistike, shkrimtari i jep me një gjuhë koherente të pasur, me
nuanca e ngjyresë emocionale, ku në thelb të tyre vendosen jeta dhe njeriu i
ditës. Kjo është mjeshtëri harmonike si estetikë e krijimit letrar e artistik në
gjithëkohësi të shkrimtarit, e në këtë rast për romanin. Kjo ndodh si arritje
vlerash shpirtërore, sepse shkrimtari hyn në marrëdhënie me njeriun, me botën e
tij mendore dhe shpirtërore, të cilën e strukturon si një bashkëbisedim të
domosdoshëm e të natyrshëm në subjektin e romanit që ka në dorën
shkrues-krijuese të tij. E në këtë mënyrë e stil kërkimi procesi i krijimit për
krijuesin shkrimtar romancier konceptohet si një komunikim i përhershëm e
koherent me qenien njerëzore dhe jetën. Kjo vepër e shpirtëzuar me njeriun,
bindshëm e themi (them) se do të pritet me kënaqësi prej lexuesit për të gjetur
atë shpirt, atë jetë, atë vlerë, që do të kishte atë emocion ngazëllues të përcjelljes
së botës së brendshme të tij. Perceptimi i shkrimtarit nuk është një iluzion i
kohës si koherencë, por është një thellim në pikasje gjendjesh, që janë
realisht, në thelb produkt rrethanash. Kapërcimi kohor është për shkrimtarin
romancier edhe kalim cilësor, duke e bërë tregimin të ndryshojë në thelb, në
natyrën e tij realiste dhe origjinale. Kalimet kohore dhe kapërcimet thelbësore
kur bëhen nëpërmjet mjeshtërisë letrare të shkrimtarit rrëfimtar marrin forcën
bindëse të një romani.
Ndini R.Bardhi
Piktor, shkrimtar
