HISTORI E PATHËNË GOJORE

Nga Astrit Lulushi

Joe Ferdinand Gould është quajtur i fundmi i bohemëve të Amerikës. Bostoni ishte qyteti i tij, ku e ndjente veten të huaj, thoshte shpesh ai. Më 1916, Xho shkoi në Nju Jork dhe për 35 vjet e u pa të endej në Greenwich Village i vecuar, i rrënuar, ose sic thonë, i damkosur nga tri “P”; Papunë, Pastrehë, Pijanec, si të ishin pronarë që e mbanin të mos ngrihej. Raskapitur, ai dukej i pavlerë dhe jetoi si i tillë mes atyre që psherëtinin për vitet e humbura, gënjenin veten për ato që mund të kishin bërë, e mburreshin për ato që thonin se do të bënin por kurrë nuk i bënë. Xho dukej i plakur para kohe. Atij i ishte bëre zakon sa herë takonte ndonjë të njohur a të panjohur t’a pyeste sa vjec dukej. Hamendjet e tyre ishin midis 65 dhe 75; Xho ishte 53 vjec. Por atij nuk i vinte keq, përkundrazi e shikonte moshën si shenjë superioriteti. “Une marr nga jeta në një vit më shumë sesa njerëzit e zakonëshëm marrin në 10 vjet”, thoshte ai. Xho vishej me rrobe që të tjerët i hidhnin ose ia falnin; flinte kudo; në dhomat më të lira të hoteleve më të lira, në shkallet e pallateve, në pragun e shtëpive, në stolat e lulishteve. Gjatë ditës, me një dosje nën sqetull, ai endej rrugëve, restoranteve, klubeve, takonte miq të vjetër e bëntë të rinj, në mbarë qytetin. Baza e tij ishte Minetta Tavern në Greenwich Village. Aty ai ulej për të shkruar, pronari i jepte për të
ngrënë e ndonje klient i ofronte dicka për të pirë. Kur e pyesnin c’donte ai përgjigjej se parapëlqente uiski, por pranonte edhe birrë. Në vitet ’40 Gould tërhoqi vemendjen e një piktori të njohur, dhe që prej asaj dite portreti i tij qëndron i varur edhe sot ne Minetta Tavern, krahas fotografive, skicave e pikturave të njerëzve të shquar klientë te rregullt të kësaj taverne, here-herë prone e afaristëve të ndryshëm shqiptaro amerikane. Xho Gould qëndronte shpesh me orë të tëra në bibliotekën e qytetit, i merrte me radhë dyqanet e librave të përdorur. Atë e kishin parë të shkruante papushim nga mesdita në mesnatë. Palarë, paruar, pakrehur, rrobet i ndërronte vetëm kur dikush i jepte të tjera, të vjetra. Shume njerëz e ndihmonin se u vinte keq, të tjerë sepse kështu dukeshin se qëndronin më lartë se ai. Disa i jepnin për arsye që as vete nuk e dinin e të tjerë e ndihmonin sepse besonin se një libër që ai kishte vite që thoshte se po shkruante, mund të diltë një kryevepër, dhe donin ta nxisnin të vazhdonte të shkruante. Xho nuk ishte askushi. Më 1911 ai ishte diplomuar nga universiteti Harvard. Shumë nga shokët e tij të klasës arritën të bëheshin të suksesshëem. Ndonje edhe kryepeshkop e kryeministër. Si student në Harvard, Xho nuk kishte ndonje shoqëri të zgjeruar, përvec tre shokëve të ngushtë, një prej të cilëve shqiptar. Në atë kohë Harvardi kishte tërhequr disa shqiptarë si Konica, Cekrezi, Noli e ndonje tjeter. Biografi Joseph Mitchell thotë se nëpërmjet këtij studenti shqiptar, më 1914, Xho u njoh me Fan Nolin, nga i cili thuhet se u frymëzua që të bëhej një zë anglishtfolës për cështjen shqiptare në SHBA. Shqiptarët e Amerikës përbënin në atë kohë komunitetin më të ri të emigrantëve dhe kishin nevojë për miq e përkrahës për cështjen e tyre. Më 1913, Xho krijoi një fond për Shqipërinë dhe filloi t’u dërgonte letra the gjithë të njohurve të tij duke u kërkuar të ndihmonin financiarisht për cështjen shqiptare. Ai krijoi në Boston edhe shoqatën Miqtë e pavarësisë së Shqipërisë dhe u lidh me redaksitë e gazetave të njohura amerikane duke u kërkuar të
botonin shkrime e komente mbi Shqipërinë te cilat pergatiteshin nga Noli. Kjo ishte koha e luftrave ballkanike; Shqipëria e djegur ndodhej në prag të copëtimit; mijëra refugjatë e të shpërngulur kishin nevojë për ndihmë; bota ndodhej në prag të luftës së
parë. Dhe ndërsa Xho Gould u kerkonte amerikane të kontribuonin për cështjen, Fan Noli nga ana e tij u drejtohej shqiptarëve. Ishte pikërisht periudha kur Noli shkroi edhe poezinë e njohur “Jepni për nënën” që kishte për qëllim mbledhjen e ndihmave financiare:
”Sa kërkon e sa të duhen?/Burrat nga detyra
s'druhen,/Trimi i mirë do t'të japë,/Sot me vrap e
nesër prapë./Hidhni, Hidhni tok dollarë,/Të mos
mbetemi të share.”

Xho Gould qëndroi përkrah Nolit e shqiptarëve të Bostonit deri më 1916, kur vendosi të shkonte në Nju Jork ku për disa vite punoi si gazetar. Një numër persiatjesh që ai shkroi gjatë kësaj kohe patën ndikim të thellë tek shkrimtarë e poetë të njohur amerikanë. Më 1920, E. E. Cummings i kushtoi atij një poezi, ndërsa Saroyan në atë kohë një 20 vjecar që përpiqej të cante rrugën si shkrimtar tregon se kur lexoi një ese të Gouldit u lehtësua e sikur u clirua nga shqetësimi rreth formës. Për shkrimtarin a gazetarin, shkruante Gould, kryesorja është të thotë c’ka për të thënë, sepse kur vjen koha për të thënë patjetër dicka, forma nuk ka rëndësi. Por jeta e tij ndryshoi, jo për mirë, kur i lindi idea se bota kishte nevojë për një histori ndryshe, informale, dhe vendosi ta shkruante. “Idea për një histori të tille” tregon Gould, “më erdhi në orën 10:30 dhe më 10:45, telefonova redaksinë e gazetës ku punoja dhe i thashë së nuk vij më” Për një histori të tillë atij i duhej të endej për të patur mundësi të takonte e bisedonte me sa më shumë njerëz. Në këtë drejtim ai punoi afro 30 vjet. Librin e tij ai e quante “Histori gojore” e ndonjëherë shtonte “e kohës sonë”. Pjesa e pare e librit do të përmblidhte persiatje, ndërsa pjesa tjetër bisedat e zbardhura që ai kishte dëgjuar lart e poshtë, dhe që mendonte se ishin me vlerë. Xho kishte një kujtesë të cuditëshme. Ai mund të harronte një bashkëbisedim që kishte degjuar një ditë më parë, dhe mund të riprodhonte fjalë për fjalë një bisedë interesante që kishte dëgjuar kalimthi vite më parë. Xho mendonte se cdo gjë; ngjarje, fjalë apo veprim, varet nga mënyra se si interpretohet; dikush mund ta kuptojë fjalën ashtu sic thuhet, ndërsa të tjerë hyjnë nën të dukshmen, dhe marrin kuptimin e thellë të saj. Një njeri mund të dëgjojë dy pleq që flasin e biseda t’i duket e mërzitëshme, një tjetër dëgjon të njëjtën
bisedë dhe gjen në të kuptmin e thellë historik. Ky ishte pak-a-shumë argumenti që Xho Gould përdorte ndaj atyre që shprehnin mosbesim. “Në të ardhmen”, thoshte ai, “ky libër do të lexohet per të kuptuar se ku gabuan njerëzit e kohës sonë, njësoj sic lexohet sot “Rënia e Romës” e Gibonit për të parë se ku gabuan romakët. Ai thoshte se libri i tij ishte sa 10 bibla së bashku, por nuk besonte se do të botohej sa ishte gjallë. 2/3 e dorëshkrimeve, ai thoshte se do t’ia linte universitetit Harvard dhe 1/3 institutit Smithsonian. Më 1942, Muzeu metropolitan i Nju Jorkut, i hoqi veprat kryesore të artit nga ekspozita dhe i magazinoi në bodrume e strehime të nëndheshme, nga frika e bombardimeve. I shtyrë nga e njëjta frikë, Xho Gould, i ndau dorëshkrimet e tij në shume pjesë, i paketoi vec-e-vec dhe i fshehu në vende të ndryshme. Xho vdiq më 1957, në moshën 68 vjecare. Menjëhere pas varrimit, miqtë e tij filluan kërkimet për të gjetur dorëshkrimet e Historisë së tij gojore. Pas disa ditësh ata arritën të gjenin disa poema, pjese eseshë e ndonjë shënim. Pas një muaji gjetën edhe disa letra të tjera. Më pas asgjë; asnjë nga fletoret e mbushura me shkrimet e tij. Vështirë të thuhet se si qëndron e vërteta. Shumë nga ata që besonin në ekzistencën një historie të tillë, kanë hequr dorë ose nuk janë më dhe misteri rreth ‘Historisë gojore” vazhdon. “Joe Gould’s Secret”, filmi rreth jetës së tij, shfaqur vitet e fundit, lë të kuptohet se “Historia gojore” ekzistonte vetëm në mendjen e Gouldit, dhe për 30 vjet ajo mbeti vetëm ide. Kush mund të bënte më shumë në kushtet e një jete si e tij?