Riza Braholli
Ç’kodifikime të një teksti poetik Diku,
kudo
Frederik Rreshpja
Për të hulumtuar e shpalosur vlerat e një poezie, për të
shkuar drejt një kuptimësie sa më të mundshme të saj, duhet që më së shumti t’i
qasesh nga brenda, t’i shestosh strukturimin që nga njësitë tingullore dhe deri
te fjala, vargu, njësitë e objektivuara dhe ato të munguara e deri te poezia si
analoge e një qenieje poetike. Një poezi që na ka grishur drejt përsiatjesh të
thella, emocionale e përgjithësimesh filozofike, është edhe poezia e poetit
Frederik Rreshpja:
Diku, kudo
Shi, ti fëmijë i vockël që
qan prej mija vjetësh
Për ditën tënde të
pangushëlluar!
Shfaqet dhe zhduket Itaka
Nën pasione vetëtimash.
Zot, jam tmerrësisht i
vonuar!
Tani duhej të isha diku
përtej shiut.
Tek dritarja, fëmija
lakuriq,
Më vështron me sytë prej
uji.
Përditë më duhet të
nxitoj drejt diçkaje që nuk është,
Por nuk jam një Odise i
shpikur.
Eh, Itakën time e kam
shpikur vetë,
Se kam nevojë për ishuj.
Më vështron me sytë prej
uji,
Te dritarja, fëmija
lakuriq.
Bien Itakat e legjendave,
Pas bregut madhështor të
vetmisë.[1]
Kjo poezi është analoge e një qenieje, që na
shfaqet si “objekt,” i vendosur në kohë e hapësirë pa limite kohore dhe
hapësinore në udhëtimin ciklik e metafizik të qenies, drejt së paarritshmes dhe
përsosjes.
Që në titullin “Diku, kudo” vëmendja
e lexuesit drejtohet në kahe hapësinore e kohore; në pikëpjekjen e të dy këtyre
shenjimeve. “Diku, kudo”, ndajfolje vendore, shënojnë dy caqe:
përveçuese dhe tërësore, duke krijuar një raport alogjik e kundërthënës ku, një
çast apo një vend i vetëm diku, shfaqet si një pikë e veçantë,
por edhe pjesë e së tërës: të papërcaktueshmes e të përgjithshmes kudo, të
cilat mund të jenë shenjime hapësinore, por edhe kohore. Mendojmë
se me vendosjen e këtyre piketave, subjekti poetik cakton pikat e orientimit të
mendimit dhe udhëtimit të tij artistik, qenies njerëzore në kohë e hapësirë.
Procedimet analogjike të mjeteve poetike, që përdor subjekti poetik, të çojnë
në krijimin e një atmosfere udhëtimi, në një lëvizje të gjithkohshme në këto
koordinata, diçka të ikshme e të lëvizshme, por dhe të pakapshme, ku ka më
shumë rëndësi udhëtimi se mbërritja. Dhe, një pjesë e mirë e kësaj simbolike,
nëpërmjet zhvillimit rizomatik[2], risemantizohet drejt një
kuptimësie të re.
Përveç titullit që janë përcaktime
hapësinore, por njëherësh dhe kohore, shqyrtojmë dy vargjet e parë të
strofës së parë:
Shi, ti fëmijë i vockël që
qan prej mija vjetësh
Për ditën tënde të
pangushëlluar!
Shfaqet dhe zhduket Itaka
Nën pasione vetëtimash
Paraprakisht duhet theksuar që në fillim se
poezia është ndërtuar nga katër strofa katërvargëshe. Secila strofë në vetvete
është ndërtuar me vargje të lirë, por të katër strofat, simetrikisht, nga ana
sintaktike, janë ndërtuar me nga dy vargje që plotësojnë një mendim poetik të
caktuar, i cili ka lidhje kontekstuale e përmbajtësore me mendimin e dy
vargjeve më pas, që edhe ato kanë një mendim të vetëm poetik. Dhe e tërë strofa
(secila nga strofat) në vetvete ka një unicitet përmbajtësor e artistik i cili
e ruan këtë koherencë e logjikë ndërtimi me të gjithë strofat e tjera, duke
krijuar një qenie unike poetike në funksion të mesazhit poetiko-estetik e
përmbajtësor.
Le ta shohim më në imtësi dyvargshin e parë.
Kemi dy elemente sintagmatikë që shënojnë caqe kohorë; dhe mendojmë se loja
poetike ndërtohet mbi këta nocione kohorë. Vini re: mija vjetësh dhe për ditën tënde. Edhe
këtu, njësoj si në titull, kemi një raport midis të përgjithshmes dhe të
veçantës. Kemi një metaforizim hiperbolik të kohës në të cilin kryhet veprimi “...qan
prej mija vjetësh.” Pra koha është një kohë mitike dhe zgjerimi i
kohës, paralelisht sjell edhe zgjerimin e hapësirës, duke e zhvendosur piketën
po në një përmasë mitike, “...prej mija vjetësh”, duke
derivuar në një pikëprerje të diakronikes me atë sinkronike, kohës vertikale me
atë horizontale: fjala ditën, e vendosur në kallzore, përveçon
e shquan njërën nga ditët e mija vjetëve. Pra, kemi dy raporte
të ngjashme, dy izotopi: hapësinore e kohore që piqen me njëra – tjetrën deri
në shkrirje, njëjtësim. Sipas studiuesit I. Rugova (...) në poezinë dhe
në romanin modern koha si fenomen i perceptuar gjithnjë e më shumë vjen duke u
shndërruar në hapësirë, që lidhet drejtpërdrejt me teoritë e relativitetit e cila
e nxjerr të pandashëm raportin Kohë – hapësirë. Kjo tendencë krijuese në
letërsinë moderne merret si destruksion i kohës në kuptim thjesht objektiv.[3]
Kështu që, nisur edhe nga shenjat e tjera dhe
kombinacioni që krijohet mes tyre, pohojmë mendimin e nënvizuar më lart se kemi
të bëjmë me qenien si veçanti të unit poetik në raport sinkretik me qenien
njerëzore universale, si dhe rrugëtimin e kësaj qenieje në një qark ciklik
hapësinor, kohor e iluziv të kthimit në botën e pafajësisë foshnjore drejt kërkimit
të botëve, në udhëtimin drejt Itakës së tij. Sipas Gëtes:
“Çdokush kthehet gjithmonë te vetvetja”. E nëse fjala shi është,
njëherazi, nje metonimi e unit poetik, por dhe një animim, sintagma “...ti,
fëmijë i vockël,” është një ravijëzim i mëtejshëm metonimik i subjektit
poetik të shenjuar me shiun; dhe, vetëm me këtë varg, arrin të
krijojë një sfond e një realitet poetik metafizik e abstragues në
kufijtë e imagjinatës.
Mendojmë se loja poetike e subjektit, me të
folurin në vetën e dytë, është një teknikë e hollë që e ndihmon poetin të
distancohet nga vetja e ta shpërfaqë atë sa më dimensionalisht, duke e dyzuar
veten dhe duke e vënë përballë, për ta eksploruar nga brenda dhe jashtë, me
tërë sinqeritetin, naivitetin e vërtetësinë e mundshme. Ai është fëmijë
i vockël, ...që qan. Pse fëmijë, pse i vockël dhe
pse ...qan? Të tria fjalët në vetvete, në vlerën e tyre arketipale, por
dhe në marrëdhënien sintaktike që ato kanë, mbartin brishtësi, dhimbje, por dhe
pafajësi, dëlirësi, pastërti, bukuri, sinqeritet. Gjithashtu shprehin dhe fatin
e njeriut: është i vockël para botës së madhe, para të panjohurave të saj. Ai
është fëmijë; dhe kush më shumë se poeti është një fëmijë...? Ai mbetet fëmijë
i i vockël dhe i përjetshëm, sidomos para pafundësisë së botës të nuancuar si
materie e metafizikë, kohë, hapësirë e histori. Ndërkohë përcakton dhe vendin
që i takon atij në kohë e hapësirë. Dhe parë nën një këndvështrim filozofik,
rrugëtimi i njeriut gjatë ciklit të jetës së tij fillon qysh fëmijë. Ai është
fillimi dhe caku i fundit të udhëtimit.
Më tej, shiut i bëjmë
dy lexime:
a. fenomen natyror;
b. analogji e qenies.
Në leximin e parë, folja qan, që
shenjon një veprim njerëzor, (derdhja lotë prej një hidhërimi apo dhembje të
madhe) kthehet në një metaforë foljore dhe i jep shiut një ngarkesë të re
semantike, ndërsa në leximin e dytë, kur shiu metaforizon
qenien njerëzore, kjo folje ingranohet në tërësinë sintagmatike, me
metaforën shi dhe me metoniminë “... ti, fëmijë i
vockël”. Por ky veprim njerëzor e më shumë fëmijëror, si efekt i dhembjeve
të mëdha, plotësohet me sintagmën pasuese e përcaktuese kohore “...prej mija
vjetësh.” Ai bën fokusimin dhe ndriçimin e plotë të objektit që i
drejtohet, pra unit, duke e vendosur në gjithkohësi, element ky që i jep
përmasa mitike si qenie universale.
Le ta shtjellojmë më tej. Cila mund të jetë
një ditë e pangushëlluar për njeriun? – Emrin ditën, siç thamë
dhe më lart, poeti e vendos në kallzore, duke e përveçuar, e shenjuar në një
nga ditët e mijëra vjetëve. – Ajo është një, dhe e pangushëlluar;
dhe një ditë e tillë mendojmë se aludon për një gjëmë të madhe apo vetë
vdekjen. Ngushëllimi, si akt, kryhet pikërisht pas një fatkeqësie. (Dihen
eufemizmat që përdoren për vdekjen në traditën shqiptare: iku, na la,
ajo ditë që mos ardhtë, e nëmura, etj.) Pra, dita e
pangushëlluar, është një metonimi që ndërtohet nga zhvendosja kuptimore
eufemike e fjalës vdekje, edhe pse ajo nuk është
e pranishme në mënyrë të drejtpërdrejtë.
Por për një kuptimësi më të plotë, vargu i
parë ka nevojë edhe për vargun e dytë eliptik “...për ditën tënde të
pangushëlluar.” Kjo sintagmë shkakore dhe eufemike, vjen si përmbyllje
e logjikës poetike, porse duke lënë një hapësirë mungesore, që të çon në një
situatë medituese rreth subjektit e përtej subjektit. Vini re, shprehja na çon,
jo vetëm në një konstatim, që përcakton dikë, diku, por dhe na krijon një
gjendje të tendosur, sa trishtuese, aq dhe kërshëritëse.
Dy vargjet e tjera “...Shfaqet dhe
zhduket Itaka / Nën pasione vetëtimash,” duket se krijojnë një thyerje
të vijimësisë logjike e kuptimore me dy vargjet e para. Kamera e poetit, lëviz
në mënyrë të papritur, duke ndërruar planet e fokusuar. Ai lë në mes dialogun
me shiun dhe shfaqet në një pozicion rrëfimtar, ku çdo fjalë
mbart një lëvizje të papritur: shfaqje e fshirje imazhesh, caqe hapësinore,
kohore e mitike. Përveçse si objekt tematik koha dhe hapësira, në këtë poezi,
luajnë një rol dinamik në procesin e shndërrimit dhe lëvizjes. Vëmë re se
foljet në kohën e tashme “Shfaqet dhe zhduket,” një sintagmë
kundërthënëse antonimike, krijojnë imazhe të ikshme, të
paqëndrueshme midis qenies e hiçit. Gjithçka shikohet e konceptohet nga një
çast kohor i tashëm, por që dhe ai vetë është pjesë e simultanes, së tërës.
Por simboli më i dallueshëm që bën
pikëprerjen e hapësirës me kohën është Itaka.
Në simbolikën e artit botëror Itaka ka
hyrë si objekti apo vendi i cili vepron mbi subjektin me një rol thirrës,
ndjellës i dheut, i nënës, atit, gruas, fëmijës dhe ku shpërfaqet përpjekja e
njeriut, Odiseut, për rikthimin drejt këtyre qenieve e objekteve, me mallin e
tij, përpjekjen, sakrificat për t’u kthyer edhe me shpirt ndër dhëmbë. Por
vërejmë se ky veprim intencional i veprës së Homerit, siç do ta shikojmë dhe më
poshtë, në mënyrë edhe më të plotë sintetike e sinkrete, transfigurohet dhe i
largohet modelit homerian, duk u risemantizuar. Ai ndërmerr një udhëtim brenda
mikrobotës së qenies njerëzore, ku Itaka është caku i nisjes,
por dhe i mbërritjes të udhëtimit të njeriut, duke përfunduar udhëtimin e tij
ciklik, që ka përcaktuar jeta dhe fati për njeriun.
E shoqëruar me vargun më pas “...Nën
pasione vetëtimash”, kjo lëvizje bëhet më dinamike e më me
potencialitet, duke u kthyer në një kohë subjektive[4].
Po pse “...nën pasione vetëtimash?” Përpjekja
mbinjerëzore për t’u rikthyer, është lufta brenda qenies. Shiu, si
metaforë e qenies poetike, nuk mund të kuptohet pa vetëtima, po dhe qenia
s’mund të kuptohet pa pasione. Pranëvënia paralele metaforike këtu, jo vetëm që
është shprehëse e mendimit poetik, por vërejmë se është në harmoni dhe sintoni
me të gjithë shprehjen si shenjim më i gjerë formal e përmbajtësor. Aq më tepër
kur Itaka, është një cak kohor dhe hapësinor, simbol që
ç’kodifikohet si caku i nisjes dhe i mbërritjes të udhëtimit ciklik drejt
plotësisë së qenies.
Dhe ja, ku vijmë në strofën e dytë:
Zot, jam tmerrësisht i
vonuar!
Tani duhej të isha diku
përtej shiut.
Tek dritarja, fëmija
lakuriq,
Më vështron me sytë prej
uji
Vargu i parë: “Zot, jam tmerrësisht i
vonuar!” bëhet mbartës edhe i kuptimit dhe domethënieve të atyre që
thamë më lart (në strofën e parë, duke i dhënë kuptim metaforës “Shi, ti
fëmijë i vockël që qan prej mija vjetësh”), por mbart edhe ankthin e
qenies, njeriut dhe bëhet e dukshme përpjekja dhe dëshira për të shkuar diku, pra,
për të udhëtuar; ku? “...diku përtej shiut,” përtej të
mundshmes. Në këtë strofë vëmë re se ndryshon këndi i shikimit. Subjekti shfaq
një anë tjetër të vetes. Nëse në strofën e parë subjekti i drejtohej shiut e
nëpërmjet shiut vetvetes në vetën e dytë, në këtë strofë, dialogu ndërtohet me
Zotin; ku Zoti vjen me konotacionin e një thirrori, në të cilin ai mbështet
ankthin e tij. Kështu pra, logjika poetike na çon në përplasjen e qenies mes
vetes, në përpjekjet dhe pamundësinë e unit poetik për të arritur diku, përtej
shiut, caqe e limite këto të pafundësisë e pamundësisë, që japin edhe
gjendjen plot dhembje, ankth e trishtim të subjektit.
Por subjekti këtu na shfaqet i munguar, i
shprehur nëpërmjet foljes jam: “Zot, jam tmerrësisht i
vonuar!” Folja jam, në kohën e tashme, bëhet njëherazi dhe
përcaktues i një pike hapësinore, që vjen si nëntekst, p.sh. këtu. Nëse
do të merrnim përgjegjësen e saj, sipas dhe kuadratit semiotik greimassian, në
vargun tjetër, ai shpreh dhe njërën nga modalet duhej, e cila
na çon te izotopi hapësinor diku përtej
shiut, sipas: këtu – diku, pra, duhej, në të pakryerën, që
na shfaq ankthin e vonesës, (i vonuar) ndryshimit, e lëvizjes nga një pikë A në
një pikë B.
Shikojmë se ndajfolja kohore tani, si
dhe folja jam, që shprehin të tashmen, i përgjigjen pikës hapësinore diku përtej
shiut. Pra, të jesh këtu mos të jesh diku përtej
shiut, përbën ankthin e palëvizshmërisë, që e bën gjendjen dinamike,
sepse ka një dëshirë apo detyrë që duhet përmbushur, të shkojë: diku,
përtej shiut. Fëmija lakuriq është shtysa, ai që i jep detyrën, që, edhe
pse duket se është statik, me vështrimin e tij me sytë prej uji, ai
e nxit subjektin drejt shndërrimit. Subjekti është i ndërgjegjshëm për atë çka
duhet të realizojë: të shkojë diku, përtej shiut. Por
sintagmat me foljet jam dhe duhet, krijojnë një
raport të gjendjeve të ankthit, të dëshirës dhe pamundësisë duke e shndërruar
në një gjendje tërësore komplekse e të paarritshme. Ai është
në ankth, sepse nuk mundet, por që ndërkohë e di që duhet të shkojë përpara për
të realizuar udhëtimin e tij ciklik i shtyrë nga sytë prej uji të fëmijës
lakuriq. Pra, jemi në një situatë absurdi e sizifiane, ku nuk ka rëndësi
maja e synuar, por rruga për të shkuar tek ajo.
Po pse lakuriq? Dendësia e shtresimi i
ngjeshur shumëkuptimor na e bën të detyrueshëm përqëndrimin në çdo semë e
segment të vargut. Sintagma metaforike fëmija lakuriq, shfaqje
e njeriut në fillesën e tij të jetës, (ashtu siç vjen njeriu në
këtë botë, me të dy kuptimet gjegjëse: fizike e metafizike) është pikërisht njëra
pjesë e dyzuar e komplekse e qenies, pjesa e dëlirë e pafajësisë dhe
pastërtisë, është caku prej nga është nisur dhe vendi për ku vrapojnë dëshirat
e tij. Kjo metonimi mbart një sërë valencash kuptimore si
pafajësia, fillesa e jetës, brishtësia; dhe fuqia e saj, që qëndron pikërisht
te të qenit foshnjë e porsalindur, sepse e rrit, si shprehinë poetiko –
estetike, edhe atë përmbajtësore. Është pikërisht pamundësia fizike që
nëpërmjet syve të saj, kthehet në një fuqi të parezistueshme. Çfarë nuk do të
bënim për sytë e ujshëm të një fëmije, që ata të mos mbushen
me lot. Nga ana tjetër vetë metafora “...me sytë prej uji”, për nga
delikatesa, brishtësia, lëvizja dhe ndjenja që mbart, përveçse një dimension të
thellë human, i jep edhe një harlisje estetike të freskëte shkëlqimtare.
Por sytë me vështrim prej uji
shfaqen te dritarja. Dhe, dritarja, e cila bën
pjesë në izotopinë hapësinore, shndërrohet në një objekt kufizues
të diku – së nga ku ai niset, por dhe ku mbërrin. Pra ka një
sendërtim të nocionit hapësinor diku; por, nëse do t’i
drejtoheshim simbolikës së figurave gjeometrike, që rëndom përdoren në artin
viziv, dhe për rrjedhojë edhe në atë poetik, katërkëndëshi i dritares shpreh
simbolikisht kuadratin e plotësisë, (...) si një simbol të vetvetes[5].
Po dhe sintagma metonimike përtej
shiut, ndahet në dy pika hapësinore: shiu, dhe
ndajfolja përtej, e cila shërben si një mjet ftillues e ndriçues i
papërcaktueshmërisë së ndajfoljes diku, por që paradoksalisht na
lejon që të shohim vetëm me sytë e imagjinatës drejt pamjesh mungesore, duke na
thirrur në lojën e tij poetike me të gjitha aftësitë tona konstruktive e
abstraguese, për të zbuluar këtë palmpsest vlerash e shprehish artistike të
ngjeshura. Vetë kjo sintagmë, përtej shiut, është një piketë e
udhës në të cilin do të lëvizë subjekti poetik dhe, në një farë mënyre, na jep
idenë e hapësirës, lëvizjes dhe udhëtimit, por që gjithmonë mbetet një hapësirë
e kohë e papushtuar, e paarritshme e iluzive, duke arritur në përgjithësime
filozofike e universale, përtej një leximi të ngushtë e duke na u shfaqur
kështu si një poet gjenuin, intutiv, por dhe me një mendje depërtuese me
abstragim të thellë.
Nuk ndodh shpesh që qëllimësia e poetit të
përkojë me kuptimësinë e përftuar nga lexuesi apo kritiku, por na bën
përshtypje dhe na duket se na ndihmon, përgjigja e tij në një intervistë dhënë
gazetës “55”: (...) Kush ju pret atje përtej shiut? – Pikërisht
Itaka, shiu, mjegullat. Pikërisht ajo botë që unë kam synuar gjithnjë e që bie
në sy në punimet e mia. Ai shi që kërkova unë nuk ra asnjëherë. Kjo duket e
trishtë, por jo. Unë jam pajtuar gjithmonë me fatin tim. Historia e Odiseut
është historia e njeriut fatkeq. E njeriut pa një të dielë...[6] Padyshim që këtu ne shohim
vetëdijësimin e Rreshpjes për atë që krijon, por edhe krijimin si pjesë e
pavetëdijes, si nevojë e subjektivitetit të tij për t’u objektivuar në imazhe,
fjalë. Por, gjithashtu, tregon se kjo poezi, përveç aventurës për të kërkuar
metaforikisht të dielat e tija, për një jetë ndryshe, ka mundësi për një sërë
leximesh të tjera, të cilat e pasurojnë me shtresa të reja poetike e kuptimore.
Te strofa e tretë,
Përditë më duhet të
nxitoj drejt diçkaje që nuk është,
Por nuk jam një Odise i
shpikur.
Eh, Itakën time e kam
shpikur vetë,
Se kam nevojë për ishuj,
kemi dy frazime sintagmash që, në vetvete,
shprehin nga një mendim të caktuar, por që dhe me njëra-tjetrën ndërtojnë një
raport alogjik. Edhe pse duken si mendime të copëzuara që s’kanë lidhje me
njëra-tjetrën, është ky raport alogjik që dedukton në bazë të korelacionit të
të dy nëntekseve që rrjedhin prej të dy dyvargëshave të strofës, ndarë nga
pikëzimi, drejt një domethënie të caktuar.
I qasemi vargut të parë: “Përditë më
duhet të nxitoj drejt diçkaje që nuk është.” Kjo sintagmë është e
defigurativizuar; siç e shohim është një pohim i thjeshtë pa asnjë element
simbolik. Por, parë si e tërë, është një figurë mendimi, figurë që e merr
vlerën konotative nga alogjizmi naiv dhe absurd midis nocionit të veprimit (nxitimit) në
mënyrë të vullnetshme e të vetëdijshme, drejt asgjësë, pra duke na çuar
drejtpërdrejt në një situatë absurdi: “...të nxitoj drejt diçkaje që
nuk është.” Vini re: ...më duhet të nxitoj, është modalja
vepruese me funksionin e një “detyre” që ka marrë, por, ...drejt diçkaje që
nuk është. Raportet ndërtohen sipas një qëllimi të caktuar artistik,
midis shtysës, dëshirës, pamundësisë, por dhe ngulmimit për të shkuar te e
pambërritshmja si filozofi e akt sizifian, qëllim iluziv e i gjithkohshëm
universal i qenies. Përtej skajeve të logjikës, është një vetërrëfim i hidhur e
paksa ironik, gati një absurd i vetëdijshëm ekleziast, nën pushtetin e njohjes
të së vërtetës së hidhur për përkohshmërinë dhe iluzivitetin që mbart qenia në
vetvete dhe ky udhëtim odisean i tij.
Po a nuk shkon poezia, arti drejt të
vërtetave më të mundshme...?! Në vijimësinë e logjikës artistike, duke u kthyer
në një mendim poetik të mirëfilltë, ky ndërtim kalon nga e pavetëdijshmja tek e
vetëdijshmja, nga e kufijshmja tek e pakufijshmja. Por assesi vargu i parë nuk
mund të jetë i plotë pa vargun e dytë mohues që pohon qenësinë e të qenit një
Odise i vërtetë, “...Por nuk jam një Odise i shpikur.” Për një
deduksion të saktë na duhet që dyvargëshi të lexohet e të shqyrtohet si një
mendim i tërë. Vargu i parë është një pohim që plotëson mendimin e nisur në
vargun para tij, me anë të lidhëzës kundërshtuese, por dhe mbaron i pikëzuar si
vazhdim i këtij vargu paraardhës.
Më tej, nëpërmjet mohimit, ai pohon se nuk
është një Odise i shpikur dhe njëjtësohet me figurën mitike,
me atë çfarë është thelbi i kësaj figure: shpirt i aventurës dhe i përpjekjes
njerëzore për të arritur atje ku e thërret detyra e atdheut mallit dhe familjes
edhe nëpërmjet të së pamundurës, dhe siç e thamë, duke shkrirë subjektiven
e ngushtë te universalia, të kufishmen që realizohet në të
pakufishmen e kohës. Njeriu është një Odise që gjithë jetën do të rreket në
rikthimin drejt Itakës së tij. Vini re: ”...Eh, Itakën time e
kam shpikur vetë, / ...”. Edhe këtu procedimi poetik ndërtohet po mbi
alogjiken. Nga një anë ai, nëpërmjet mohimit, pohon se është një Odise i
vërtetë dhe përkundër kësaj kemi pohimin gati delirant, që, Itakën
e tij e ka shpikur vetë. Le të ndalemi këtu pak më gjatë për një hetim e
konkludim më të thellë të strukturimit sintaksor, i cili i jep vlerë
kuptimësisë. Është në natyrën e procedimit të tij poetik që i copëzon mendimet,
imazhet, duke thënë gjëra që, në pamje të parë, duken sikur janë larg
njëra-tjetrës. Me to ai pastaj ndërton mozaikë, të cilët, të shtresuar dhe me
hapësirat mungesore, e bëjnë të gjithë tekstin të njëzëshëm e koherent, por
duke e dendësuar shprehjen artistike. Kjo bën që përqindja e lëndës së thatë e
të koncentruar në tekst, ashtu siç ndodh te verërat e mira, të jetë në një masë
të lakmueshme.
Në këtë strofë kemi dy frazime sintagmash që
në vetvete shprehin një mendim të caktuar, por që, me njëra–tjetrën, ndërtojnë
një raport alogjik. Vargu i parë që pohon me anë të mohimit, duke krijuar një
figurë të përmbysur, qenësinë e të qenit një Odise i vërtetë, e plotëson me
mendimin e nisur në vargun para tij, me anë të lidhëzës kundërshtuese, por dhe
mbaron i pikëzuar si vazhdim i këtij vargu paraardhës. Pra, sipas këtij
ndërtimi, logjika të çon te një pohim i fshehur se Odiseja nxitonte drejt
diçkaje që ishte, diçkaje të prekshme, të arritshme, por që sot po këtij Odiseu
mitik, tashmë modern, i duhet të nxitojë drejt diçkaje që nuk është.
Pse? Përgjigjja jonë është qenia, subjekti poetik që kërkon udhë të reja në
kohë dhe hapësira të ndryshme. Njeriu është po ai, Odiseu, por ai ka një Itakë
të shpikur vetë. Një qëllim që është tjetër, udhëtim tjetër, se ka nevojë
për ishuj. Pra ka nevojë për ide, iluzione shpresa... Vini re si lëviz
procedimi e transfigurimi artistik, nga sendet e prekshme, materja, në një
perceptim e konkludim poetik me gjendje e imazhe metafizike, pra nga konkretja
te abstraktja.
Dy vargjet: “Itakën time e kam shpikur
vetë / Se kam nevojë të domosdoshme për ishuj”, strukturohen si figura
të mendimit, ku thelbi figurativ qëndron te konotacioni i mendimit që shfaq në
kohezion harmonik me artikulimin e së tërës, duke marrë e dhënë. siç ndodh në
një proces biologjik në një trup të gjallë. Mendimi, në fakt, në raport me
mendimin e mohimit pohues më sipër, ngjan me një përçartje: “Por nuk jam një
Odise i shpikur.” Siç e thamë dhe më lart, nga një anë kemi pohimin se
është një Odise i vërtetë dhe në anën tjetër kemi pohimin që “Itakën time e
kam shpikur vetë.”
Akrobacitë e kësaj loje poetike me fjalën i
qëndrojnë logjikës dhe ideve të mesazhit që kërkon të përcjellë dhe i gjejmë të
plazmuara në deduksionet e strofës së fundit.
Më vështron me sytë prej
uji,
Te dritarja, fëmija
lakuriq.
Bien Itakat e legjendave,
Pas bregut madhështor të
vetmisë.
Vërejmë ripërsëritjen e sintagmës fëmija
lakuriq që e vështron me sytë prej uji. Ka një
ngulmim te kjo sintagmë, por e ripotencuar me veprimin dhe këndin hapësiro –
kohor. E gjithë fraza sintaktike është ndërtuar si një inversion i pastër mbi
tre detaje: veprimi më vështron..., objekti hapësinor te
dritarja... dhe personazhi fëmija lakuriq..., që
plotësohet si figurë me metaforën ...me sytë prej uji. Mendojmë
se theksi bie te veprimi. Jo më kot, e jo vetëm për arsye ritmike, vargu fillon
me këtë folje, veprim që bie mbi subjektin poetik. Ç’mbetet pas këtij
vështrimi? Heshtje mungesë, që fton lexuesin të bëhet pjesë e “fajit”, fatit,
dhimbjes apo qortimit? Kjo pafajësi, ky realitet i së vërtetës së qenësisë i
zhvlerëson Itakat e legjendave si elemente të materies, duke
tentuar drejt një zeroje absolute, (sipas një shprehje të shkrimtarit M. Zeqo
për F. Rreshpjen) drejt hiçkohës gri, që është e vërteta pas
bregut madhështor të vetmisë. Potencimi i saj vjen nëpërmjet
zhvlerësimit të legjendave e miteve nëpër një udhëtim imagjinar ekzistencial.
Abstragimi është i thellë, tonet janë drithërues dhe imazhet montohen e
ngërthehen me mendime filozofike, që rrjedhin nga tërësia poetike; udhëtimi
brenda qenies është një rrekje drejt përftimit së të vërtetave mbi kuptimin e
jetës, shpresës e kotësisë, fatit dhe vdekjes, pra absurdit ekzistencial, që
Sartri e thelbëson me lirinë e qenies, me dënimin e saj për të qenë e lirë. Mesazhi
lexohet te mungesa, një metafizikë që shfaqet si
nënteks dikotomik i tërë këtij udhëtimi odisean drejt një Itake aq
shumë të ëndërruar e shndërruar në qëllim të jetës, ...drejt ishujsh që
njeriu i krijon vetë, për të arritur diku, si nevojë iluzive e
lëvizjes dhe e ekzistencës së qenies. Dhe ky
është dhe thelbi iluzor i qenies poetike që na transmetohet nëpërmjet kësaj
loje metaforike dhe vetironike, që rreket gjithnjë drejt metafizikës së qenies.
Gusht 2013
[2] Shih
A. Tufa: Letërsia
dhe procesi letrar në shekulli e XX 2, Rizoma, shblu, Tiranë, 2009, f. 45.
Në librin “Rizoma (1976) Zhil Delëz dhe Feliks Guatari
veçojnë dy tipa të kulturës, karakteristike për kohën tonë: kulturën “drunore”
dhe kulturën “rrënjore”.
.... Delëzi dhe Guatari janë të bindur që frymës së kohës
i korrespondon më shumë një tip tjetër i kulturës, kultura e “rrënjës” apo
“rizomës”. ...(Rizoma është një lloj i veçantë rrjeti rrënjor i
nëndheshëm i bimëve zhardhokë, që shërbejnë si rrënjë për vetveten si p.sh.
patatja)
[3] I.
Rugova: Strategjia e kuptimit, “F. Konica”, Prishtinë, 2005,
f. 80
[4] Shën.
Im: Sipas I. Rugovës te kapitulli Poezia dhe koha, te libri Strategjia
e kuptimit, “F. Konica”, Prishtinë, 2005, f. 78, koha subjektive ka të
bëjë me koncepsionin dhe percepsionin e subjektit poetik.
Gjithashtu, duke iu referuar Studiuesit Emil Shtajger, ai
mendon se këtë kohë duhet ta lidhim drejtpërdrejt me ekzistencën njerëzore dhe
me vetë njeriun. Pra, në interesin tonë, ajo që quhet koha ekzistenciale, që
shfaqet me tridimensionalitetin e vet, sepse lidhet me ekzistencën që ka
fillimin dhe mbarimin e vet, me të kufishmen që realizohet në të pakufishmen e
kohës.
[5] Aniela
Jaffe: Simbolizmi në artet vizuale, përkth. Neli Naço, Korçë,
2003, f. 21. Autori shkruan: Dr. M – L. von Franz-i e ka shpjeguar
rrethin si një simbol të vetvetes. Ajo shpreh totalitetin e psikikës, duke
përfshirë këtu marrëdhëniet midis njeriut dhe plotërisë së natyrës.
[6] F.
Rreshpja: Shiu që unë prita; gazeta “55”, 23 nëntor 1997, f. 7.
