Hiret e letërsisë moderne shqipe

Ilir Levonja

Hiret e letërsisë moderne shqipe

                (fragment nga poetika)

4. Poetika në këtë avanguardë.

Duhet thënë që në fillim se poetika me zërat e saj u bë më e ndjeshme dhe më prezent se proza. Madje hera-herës kaloi në faza eksperimentale. Sot në përgjithësi kjo aludon këtu. Nuk mund të themi akoma se ka një rrymë të mirëfillti. Ose do të pranojmë fazën eksperimentale të artit në përgjithësi. Thjesht si realizëm me haluçinacione, pavarsisht atij magjikut në prozë. Apo edhe absurdit. Sërisht janë tendenca eksperimentale. Megjithatë, le të konstatojmë hire të tjera të letërsisë moderne në poezi, përmes disa autorëve, menjëherë pas viteve 90 e deri sot. Janë një tërësi emrash, ndofta me ndërthurje moshash, por çështja është tek hapja e sistemit dhe se si e rriti shtatin poetika jonë në përgjithësi. Një lloj moderniteti u vu re që më herët, sidomos tek Xh. Spahiu. Vargëzimi me konstatim i tipit gurin e varrit shes/ të laj borxhet etj... E mbramja e bukur e Camajt, Sonte më lajmëruen se ka vdekë një njeri/ prandej jam i trishtueshëm, Lule. E plotë të tjerë emra. Por, nisur nga objekti për të cekur pjesën më të padukshme po i referohemi emrave më pak të përmendur. Në kuptimin e analizave, studimeve, apo asaj kritike që nuk pranon ekzistencën e vetvetes. Kështu në shumëlarmi, apo prirje.Të komentojmë dy poezi nga (-a), Flutura Açka

Kur nuk je

Në vazon ku dikur

mbaja lule,

mjete të zbukurimit banal,

tani shkund cigaret.

Por boshin

s'e mbushka

hiri prapë.

Tani

ca plasje muri

rrëzojnë suvatë.

Së pari është një subjekt poetik mbi zbrazëtirën shpirtërore. I përçuar me krahasim metonimik duke përfunduar në një konstatim fizik. Në një gjëndje. E gjitha është gjëndje, e vijosur, rrethrrotullim, ngritje, zbritje, anash; nga e majta në të djathtë dhe anasjelltas. Do të thosha se pikërisht gjëndja është më shumë se sa poezia. Gjëndja e përftuar, ajo çfarë ne përfytyrojmë dhe e prekim metonomikisht. Së dyti ai meditimi gri krejt si bosht brenda këtij universi. Të gjithë jemi viktima të boshësisë. Në çaste të tilla edhe gjërat më të bukura na duken bajate. Ose si në vazon ku dikur mbaja lule, mjete të zbukurimit banal. Vetëm për këtë hermetizëm kontravers, pasiv dhe jo entuziast, plasat e murit e rrëzojnë suvanë. Kushedi sa regresive do dukej nga koha e shkuar. Në të vërtetë është vetëm një beft poetik eksperimental.

Mesnatë dimri në Tiranë

Një qiri përzhit ajrin

si penel në të murrët i ngjyen muret,

tapeti që hodhi të vjetrin

mundohet të përgjunjë ftohtësinë

që ndjell dheu i nënkëmbëve,

një pikë-pikë që shkrin ngadalë

kubet e akullit të wiskit të papirë,

tryeza e pangritur me kupat e zbrazura në nxit

fotografia e motrës nuse e përkorë lëshon bardhësi

pegaso lodërth në heshtjen e vet terrin skërmit

karrigia rrotulluese vetlëviz pa fëminë që

po fle në errësi

duke kërkuar në ëndërr kandilushin

që diku në fund të detit bën dritë,

cd-të memece kanë harruar refrenet

dhe këngëtonjësit e tyre zëshuar.

Kjo jetë libër përgjysmë mbetur

pret të lexohet nesër o kurrmë.

Mesnatë dimri në Tiranë, do të përforcojë beftin poetik si prirje. Jo si qëllim regresiv, jo karshillëk për kohën, por si pjese organike e përtëritjes poetike. Një nate e madhe që fashitet, që frustron pagjumësinë. Një natë univers të ciën as përpiqet as e djeg dot një qiri penel, pastal fusha e sendeve një batalion i shpërbërë; tryeza e pangritur, foto e motrës nuse, gota e whiskey, figurinat, karrikat, cd  etj. E gjitha është një libërth, këngë që në mos lexuar, duhet kënduar. Në këtë kontekts, dalim sërish në një beft poetik. Një meditim njerëzor me pamjen e ninullës. Thjesht një ndjesi që nuk i bën keq mendjes, nuk dëmton, nuk t'i prish sytë. Veç një pasthirrmë e butë si drita e qiririt. Më saktë një përpjekje e bukur për të mundur natën.

Përmendëm pak më lart Camajn. Një vazhdë të modernitetit të tij, në letërsisë shqipe e gjejmë tek  Ledia Dushi. Një zë që na ndihmon edhe më gjerë për shkak dhe të gegërishtes.

(-b) Ledia Dushi me Seancë dimnash.

Ledia shkruan ne dialektin geg pasi ashtu ndihet më pranë poezisë. Në fund të fundit siç e thotë edhe studiuesi e kritiku i mirënjohur Ramadan Musliu, Gjuha e Letërsisë nuk është e njëjtë me gjuhën letrare. Kështu që ndjesia për të bërë poezi bëhet më e natyrshme dhe logjikisht që do pjellë një kumt letrar krejt natyral, më vatror dhe sigurisht, më lirik. Megjithatë Ledia vjen edhe si një lloj përftimi midis gegërishtes dhe toskërishtes, nëse i referohemi Lasgush Poradecit kur thotë se Gegërishtja ka energji fizike, toskërishtja ëmbëlsi shpirtërore. Tek Ledia ka një gjëndje të tillë..., midis. Lirikat janë aq të brishta dhe paraqitja e përftuar me sekuenca metonimike, tablo të  sintetizuara apo ëndërrimi hermetik, etj..., përbëjnë parabolën e parashtruar nga Lasgushi mbi një trend gjuhësor në kuptimin e përjetësisë. Megjithëse kjo ndodh edhe për efekt të emancipimit dhe kulturës në aspektin e krijuesit që ka prekur shtresa, kultura të ndryshme, autorë etj.  Siç nuk është e vështirë të dallohet struktura e hermitëkëve italianë, Kuasimodo (Salvadore Quazimodo), Xhosue Karduçi (Giosue Carducci), Ungareti  (Giuseppe Ungaretti) në poezinë e Ledias, por këto janë pjesë e jetës artistike dhe organikisht zhvillohen me krijuesin. Ka edhe një detaj tjetër që e afron Ledian si produkt i parabolës së Lasgushit, është lidhëza që e toskërishtes në gegërishten e saj të mesme (sipas Lasgushit ky konstatim). Pra Ledia jeton midis..., domethënë që flatrat e shpirtrupit të saj janë gegërishtja dhe gjuha letrare. E para përbën leksikun, e dyta konceptin e saj filozofik në krijimtari i cili përmbushet nga emocione togjesh të tilla si fëmija i mençur, fëmija i habitur etj. Brenda gjenalogjisë së gurit dhe trëndafilit, shamashekut (kulprës) me avllinë, Migjenin me Shën Marinë, Camajn me folkun, Pipën me fonetikën etj. E gjitha kjo brenda njerëzores së një vajze e cila është njësoj reale dhe e vërtete si kur trembet nga ëndrra, edhe nga çelja e sythit në degën e kumbulles që cakon avlline.

n'pyllin

që digjet përdite,

lëkundem mbi djepa

që s'di

ku i kanë anët.             

(fq-7)

Vëllimi poetik Seancë dimnash karakterizohet nga idoma hapësirash, të cilat fal gegërishtes fitojnë edhe muziken; togëfjalsha lehtësisht të krahasueshem që, si dy rreshtore veç e togje me vete, përbejnë kadencën. Madje, universi poetik që këtej bëhet më i plotë dhe përpjekja intelektuale, dalldis ëndërrueshëm poezinë e madhe.

Liria

ështe e gjelbrun,

e sytë e mij

binjakë.

Dashunia

ka emnin e prindve.

Fryeji qiellit

kur m'kerkon.             

 (fq-88)

Vini re togjet dy rreshtore si krahasohen, (liria është e gjelbrun) me  (e sytë mijë binjakë). Ose, (dashunia ka emrin e prindve) me (fryeji qiellit kur m'kërkon) etj. Një emancipim të tillë e ka të domosdoshëm poezia jonë, ndofta poezia në përgjithësi, sepse nuk kemi për të vuajtuar nga dyzimet dhe mëdyshjet, por as nga bllofet poetike.

Qetësia

asht erë

që vjen

prej tjetër

Kohe.

Mbramë

vdiqen

lulet e fundit

tue ma lanë

formën

n'krye                      (fq-64)

Dy situata lehtësisht të shikueshme, me koncept të theksuar filozofik, mbi çështje

të vazhdueshmërisë... Vajza që beftësisht konstaton se qetësia asht erë që vjen prej tjeter Kohe, pra qetesia i perket te shkuares nga qe njeriu i se ardhmes eshte me aktiv. Dhe nga kjo e shkuar, përmes luleve, Mbramë vdiqën lulet e fundit tue ma lanë formën n'krye, evokohet përjetësia.

Duke zgjeruar konceptin e kritikës se Musliut, ndërsa edhe duhet përgezuar vemendja e tij në prurjet poetike te autoreve te rinj, ku midis te tjerave ai thotë se, kjo poezi shtron problemin e hapësirës dhe këtë e ndërton me përmasa imagjinative.Kam përshtypjen se hapësira jonë është pikë së pari ëndërrimi njerëzor, veçanërisht në poezi. Ka vetëm nje fakt të rëndësishëm për poezinë, të mbahet mend dhe të recitohet. E kjo ndodh plotësisht me prurjet e Ledia Dushit. Ka momente kyçe ku, emocionet duken pa vlerë në gjuhën e njësuar.

Diçka nga poetika e (c), Shaip Emërllahut. Referuar vëllimit Vdekja e pakët.

Ka një pyetje të padrejtë, për të drejtën. Më saktë me peshë të padrejtë. Poetikisht, përse vetëm shpezët të kalojnë kufirin? Eshtë një konstatim mbi të drejtën universale. Atë të munguarën.

pse vetëm shpezët të kalojnë kufirin

e dy Dibrat në një kurt

të mos flasin mes tyre

kur Tetovës t'i bien brinjët

nga të qeshurat

Shkupit, Vardari a do t'ia përcjellë

apo do t'i ngrijë buzëqeshja

në cep të buzës

e ndiej

ardhjen e ditës së talljeve

të këtyre viseve '91

nga qeshja.

Në dallim nga ne të privilegjuarit, që jetojmë në atdheun e mbetur copësh, shtetërorin, meditime të tilla duke antike. Eshtë thjesht një meditim ndërkufitar, jo ndëretnik, ku pandehma poetike e krahasuar me tufën e zogjve shpreh një keqardhje për nocionin kufi. Apo telat me gjemba që ndajnë shqiptarët mes tyre. (Në dheun tim, të atit tim) siç thotë Kuteli. Këtë e dëshmon edhe përplasja artistike e dy Dibrave, si ekzistencë. Tek ky autor kam konstatuar pikëpjekje planesh poetike përmes krahasimit. Në lëmin e letërsisë moderne në përgjithësi.

dielli e gaboi rrugën

jugu kur nuk fryu..                           

 (Sh. Emërllahu) nga letërsia shqipe.

u gabua pëllumbesha,

nis të shkoi për në jug,

shkoi në veri..                                   

 (R. Alberti) nga letërsia spanjolle.

Nëse do të ndërkëmbenim diellin me pëllumbin, është tërësisht e njëjta ndjeshmëri, e njëjta situatë dhe pamje.

Një tjetër autor (-ç), Agim Mato. Ka një ndërkëmbim të shkëlqyer planesh të meditimit modern me sens të ri në aspektin epik të fjalës poetike. Ose gjëndjes epike, ku plani bazë, dyshemeja është lirizëm hermetik. Një rrëfim që pritet në radhë teksti, me dy përftesa, dy kostatime në të njëjtën kohë; mbrëmja si fillim dhe mëngjesi si vazhdim. Megjithatë, thelbi është këndëvështrimi për vëllain. Zbritja nga kryqi, Krishti. Le të shijojmë sëbashku vjershën më poshtë.

Loshit, tim vëllai të vdekur

Çdo mbrëmje

zbret nga kryqi i mundimeve

ulet në tryezën e një lokali

me gurin filozofik në dorë

dhe kafka ëngjush rreth e rrotull

Çdo mëngjes

duket gjaku i tij i derdhur pranë gotave

të dëshpërimit

ku kamarjerët mundohen

të zhdukim

gjurmët e natës që shkoi.

1995

(d), Rita Petro! Në vjershën e mëposhtëme ka një tërësi gjëndjesh që konstatohen me frymën e një lloj ninulle për të rriturit, këshillimit me përkëdheli, tërësi botësh që vihen në dukje si të tilla. Mund të thuhet  pa hezitim se është një nga gjëndjet më të bukura të përjetimit, nëse prek çdo timbër të ritmit të shtruar, ku sinteza toponimike Popull, Turmë, Shpirt, Poshtë, Lart, i ngjan universit të akustikës. Tërësia është një ekzistencë e ndërsjellë, por veç njerëzore pa qasjet hirearkike. Një lloj kumti magjik i ëndrrës së njëriut që i ka, por edhe nuk ka asgjë, përpunon konceptin mbi vazhdimësinë me shancin, fatin, urtësinë. Si thua Shpirt???? Pa ata, pa ne, lart, poshtë, turmë, betim, puthje etj...., thjesht muzikalitet.

Kënga jonë

Si thua Shpirt, s'mund t'i lëmë këta vetëm

Por edhe ne vetëm nuk mund të rrimë,

Pa ta, ne s'mund të jemi Popull,

Pa ne, ata do t'i quanin Turmë.

Ne gjithnjë o Shpirt kemi qënë.

Dhe do jemi ata, këtu Poshtë

Ndoshta mund të ngjitemi dhe Lart,

Ku i dihet jetës; e bëjmë një betim.

Po ti i paske duart e zëna! Edhe unë!

Puthemi buzë më buzë dhe në

Heshtje betohemi:

''Nëse ngjitemi ndonjiherë Lart

Do përpiqemi t'i dëgjojmë ata

Poshtë!''

Me sa duket rëndësi, u jepet rrafsheve. Ne jetojmë midis..., jemi të hallakatur por të bukur. Premtues, diçka besëdhënës. Por në natyrën e një gjysmë zëri, që është mirë të mbajmë tek veshi për tu rikujtuar. Lart, poshtë, ne, midis, muzikë prapë.

(-dh) Me që përmendëm gjysmën, në kuptimin më të pastër të ndjeshmërisë si gjëndje ledhesh të një ninulle për të rritur. Kemi edhe rastin Petraq Kote me vjershën ...ti erdhe përgjysmë. Një lloj pishmanllëku i bukur. Diçka që gjithnjë, ose gjithmonë do të na mungojë. Ka një lidhje perfekte midis planeve apo rrafsheve të mësipërme me ndjesin gjysmë gjëndje të shpirtit njerëzor. Edhe pse kemi një ndërthurje meditimi modern me strofëzim zanoresh dhe tinguj fundorë. Kjo nga forma klasike e vargëzimit, por nisur si vazhdimësi nga dikundi. Ndofta nga rrafshet e mësipërme estetike si pavendodhje të saktë, por gjëndje të plotë. Një lloj qerthulli sërish akustik. Veçse me objekt të qartë frymëzimi, Ti-ja që është një legjendë sa e prekshme aq edhe e paprekshme. Rëndësi ka ta jetojmë.

Më poshtë, vrundet, ose vrundullohet e gjitha. Veç me qetësi meditative, përfytyruese, prapë një melodi.

... ti erdhe përgjysmë

ti erdhe tek unë në gjysmë të jetës

gjysma të patë mbetur diku

siç vjen gjysma e gjelit nga përralla e vjetër

siç del sirena nga deti blu

Ti erdhe tek unë me gjysmë mendje

në gjysmë shtrati u shtrive ti

gjysmën e trupit më fale mua

gjysmën tjetër se kujt se di

Ti erdhe tek unë me dëshirën e plotë

në ardhjen përgjysmë s'ishe veç ti

dhe kështu ndodhi gjysmë ndodhia

o vashë sirenë, gjysmë dashuri.

                                                                  (1998)

(-h), Fatmir Terziu. Krijuesi elbasanas është nga më prodhimtarët e strukturës sintezë por me një dendësi enumerative të rrjedhshme, gati-gati botore, detaje pejzazhesh, çaste natyrore dhe nikoqir dashamirës për të treguar rëndësinë personale edhe të gjërave më të parëndësishme. Dikur Janis Ricos, poeti grek pati thënë se, (nganjëherë na duket se nuk dimë se për çfarë shkruajmë), por kjo na jep mundësinë e rimëkëmbjes të, pikërisht atyre më të ''parëndësishme''-ve gjëra. Poeti i gjërave të shpërbëra tek poezia më poshtë, mund të lexohet krejt në një fjali me tërësi enumerative të cilësuara dhe të nënkuptuara, deri tek tradita si mjet dallues. Siç është konstatimi poetik, kënga është stil tek ti. Se çfarë vjen pas saj, e thotë poezia në vijim. Lexojeni si një rend të vetëm.

Kënga është stil tek ti. Oksigjen që

të mbush me poret e trupit

dhe të kthen në një,

zog të artë, që vallëzon mbi tehun e ujit,

të lehtë e të mprehtë të Shkumbinit,

valëzim i pafjalë i flladit,

ëngjëll sy dashurie të ndjej

pos i trëmben mëkatit.

I ndjej dihmat e tua si zogj të prillit

kënga një zanë e hutuar,

mbretëron violinës së Myzyrit,

pos isoja e lehtë e Krastës

dirigjim i lodhur i mesnatës,

dremit mbi buzët e tua flakë,

dhe shtrin Egnatias shekullore,

thimthat e rruzares epshore.

Jam unë dëshira e fjetur në shtratin tënd,

në timin shtrat të shtruar në tis,

duhet të të mbaj siç më solle me këngë,

ti je vetë stili i mrekullisë,

për një Zonjë që më jep vrull,

dhe i fundit zë po të bitisë,

unë do të kthehem ninullë.

5. Përmbledhje përciptas

Siç e vutë re, në poetikë ka më shumë mundësi për të bërë prezente prurje moderne. Gjithsesi e theksoj ky është një vështrim i përciptë. Qoftë në prozë a poezi e përbashkëta qëndron në këndëvshtrimin modern. Se si paraqitet, apo prezantohet një gjëndje artistike nga bota e artistit të fjalës. I përciptë, pasi do të duhet më shumë përfshirje..., ka zëra që mund t'i përmendim edhe si emra, thjesht në kuptimin e sugjerimit. Ose të një kapje dore si ftesë për analiza krahasuese, të bashkëprurjes. Si Anton Gojçaj në Malin e Zi, Ndue Ukaj në Kosovë, Arian Leka etj. Ashtu sikur ka edhe autorë që u mbyllën në diktaturë, u kyçën, iu kërkua të vdisnin. Por ata mbijetuan për hir të veprës. Proza e Arbnorit, ka tipare të plota moderne. Ashtu sikur ka edhe autorë që i kanë mbetur besnik vargut klasik të lirikës me  tetë, dymbëdhjetë e gjashtmbëdhjetërrokëshe. Por kanë risi në trajtën e konceptit. I tillë është rasti i gramshiotit Pozaet Qose.

E gjitha është thjesht një përpjekje për të shpjeguar ekzistencën e kritikës, e cila për shkak të diktaturës, si term u mbart me emocione negative. U mbingarkua..., ndaj sa herë përmendet kritika, të gjithë parafytyrojnë një institucion emotiv përvëlues. Në fakt është e kundërta, mund ta etikojmë çfarë të duam, përcjellje, reçension, koment, vënie në dukje, të prurjes, të të metave, të bashkëkohësisë dhe jo bashkëkohësisë etj. Gjithsesi, mendimi eseistik që shoqëron një vepër është institucion. E mira e do që ky, gjenalog ekzistencial, qënie, të mos përdorohet dhe të mos evidentohet si domosdoshmëri jetike. Përkrah krijimit artistik, është thjesht mjet komunikimi. Silla e një tavoline nga e përditshmja. Kritika ekziston, nuk ka vdekur. Përciptarinë time po e mbylll sot pas gati një dekade, me një tjetër gjëndje poetike, si kumt timin,  modern i afimitetit universal të kritikës.

pak gjëra i mungojnë

kësaj shtëpie,

themelet,

muret dhe

çatia.    

 (J. Radi)

1994 - 2014

Lushnje - Deerfield Beach, Florida