MIF: HYJNIA E ARBËRIT

M I H A L D E D J A

HYJNIA E ARBËRIT

JETËSHKRIM NË VARGJE

Korrektimi letrar

dhe kopertina

nga autori

============= Mihal Dedja =============

PARATHËNIE

Përveç shpjeguesit në fund të librit për çdo poezi, po japim disa shënime, ku jeta dhe vepra e kryeheroit ndahet në pesë pjesë, nga 15 poezi secila.

E para i takon periudhës nga fëmijëria e tij deri në Kuvendin e Lezhës më 2 mars 1444.

E dyta, nga viti 1444 deri në mbylljen e një cikli të pashoq fitoresh të mëdha më 1457.

Periudha 5-vjeçare e viteve 1458 - verë 1462, paqë midis Skënderbeut dhe sulltan Mehmetit II.

Periudha e katërt nga viti 1462 deri kur mbylli sytë në Lezhë më 17 janar 1468.

Periudha e fundit u ideua vazhdimësi e jetës së një njeriu të madh, si kryehero i shekujve në vazhdim.

T’i shkëputësh të besuarit të sulltanit një ferman në fund të një beteje të humbur të osmanëve, ku qe repart rezervë dhe e braktise; të japësh kushtrimin në trojet e vendlindjes në 3-4 ditë e të futesh me guxim në gojën e ujkut (në kështjellë) me fermanin e rremë bashkë me

300 kalorësit që të pasuan pas betejës së braktisur; të asgjësosh garnizonin armik me t’u futur kryengritësit e fshehur në male më parë; të ngresh flamurin e lirisë në bedenat e kështjellës që e njohe, e studiove dhe e zgjodhe qysh kur ishe me njëfare grade vite më parë aty; të mbledhësh pas tre muajsh princat e të formohet

============ Hyjnia e Arbërit ===========

për herë të parë një besëlidhje dhe ushtria e bashkuar nën komandën tënde... Ja gjenialiteti i një strategu të ardhshëm!

Dhe kështjellat para tij

binin me at’ lehtësi,

siç rrok burri vesh’n e tij!

(Llongfellou)

Nëpër inatin kryeneç të të voglit nuk kalon dhe aq lehtë, ashtu sikurse nuk harroi lehtë si e morën peng në moshën 10 - 12 vjeç; sesi prej atij çasti u rrit peng në shkollën e jeniçerëve; sesi u shqua luftëtar në trojet që otomanët e paepur për pushtim po i merrnin radhë; sesi u detyrua të jetonte me të tjera rite të panjohura fetare; sesi nuk arriti në ditën që mbylli sytë ai princ që ti i bëre gropën më 1418... ti që i kthehesh dhe të birit, (aleatit tënd), teksa bën paqë me pushtuesin e të dyve, duke e sulmuar atë njëkohësisht,- në këtë lojë mes dy zjarresh, a mund ta

falë inati, apo urrejtja e një shpirti të pastër si fatosi?

Një arbër trim,

sikur në dyluftim,

kurrë i sfiduar!

As ishte parë dhe dëgjuar të vinte një sulltan, siç qe Mehmeti II, për të dytën herë në rrethimin më të madh

============= Mihal Dedja =============

të Krujës; të shkretohej gjithçka arrin dora e ushtarit

mbi një popull të stërmunduar, të përgjakur, të vrarë deri me jetë fëmijësh, grash e pleqsh; që e bëri prijë- sin arbër të ndalej një dimër të tërë në viset italikë, saqë, kur kryeluftëtari iku i dëshpëruar, ahere Papa i dërgoi menjëherë ndihma në të holla, sepse, as bëhej fjalë t’i jepnin pas një ushtri në «ferrin e përgjakur» arbëror komandantit të përgjithshëm të kryqëzatës, i emëruar tre vjet më parë: kryqi kundër hënës! Kështu, nëse kujtoheshin premtimet në rrethimin e bërë para tij dhe as në tjetrin që pasoi të dytin.

Strateg që nuk e kish për gjë

jetë e ushtarit ku e zë,

i yni prijës.

Ngadhënjyes gjersa ish.

Ja që tradhtia, herë në zemra të fshehta dashnorësh, herë me qese florinjsh për një fortesë a për të vrarë një princ a prijës,- edhe ajo paska pjesën e saj në histori. Nip nga motra ai, luftëtar i denjë deri në kështjellën e vogël kufitare ku qe caktuar komandant, çuditërisht, e la portën hapur, sepse iu «tek» zotërisë së tij të dalë për gjah(!) me tërë garnizonin... dhe osmanët hynë si në shtëpinë e tyre. Princi më i zot i Dibrës ai që kaptoi kufirin në vitin e zi të Arbërit, kur u humb e vetmja betejë pa qenë kryeheroi atje. Ja që zemra e bardhë fal

============ Hyjnia e Arbërit ===========

pikërisht atë që u nis një vit më pas në krye të ushtrisë osmane,- princin dibran që u rrop së gjalli vetë i tetë në Stamboll, i zënë rob mbas aq fitoresh krah Gjergj Kastriotit. Ja që zemra e vrerosur fal nipin më të zot në luftë, atë që donte të ishte vetë në fron, atë që tek ne personifikon tradhtarin, Hamzanë.

Tërmeti të dredhë tokën;

kurrsesi kokën,

derëziu ti!

Pa ndonjë betejë të njohur në viset e pushtuara të osmanëve; pa u sprovuar më parë ushtria e re dhe të bësh plane luftimi në krye të një ushtrie dyfish më të vogël se armiku,- si ajo e Torviollit që e vlen të jetë në studimet akademike; të shpërndash ushtrinë çeta - çeta në një çast të vështirë, në një kohë që njihej njëra anë e strategjisë nga nipi tradhtar; të hamendësojë ai dhe armiku braktisjen nga princërit arbër dhe ta bashkosh papritur në betejën më të madhe, në Ujëbardhë, ballë një armiku pesëfish në numër, doemos që do rendite-she ndër shtatë kapitenët më të mëdhenj të botës, në krye të një ushtrie të vogël.

Kurrë pa parë në ndonjë vis;

binte shkëmbi

me gjithë lis!

============= Mihal Dedja =============

Nëse mund të harroheshin 14 vjet luftë me rradhë, u arrit një paqe 5-vjeçare. Paqe me pahir, sepse nuk ulej hunda e një perandori që nuk dëshiroi një herë të ish i pranishëm ambasadori i Skënderbeut në oborrin perandorak, në një kohë që palët ndërluftuese i ftonte. Një paqe që nxitte vendet e Europës, deri në Anglinë

e largët, njëlloj sikur t’u thoshte: Kryqi kundër hënës,

kryqi kundër hënës, por kështu siç veproni ju, kur t’i vijë dita e zezë të vërshojë drejt Europës pushtuesi, do t’ju flakë në të s’ë...s! Paqe me pahir, aq sa mund të shkoje në viset italikë në ndihmë të aleatit napoletan,

i rrezikuar aq shumë në fron.

Dhe vetëm pesë pranvera,

pa hasmin më tek dera,

o, pa të.

Mbi një mijë libra për kryeheroin tonë, rradhë pas atij të M. Barletit, që e përhapi famën e Skënderbeut në mbarë Europën; legjenda e legjenda, sesi shpata e tij preu një gur më madh,- dhe të çojnë ta shohësh me sytë e tu. Gojëdhëna e gojëdhëna, sesi me doriun e tij kaptoi nga njëra kodër në tjetrën,- dhe të tregojnë dy gjurmat e mbetura në gur ku u hodh kali. Rrëfenja e rrëfenja, sesi shpëtoi ai nga një rrethim duke vënë në brirët e tufës së dhive nga një pishtar,- ato në njërën anë aq të llahtarisura, kurse kryezoti në anën tjetër.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Legjenda, gojëdhëna, rrëfenja si në një botë përrallash e imagjinatash.

E thanë, doli që nga dheu,

në mos shenjti,

Skënderbeu.

Duke pasqyruar edhe pasvdekjen e një njeriu aq të madh si Skënderbeu, përzgjodha disa pika kulmore që mund t’i quash «vazhdimësi» e jetës së tij deri më sot. Jo më kot dorëzimi i Krujës në vitin 1478 do të zinte vend, si dhe bërja hajmali e eshtrave të tij nga pushtu-esit, duke e konsideruar shenjt atë. Jo më kot arbrit në shekujt e mëpasmë e quanin veten shqiptarë,- mbajtës të shqipes: pra, nipa të atyre që luftuan nën një shqipe si ajo e Skënderbeut. (Mbase një mënyrë kundërshtimi në heshtje ndaj pushtuesit, meqë shumica ndërruan fe, por jo atdhe). Jo më kot rilindësit evokonin epokën e tij në një tjetër kohë zgjimesh të kombeve. Jo më kot u ngrit flamur i tij kuqezi nga I. Qemali më 28 nëntor 1912 dhe E. Hoxha më 29 nëntor 1944. Jo më kot në epokën e një jete të re kryeheroi u portretizua në sa e sa piktura, basorelieve, buste, shtatore e përmendore në vendin tonë e në vise të botës.

Autori

============= Mihal Dedja =============

SIKUR ZEMRA,

E PANDARË NGA KRAHARORI

(1405 - 1444)

============= Mihal Dedja =============

I MBËSHTJELLUR ME FLAMUR

Në çardhak e në oborr,

vogëlushin ç’e miklon,

gaz e dhele dorë më dorë,

gaz e dhele deri vonë.

Si në duar porsa lerë,

një nënoke çka e mburr,

si në duar porsa lerë,

i mbështjellur me flamur.

Në çardhak e në avlli,

me të vogëlthin zgalem;

valle donte fis i tij,

valle shpatash dhe tre djem.

Herë-herë, si nëpër erë,

farefisin çka e mburr,

herë-herë, si nëpër erë,

i mbështjellur me flamur.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Veç një çast në kalërim,

trok e trok me ta një çast,

haj seç zog në cicërimë për babanë me trima pas!

Herë-herë, si nëpër erë,

Kastriotë çka i mburr,

herë-herë, si nëpër erë,

i mbështjellur me flamur.

* * *

============= Mihal Dedja =============

KURRË PËR TË MOS HARRUAR

Ishte ditë e tëra gaz

për një djalë, një fatlum.

Tak-tak-tak, porta një çast,

tak-tak-tak, pa pritur shumë.

Dymbëdhjetë muaj ka viti,

aq dhe vite një fëmijë.

Tak-tak-tak, sekush trokiti,

tak-tak-tak, hija përbri.

Heshtin lodra, lodërtarë;

ky i huaji diçka paska.

Do haraçin me të parë,

veç atë, gjë tjetër s’dashka.

Herë e tretë çka shihte djali;

çfarë dëgjonte, herë e tretë.

Veç haraçin e vasalit,

hija s’dashka shumë vërtet.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Lodërtar me shpata druri,

siç e gjeti, e la hija.

Mos harrojë një hije burri,

kokën pas

një çast

fëmija...

* * *

============= Mihal Dedja =============

NJË KUSHTRIM NË MAT U DHA

Princi Gjon në Mat i parë,

dha kushtrimin vetë i pari:

O në shpinë haraçin barrë,

o ndër këmbë siç shkelej bari!

Luftëtarë sa qenë në Mat,

gjer në Dibër t’i dëgjoje:

Gjersa rrojnë krahëshpatë,

zot do jenë në këto troje.

Më i vogli djalë i princit,

mburrej a s’mburrej filizi:

-Në u mbajtsha mbi dori,

pritmë, o at, pritmë ti!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

AMANETI I NJË NËNE

Ju që ikni plagë e brengë,

o ju djem të katër peng;

në prag nënën tek e lini,

gur u bëftë nëse nuk vini!

Ju të katër nga një vatër,

ju të katër zogj pa flatër;

amanet-o si me bëma,

më të voglin që ka nëna.

Ditë e kthimit kur të vijë,

o ju zogj me të në gji;

në u kthefshi për një prag,

kurrë një vëlla më pak!

* * *

============= Mihal Dedja =============

AQ LARG SA JE

Shtatë ditë larg,

aq larg sa je,

nga tëndi prag

harruar ç’le!

Një tjetër emër,

të tjera rite;

ç’donte një zemër,

njatjeta, vite!

Dije, stërvitje,

aq edhe peng,

llërët në rritje

ç’u tundnin mëngë!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

SHPIRT I PLAGOSUR

A thua, vinte nga një tjetër shteg luftimi;

në anë

të vrarët shihte

e shihte një grimë.

Për një sulltan,

për një pushtim,

këto kurrize dheu me të vrarë...

Një luftëtar.

* * *

============= Mihal Dedja =============

NË DYLUFTIM

Çka la

si qerrja

pluhur pas,

për atë djalë thonin në çast:

-Shpatën penel,

në s’kishin parë,

në një duel

shihni krenar.

Në dyluftim,

aty i ftuar,

një arbër trim,

kurrë i sfiduar!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

TË VETMET HISE

Burimin e rrufiti,

i pirë me lëfyt.

Burimi që e rriti,

i tiji... sikur sytë.

Një çast të tijat vise,

përpara sysh një çast.

Të vetmet ato hise,

hasmi pa hequr pas!

Në prag e mira nënë;

oxhakut pranë i ati.

Kulla qenka në këmbë;

ja zemra tek e hapi!

* * *

============= Mihal Dedja =============

MES TË HUAJVE NË KRUJË

Aq lehtë e lehtë e lehtazi,

(flatërz’ e zogut siç lëmon),

aq lehtazi e fshehtazi

dora

mbi mure

deri vonë.

Kala e fortë,

për atë zot,

nëse do mund një dite.

Muaj e... vite.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

TRIM I LAKMUAR

Tej faqeve të pasme të një muri,

sado të zgjaten

për t’u puqur

një çast duart;

aq larg vendlindjes sërish burri,

në një ofiq aq i larguar.

Nën gradë e shpatë

i ligu fat

gjer pa të shtruar...

* * *

============= Mihal Dedja =============

SI PËRPARA NJË ALTARI

Aty para atij varri,

si përpara një altari,

aty para atij varri,

ndër vëllezër, ai thosh:

«Trimërinë për këto troje

atit s’mundi t’ia tregojë,

princit që u sos.»

Një fatos.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ==========

ME NJË ÇETË TRIMASH ARBËR

Larg nga hija e një tende,

(e një vrasësi në mendje),

pa kqyrur çehren e zbehtë

që i la hija aq vjet

për një kthim...

Hej, seç trim!

Me treqind të marrë kuaj,

flakur tej flamur i huaj,

flamur flakësh flakur tej

një ushtri e një betejë,

të pabujë...

Gjer në Krujë.

* * *

=============== Mihal Dedja ===========

ERDHI PRIJËSI!

Herë e parë me një çetë,

një sfidant aq i patutur,

mu në gojë ujkonjës vetë,

në kështjellë,

aty i futur...

Një nga një ato që binin

kulla, mure e kështjellë.

«Erdhi prijësi!» sokëllinin

Krujë,

Stelush

edhe Petrelë.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NË LEZHË, BESA-BESË

T’i shihje në kuvend,

aty në besa-besë:

bedenë hijerëndë,

sikur në një fortesë.

Princa të thinjur,

princa të rinj;

shpirt i panginjur

veç për liri.

Paçka buza e qeshur

dhe syri aq i qetë;

secili armët ngjeshur,

sekush emblemë të vet.

Kreshnikë të thinjur,

kreshnikë të rinj;

shpirt i panginjur

veç për liri.

T’i shihje bri kështjellash,

çka fshihnin plagë lufte;

============= Mihal Dedja =============

tinguj të dhimbsur telash,

këputur nëpër dufe!

Burra të thinjur,

trima të rinj;

shpirt iu panginjur

veç për liri.

Pa hasmin më në vatra,

as pranga gjithashtu.

Ai që u dha flatra

mes tyre gju më gju.

Trima të thinjur,

trima të rinj;

shpirt i panginjur

veç për liri...

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

EMBLEMË HYJNISH

Dy brirë të artë në përkrenare;

në mendje ç’kish,

ta dinin:

Zemrat e bardha luftëtare

emblemë hyjnish i prinin!

Si përkrenarja mban të artë

dy brirë për prijësin Kastriot,

o, si ajo,

parmendë e shpatë

shtrëngoni fort!

* * *

============= Mihal Dedja =============

KRYETRIM

I NJË SHEKULLI ME TRIMA

(1444 - 1457)

============= Mihal Dedja =============

PRIJËS ME HALLE LERË

E njerëzve të lirë ajo stinë

që pemë e vise vesh;

të tjerëve në sy u ndrin,

një princ i ri veç hesht.

E zemrave,

puqur nga dy,

kurorë u paska vënë.

Një tjetër herë, or princ, për ty,

a thua, paska thënë.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NË PËLLËMBË TË TORVIOLLIT

Kështu, kur u vjen shpirtzi,

vrasës zemrash të bekuara;

pa kaluar në kufi,

në betejë i gjen rreshtuar.

Kështu, kur u vjen serbes,

një shpirtzi që s’të fal jetën.

Që nga malet,

ndarë në tresh,

veç në fund i sheh mbi veten.

Siç shtrëngon grushtin sa dhemb,

i tërë hasmi në pëllëmbë...

* * *

============= Mihal Dedja =============

...DHE ISHTE DASMË

Urrejtja paska dallgë të mëdha.

Dhe ishte dasmë, ditë gëzimi.

Dhe thua,

«tersi» s’na u nda,

parzme siç sheh të shqyera,

poçe siç shkel të thyera

aty,

të një tërbimi...

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

STINË ME LULE... EDHE LUFTË

Që tej pasha udhën ktheu:

Skënderbeu! Skënderbeu!

Pa u shuar i tërë hasmi,

shih ushtrinë sesi e prapsi!

Pa gjëmuar, pa bërë bujë,

ç’i la topat për në Krujë!

Stinë e ardhur lulemaj;

e përgjakur në një skaj.

I gjysmuar të mos mbette,

tej kufirit veçse rendte.

Stinë e ardhur lulemaj;

e përgjakur në një skaj.

* * *

============= Mihal Dedja =============

BINTE SHKËMBI ME GJITHË LIS

Vargje malesh,

valë Drini;

mespërmes armiq që nxinin.

Hajt të ktheheshe nën heshta!

hajt të ngjiteshe në kreshta!

Kurrë pa parë në ndonjë vend;

binte shkëmbi përnjëmend!

Po dhe Gjergji me petritë,

herë e parë aty në pritë.

Valë Drini,

vargje malesh;

vrasësh pleqsh të mund të kallesh.

Për nën kreshta çirreshin,

për nën heshta shtriheshin.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Kurrë pa parë në ndonjë vis;

binte shkëmbi me gjithë lis!

Po dhe arbri,

herë e parë,

me një prijës në altar...

* * *

============= Mihal Dedja =============

MES DY ZJARRESH

Si në çast kur të qafuar

pleksen flokë e sy të pikur

dhe padashur t’i zë duart

lajkatarja maskë e mikut...

ballë për ballë një fatosi

dyfytyrësh ndal bajlozi

mëkatar.

O në det, o nën hanxhar.

* * *

Larg, aq larg,

buzë kufirit,

kur atje ke një kreshnik,

gjeneralin, më të mirin,

Vrana Kontin aq besnik...

n’ato lugje, shteg e prita,

me dy mijë e ca petrita

armiqtë praps.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Ose arbri, ose hasmi.

* * *

Udhë të zëna duke çarë

për dikë, si për një kokë,

krah strategut legjendar,

krah Huniadit t’ishit tok...

nëse kish më të pabesë

se një mbret që i jep besë

fshehtas hasmit, pastaj ty....

Ose qeni, ose ti.

* * *

============= Mihal Dedja =============

RËNIA E SFETIGRADIT

I tërë hasmi mbi fortesë,

dorë e hekurt gjer të presë:

o dorëzimin,

o rrafshimin,

gjersa ra...

Njëqind mijë mbi një kala.

Shpirtzhuritur plot një çetë,

kulla, mure teksa zbret,

sikur trimi

mes luftimit

ul mburojën nën topuzë...

Për një qen të rënë në pus.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

KRUJË 1450

Para Krujës njëqind mijë,

sa ç’kish vrasës vetë ai,

një sulltan.

«Mbi të vrarët pirgje lufte,

Ak Hisar, ç’më lodh më tutje,»

thosh mënjanë.

Pesë muaj për nën mure,

pa Europën që i mburrej,

ky sulltan.

«Varg mbi varg rrënojash lufte,

Ak Hisar, ç’më dole tutje!»

thosh në anë.

* * *

============= Mihal Dedja =============

ME DAULLET E FITOREVE

Në ditën e dhëndrit,

princit të parë,

daullet e fitoreve u çanë.

Perla,

florinj

dhe ar

vashat në valle shpërndanë.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NË DUELE KOMANDANTËSH

Përballë një shpate me trill rrufesh,

pasha ai që pallën zhvesh:

O ta krenojë kokën në sup

para sulltanit,

o në kamaren gjithë turp,

kur humb mejdanin...

* * *

============= Mihal Dedja =============

TRAGJEDIA E BERATIT

Mijëra të vrarë

paksa më parë...

Si vdekja e si gjumi,

ajo që të shtrin pa u ndier,

mendja e fjetur.

Në tenda,

hije,

buzë një lumi,

hasmi duke të gjetur.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

MOISIU I PENDUAR

Laku në qafë paksa më parë;

hapat e heqin... gjurmët zvarrë.

Një fis e pret, i tiji fis;

aq larg sa qe,

më larg nuk kish.

Që tej e panë si vinte hija;

deri aty hapat tradhtia.

Një prag e pret, i tiji prag;

aq larg sa qe,

nuk kish më larg.

Njëzet beteja krah për krah

dhe humbje një... ajo mbi ta.

Një prag e pret, trimat dibranë;

aq pranë tek vjen,

nuk kish më pranë.

* * *

============= Mihal Dedja =============

E ZEZË SMIRË

Kështu,

pas fronit,

një palë sy, kur vëngër venë.

Nga smira errur,

diç duke tjerrur

hije... hienë.

I tëri yti,

gati për fyti,

rastin kur gjen.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

THANË, DOLI QË NGA DHEU

Murmurimë e një ahishtje

çeta - çeta arbri zbriste.

Armiqtë thonin: ishte vjeshta;

fletë të para ata zhveshka.

Andej det dhe këtej mal;

dil, o Gjergj, në je i gjallë!

Lis e lugje luftëtarët

pas i linin si shtegtarët.

Thoshte hasmi pa të keq:

këmba kurrë andej nuk heq.

Përtej det dhe këtej mal;

dil, o Gjergj, në je i gjallë!

Ndonjë gur nga trok i çetës,

seç trokiste tatëpjetës.

Armiqtë thonin për një çast:

diç ka lënë rrëkeja pas.

============= Mihal Dedja =============

Andej det dhe këtej mal;

dil, o Gjergj, në je i gjallë!

Ledh më ledh përmes taborësh

ikte freri lak prej dorës...

E thanë, doli që nga dheu,

në mos shenjti,

Skënderbeu.

Det andej e mal këtej;

Gjergj, o Gjergj, ç’qe kjo betejë!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ============

PAS NJË NGADHËNJIMI

Me shpresat fikur,- sytë pa mbyllur tjetri,

sërish në prag ata,

tek zemrat trime.

Zotër dhe etër

gjithë gjeste,

dhurata

e urime.

Pas një ngadhënjimi.

* * *

============= Mihal Dedja =============

III

HYJNIA E ARBËRIT

(1457 - 1462)

============= Mihal Dedja =============

OGURI I PAQES

Dëgjoni kasnecin,

ogurin që dha:

një vit luftë nuk ka,

as ushtri mbi ta.

Porsa mbjellur arat,

jeshilë si lëndinë.

shkretimet e zjarret

harruar nga vijnë!

Dëgjoni kasnecin,

ogur që pa gdhirë:

paqe për të mirë,

mos qoftë me pahir!

Stinë begatish,

ardhur verë e mbarë.

Luftë më nuk kish,

as dhe trima vrarë.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Dëgjoni kasnecin,

ogur i një prijësi:

dhe një vit më shumë

paqe do të kishin.

As djegie shtëpish

e rrënimi ç’kall;

rrëmbime fëmijësh

mbetshin në përrallë!

* * *

============= Mihal Dedja =============

I VETMI PRINC

Për disfatat nga një princ,

aq në dert urrejtja ish.

Princ i vetëm Kastrioti,

as vasal e as vezir;

pas sulltanit,

si pas porte,

murmuronin gjuhëmpirë:

Kur e pret,

ai vegon;

ti në sulm,

ai gjëmon.

Përkrah arbërve në troje,

si ushtarit në vendroje...

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

ZEMRA E BARDHË

Robër të falur nga një prijës,

në udhë sërish,

i lirë siç rend.

Të bukurat,

krahëfluturat,

i prisnin në të tyrin vend.

«Unë mjeshtrat turq të mirë i desha

aq sa të Arbërit mjeshtra,»

fjalët e tij ndër mend.

Të bukurat,

krahëfluturat,

i prisnin në të tyrin vend.

* * *

============= Mihal Dedja =============

LOT MBI VRANA KONTIN

Qirinjtë e një strategu të sosur,

ata kullonin në atë kob.

Më shumë se ata të irnsosur,

seç lot më shumë, seç lot.

Të sosurin vajtonte Skënderbeu,

Vrana Kontin,

dhimbjen e tij.

Tashmë

pa një mburojë

atdheu,

ai.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

AQ HERË DUKE THËNË

Bora pa shkrirë,

bari pa mbirë,

etër

e zotër

sërish në Krujë me bëmën:

Së shpejti me ushtri e topa,

së shpejti vjen dhe Europa,

kryqi mbi hënën!

Sikur me gjëmën.

* * *

============= Mihal Dedja =============

DITË NË HARE

Ditë në hare të Kastriotit;

me nusen tok,

në gju një vogëlush.

Shtatore që nuk ndjente erë baroti

buzë detit valëzues,

sakaq.

Shpirtra në paqë.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

UDHA KUR S’ISH

Në kuvend të prisnim,

fshatçe ne siç dinim.

Festa nëse ndizej,

vinte kryetrimi.

Udhës kur kaloje,

të sillte dëshira.

Si të mos këndoje,

kur afron e mira!

Ndokush pas një mali

syvëngër të mbetej.

Kishim kujt iu falnim

dritë e kësaj jete.

Udha kur s’të ndalte,

të sillte dëshira.

Si të mos iu falje,

kur të vjen e mira!

============= Mihal Dedja =============

Grindje nga mosdija;

mospajtim në gjaqe.

Kur vinte hyjnia,

bota ish në paqe.

Udhën kur s’e kishe,

të sillte dëshira.

Si të mos u ndizje,

kur të prin e mira!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

PËRGJIGJJA E SKËNDERBEUT

Pasha që vjen me një mesazh,

në gjunjë sulltanit për t’i rënë;

o ti që pret për një haraç,

pas meje gjurmat duke lënë.

Në emër të një zoti,

flakëz baroti,

cili iu sul tjetrit çado vit?

Pale rrënojat, mizoritë!

* * *

============= Mihal Dedja =============

E NESËRMJA, SIÇ VINTE

Teatro,

tempuj,

panteoni,

botë e dikurshme që u mburr.

Nga humbëtirat e kundronin:

aty gërmadhë e zhur.

Rrënojë kalash,

robër gungaçë

e nesërmja...

Kruja po ra.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

HYJNI

Në vatra,

djepe

e stoli

shqipja e prijësit të lirisë...

Paksa përpara tij,

e ndalur vis më vis!

Balada,

rapsodi

e valle

të shpirtrave martirë...

Një çast, o, në ringjallje

prijësi me të arrirë!

* * *

============= Mihal Dedja =============

PËR NJË KANUN TË TIJ

Ato po shihnin,

të përgjumurat netë

në një kanun të Kastriotit:

Një nga një fletët,

si për një sfidë

a tjetër rit

të atij moti.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

LUTJE SKËNDERBEUT

Kam dhe unë lutjen time,

kryetrim, o Skënderbe.

Të më marrësh në luftime,

veç një herë të shoh atje.

Tempujve u luten, falen;

unë të lutem ty, o prijës.

Përgjëro një çunak malesh,

nëse punë nuk të prish.

Në luftë ati të më marrë,

haj t’i mbushet mendja dot.

Vetëm prijësi im krenar,

vetëm ti ia mbushke sot.

Tempujve u luten, falen;

unë të lutem ty, o prijës.

Përgjëro një çunak malesh,

nëse punë nuk të prish.

============= Mihal Dedja =============

Ndonjë kalë a ç’duhet pas,

në oborr ne kemi dy.

Në betejë të shoh një çast,

veçse kaq dua nga ty.

Tempujve u luten, falen;

unë të lutem ty, o prijës;

Përgjëro një çunak malesh,

nëse punë nuk të prish.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

ITALI 1461

I gjendur befas si në vorbull,

duket ai që i jep dorë.

Hero i madh,

ushtri e vogël,

në brigje zbritën atë orë.

Në parzme e mburoja

dykrerëshe shqiponja,

pa kokën pas të kthimit.

Ditë kryetrimash.

Fortesë e parë që kur u mor,

urra, urra rreth një fatosi!

Nga panteoni atë orë,

shihni sërish, Pirro Molosi!

Në parzme e mburoja

dykrerëshe shqiponja

kremtimeve të reja.

Ditë hareje.

* * *

============ Mihal Dedja ==============

STRATEGU DHE PIKTORI

Gjithë kujdes peneli i një piktori

mbi përkrenaren,

shqipen në parzm.

Strategu ish me shtratin madhështor;

si sytë krenarë,

balli të praps!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

DHE VETËM PESË PRANVERA

Gëzim,

hare

e festa,

sikur për bebëza;

blerimi siç mbush kreshtat

e dielli dritën dha.

Dhe vetëm pesë pranvera,

pa hasmin e pa zë,

pa hasmëzinj tek dera,

o, pa atë.

* * *

============= Mihal Dedja =============

SE ASKUSH TOK NUK I THEU

(1462 - 1468)

============= Mihal Dedja =============

INFORMATORËT

Shpejtonin prej së largu,

këmbët me sa u hanin.

O prijës, thonin te pragu,

o prijës, po vjen sulltani!

Me erën kalëronin,

me erën për tek miku.

O Gjergj, fjalët gjëmonin,

o Gjergj, po vjen i ligu!

Që larg, në tjetër portë,

u shfaqnin si në pritë.

Krah teje, kryezot,

në krah, i thanë, na prit!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NËSE DO NDODHTE...

Urime të ardhurve luftëtarë nga Europa;

këmbën e mbarë!

Një princ

që dinte

dhe t’u thosh:

-Përpara mbretit tuaj

arrin sulltani i huaj,

nëse na heqin osh...

* * *

============= Mihal Dedja =============

NË TRI FRONTE, KUR LUFTON

Jatagan i nxjerrë nga brezi,

që nga guvë e të pabesit,

befas tri ushtri.

Vetë kuçedra me tri kokë

doli nga e zeza tokë,

thoshte çdo fëmijë.

Nënave në gji.

Jatagan me teh të ndritur,

gur kufijtë paska vërvitur

lukunia vetë.

Eja, moj kuçedër, eja;

të tri kokat në beteja

ka sekush t’i pret!

Vdekja pa një dert.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Shih, pa shihni ndër aq burra,

turravrap e me flamurë,

grua ish a s’ish:

Që tej netëve verore,

aty hënëzë gazmore,

zonjëza Mamicë.

Krah vëllait prijës.

* * *

============= Mihal Dedja =============

TË PAKTË TRIMAT E FLAKTË

Të mund ta nxirrte hasmin nga Ballkani,

të paktë i kish trimat e flaktë,-

sa gurët

që kullën

Gjergjit i mbanin,

të paktë.

Në pritje të Europës plakë...

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NJË RENEGATI

Kërraba dhe një plug,

dhurata për atë,

në krye të hasmëve renegat.

Bari e bujk,

më mirë ashtu gjithnjë,

sesa mbi vendin tënd

zjarrvënës i pafat.

* * *

============= Mihal Dedja =============

PËR TETË KAPEDANË

Kapedanë të prijësit Gjergj,

nën hanxhar shpirti siç heq.

Larg,

aq larg

të tetë u rropën.

Ç’fat që s’ngopej pa Euvropën!

Tetë martirë, o, pa lëkurë;

skuqte parzmi si flamur!

Larg,

aq larg

të tetë u rropën.

Ç’fat që s’ngopej pa Europën!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

DIÇ PËR TË THËNË

Nga sytë këmbët ata,

humbja teksa i la

dot pa i shtrirë.

Kokulur Ballabani,

diku, para sulltanit,

diç për të thënë...

* * *

============= Mihal Dedja =============

NË BUSHEK

«Bekuar qoftë për ne kjo gurrë,»

Bushekun mburri padishahu.

I akullt uji për nën gurë;

përmbys dhe çallmat në një krah.

Çallma të rëna,

shtigje të zëna,

pëllumb kur s’vjen, sikur nga nëna.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

ROMË 1466

Urime e lëvdata,

bekime e dhurata

në mes kupolës me qirinj e kardinalë.

I madh ish princi,

heroi që prisnin,

e para herë aty në hall.

Një dimër plot

në atë portë,

në mes të Romës, krishtërimit.

I tillë burri,

hyjnia që i mburri

vatrës aq larg... e një rrethimi.

Gjergj kryetrimi.

* * *

============= Mihal Dedja =============

NË RRETHIMIN E DYTË

Një mantel kuqezi mbi princin e rënë Tanush.

(Se edhe festa,

vetë ngadhnjimi

udhët po mbush).

Tridhjetë beteja krah një heroi deri në fund.

(Nëse e shihte

hasmi në ikje

dhe tek u mund).

Diku pashanë mbuloi dhe hasmi, Ballabanin.

(Turpin më tej,

atë më tutje

s’mund të mbanin).

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

HEROI, TRIMAVE TË RINJ

Në prita e kala,

siç presim sfidave

armiq sa na vërviten;

një brohori për bijtë e të rënëve:

si etërit le të rriten!

Kjo jetë e sfidë,

nimfë e rilindur,

me mua erdhi gjer këtu.

Më tej pa mundur për t’iu gjindur,

dhe njëqind vjet,

o bij, me ju!

* * *

============= Mihal Dedja =============

NGADHËNJYES GJERSA ISH

Syrin ç’e nxinë dyzet taborë;

a thua, malin zunë me dorë.

Kruja veç një,

ajo gjithnjë;

ajo që praps, mburoja çlë.

E treta herë aty sulltani;

zot njëqind mijë aty ç’e mbanin.

Dhe Kruja një,

ajo gjithnjë;

ajo që mur të rënët vë!

Kruja përballë,

Gjergji në mal;

ajo n’rrethim a hasmi vallë?

Ajo e tërë mur e mburojë;

kur Gjergji zbret,

di të sulmojë.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Europa hesht

dhe veçse pret;

nëse fiton, të përshëndet.

Kruja veç një,

ajo gjithnjë,

aty ku hasmin në gjunjë vë.

* * *

============= Mihal Dedja =============

PA MBURRJE

Fisnik i ardhur nga Europa,

krenar një çast në këto mure.

Siç prapsëm një ushtri e topa,

dhe ty,

pa mburrje:

-Të mos u prisnim krahë e deje,

hordhitë do hynin para teje!

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

SE ASKUSH ΤΟΚ NUK I THEU

Një tufë thuprash atë orë,

sekush solli nëpër borë,

pa u vënë re.

Shih e shih ata flokëzbardhur,

sikur zjarrin sheh i mardhur,

që të ngrohesh, sheh.

Një tufë thuprash

atypari,

në mes princash luftëtarë,

pa i thyer dot më trimi.

Ja ashtu ndjehesh me shokë,

krah për krah në luftë tok,

ja, ashtu,

thosh kryetrimi.

Një tufë thuprash

veç e veç,

të gjysmuara pa të keq

para burrave të dheut.

============= Mihal Dedja =============

Ja, ashtu shtrihesh përtokë

në luftimin pa një shok,

ja, ashtu,

thosh Skënderbeu.

Se askush tok nuk i theu.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

JANAR 1468

Venus,

zambak,

bilbil,

fatos

gjithçka që lindi me ogur.

Në inde jeta nuk u sos;

dhe vdekja s’ish pa hise kurrë.

Gjëmim në mort

për prijësin Kastriot

kambanat vis më vis!

Para se hasmi t’i gremisë.

* * *

============= Mihal Dedja =============

PËRJETËSI E NJË FLAMURI

PËR LIRI

============= Mihal Dedja =============

KRUJË 1478

Portat në Krujë

pa gaz u çelën.

As luftë, as bujë,

ç’e mban kështjellën?

Gra në dënesë;

fëmijë pa fat.

U dhanë në besë,

apo nën shpatë?

Një tjetër stinë

pa prijësin Gjergj.

Stina po nxin

a shpirti heq?

Trima t’uritur

paqe kërkonin.

Me besën rritur,

pa shih ç’rënkonin.

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Nën një sulltan,

nën diellin qyq,

një mijë krutanë,

trima në kryq!

Aty me shpresë

çdo beden linin.

Rritur me besë,

pa shih ç’i grinin!

* * *

============= Mihal Dedja =============

LEZHË 1478

Sa shumë rreth një varri osmanë fatlumë!

Eshtrat i varnin hajmali.

Në luftë,

pushtime,

top e trumë,

pak fat, paksa nga një hyjni.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

I BIRI... I NIPI

Valë mbi valë

gjer tek ne

djali i të madhit prijës.

Shpirt i plagosur

gjer pa u sosur

i trimërisë.

Valë mbi valë

gjer tek ne

nipi i një kreshniku.

Asgjë më për të humbur

aty nën pluhur

të një të ligu...

* * *

============= Mihal Dedja =============

TRAGJEDI E NJË EPOKE

Sa më larg bregut,

sa më parë,

anije të shpërngulurish;

relike e ikona duke marrë

të botës që u shprish.

Dhe një portret me vete,

portet i rrallë,

si ai që mbante dikush,

(ushtar a ndoshta gjeneral,

me plagë në krah e buzë).

Nga Lindja sytë përherë,

tek lanë një fis,

tek lanë në prag,

zvarrisur, prerë,

shpirti siç del nga pak, nga pak.

Sa më larg bregut, ferrit sa më larg...

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

U këput fisnikja dorë,

pa ra shpata me aq forë,

thonin arbrit,

treqind mijë,

duke zbritur n’Itali...

* * *

============= Mihal Dedja =============

I ADHURUAR

Një prift shkodran në Romë ai,

nga lufta

e fundit

i prapsur.

Librin e tij lexojnë tani

për burrin më të madh mbi hasmin.

HYJNI që kish në sfidë e fat

dy krahë të arbrit shqiponjë:

njëra në shpatë,

tjetra mburojë.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

BIJ SHQIPESH

Mbajtës të shqipes

dikur, njëherë;

nipër pas nipash

një Gjergj pa lerë.

Mote të lëna,

jetët siç shkonin;

bij sa lind nëna,

shqipe u thonin!

Arbër sa rronin...

* * *

============= Mihal Dedja =============

NË NINULLË

Nina-nana në ninullë

dhe një emër me pekul.

Trim m’u bëfsh dhe ti i miri,

i këndoi nëna të birit

jetë e mot.

Trim si prijësi Kastriot.

* * *

============ Hyjnia e Arbërit ===========

KOHË RILINDËSE

Ejani, burra të dheut;

ju që prini trimërinë.

Rrokni armët për atdheun;

unë për juve çiftelinë.

U tret Gjergji, armiqtë thonë.

Jo, jo, jo, mali jehon.

Do të rrojë sa flamuri;

po, po, po, cili e mburri!

Do këputej dorë e trimit,

pa të binte mes luftimit.

Do këputet dhe kjo dorë,

pa të heshtë tel i gjorë.

U tret Gjergji ndër aq vjet.

Jo, jo, jo, zemra buçet.

Do të rrojë sa flamuri;

po, po, po, cili e mburri!

* * *

100

============= Mihal Dedja =============

NËNTOR 1912

Një strehë të ngrohtë atë nëntor,

një strehë për nusen duke lindur.

Udhë e përbaltur orë e orë;

dhe trima plot, me erën grindur.

Një strehë atë vjeshtë, nëntor,

një strehë për beben porsa lindur.

Shi edhe baltë deri në Vlorë;

dhe trima pas... shpirtra të gjindur.

* * *

101

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NËNTOR 1944

Në duar partizanësh

topa e mortaja;

shqipja mbi to,

ylli në feste.

Tashmë kreshta të saja,

të ashpra

gjersa lufta të reshtte.

* * *

102

============= Mihal Dedja =============

SI NË MOTET ME LEGJENDA

Për tek Gjergji,

mund të ndodhë,

«prerë» nga shpata e kreshnikut,

do të ndalë një gur.

Gjurmë e kalit ku u hodh

marramendës mbi armikun,

do të mburrë.

Si në motet me legjenda,

kur u enda...

* * *

103

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NË ÇAST RINGJALLJE

Ndër ne e turq,

sikur në valle e kaba,

nëse do ishte kryetrimi...

«Ju lumtë mbi çka ju mban përkrah,»

do merrnin dhe urimin.

Ai që prapsi

dorën e një vrasësi.

* * *

104

============= Mihal Dedja =============

KRUJË 1982

Pesë shekuj larg ishin a s’ishin;

kështu,

kur prijësi

bën për prijësin:

kështjellës mu në gji

një strehëz dhe atij,

Gjergj Kastriotit.

(Bronxi mes nesh,

siç mund të veshë

një burrë motit).

* * *

105

============ Hyjnia e Arbërit ===========

NË VISE TË HUAJA

Se këto vende,

sikur blerimi,

këto strehë

e male varg,

për ty,

shtatore, monumente

dhe ca më larg.

Lirisë në prag.

* * *

106

============= Mihal Dedja =============

MË SHUMË NUK DOJA

Nuk doja unë më shumë të shkruaja,

sesa Barleti tërë uratë;

dy fletëza në duart tuaja,

sikur dy flatra shqipja mbart.

E varg

e varg

për Gjergjin prijës,

e para vjershë, e parë më s’ish.

Më shumë nuk doja të këndoja,

sesa Naimi shpirt rilindës;

për Gjergjin vargjet i rreshtoja

kasnecë që vdesin kryengritës.

E varg

më varg

ashtu gjerdankë,

e para s’ish çka thurja këngë.

107

============ Hyjnia e Arbërit ===========

Në mburrje me pegasin tim,

më shumë nuk doja gjithsesi;

të paktën,

krah në rrugëtim,

të paktën, munda ta arrij.

E varg

e varg

për çka ia them,

ah, s’erdha dot pa një poemë!

* * *

108

================ SHPJEGUESI ================

1 - Gjergj Kastrioti, djali i katërt (ndër pesë motra) i princit

Gjon Pal Kastrioti, u lind më 1405.

2 - Ditë, kur më i vogli djalë gëzonte të dymbëdhjetat dhe një-

kohësisht i kërkonin haraçin ndaj sulltanit.

3 - Si aleat i Venedikut në luftë kundër sulltanit, Gjoni u ngrit

të mos i paguante haraç sulltanit dhe u mund.

4 - E plagosura zemër e nënës e di kur i marrin djemtë peng,

sikurse Vojsavës të katër bijtë.

5 - Në Turqi Gjergji u fut në shkollën e jeniçerëve, ndërsa vë-

llezërit shërbenin në ushtrinë e Muratit II.

6 - Në fushata Gjergjit i bënin përshtypje të vrarët për cmirën

vrastare e pushtuese të një sulltani.

7 - Me emrin e ri Skënder ai u shqua në disa dyluftime, i ftuar

nga sfidantë të huaj.

8 - Herë-herë ai vinte me vëllezërit e tij në vendlindje për pri-

ndërit e mbetur vetëm me vajzën e vogël.

9 - Radha e shërbimit Gjergjit i qëlloi në Krujë, ku i pëlqeu

pozicioni i saj strategjik.

10- E largojnë me gradën e lartë,- Skënderbej, me zemrën jo

më për ato luftëra të padrejta.

11- Gjergji vjen prapë në Mat, sapo e njoftojnë për vdekjen e

të atit, Gjon Kastriotit.

12- Skënderbeu braktis betejën midis turqve dhe hungarezëve,

nëntor1443 në Nish dhe kthehet në Dibër.

13- Me një plan të guximshëm prijësi i ri çliron Krujën edhe

mbarë principatën e tij.

14- Heroi i ri bashkon princat arbër më 2.3.1444 në Kuvendin

e Lezhës, ku zgjidhet komandant i përgjithshëm.

15- Çdo luftëtar arbër tashmë duhej të mbante tok shpatën dhe

parmendën, nëse donte lirinë.

109

================ SHPJEGUESI ================

1 - I sapo kthyer, heroi i ri mendoi së pari mbrojtjen e vendit

dhe hakmarrjen e sulltanit, sesa martesën.

2 - Fitorja e parë e ushtrisë së bashkuar në Torvioll1444 mbi

pushtuesit e Lindjes.

3 - Në dasmën e motrës Mamicë ai me disa miq qenë për gjah,

kur dy princa u përleshën e shkaktuan dhjetëra të vrarë.

4 - Fitorja e dytë e Skënderbeut më 1446, duke i zënë pashait

turk dhjetë topa dhe robër.

5 - Tjetër fitore e atij viti e Gjergj Kastriotit mbi armiqtë në

trojet e Dibrës.

6 - Mes dy zjarreve, kryeheroi ynë mundi së pari venecianët

dhe më pas osmanët në kufi më 1448.

7 - Kështjella e rrethuar e Sfetigradit u dorëzua më 1449 sull-

tanit, kur iu pre furnizimi me ujë.

8 - Rrethimi i parë i Krujës më 1450 dhe tërheqja e turpshme

e sulltan Muratit II.

9 - Në vitin 1451 Gjergj Kastrioti u martua me Donikën, bijën

e princit arbër, Gjergj Arianitit.

10- Më 1452 Skënderbeu mundi një tjetër pasha, duke i prerë

kokën me dorën e vet.

11- E vetmja disfatë më 1455, kur osmanët erdhën papritur në

Beratin e rrethuar nga Gjergji që ish në Ballsh atë çast.

12- Pas humbjes së betejës në krye të turqve më 1456, princi

Moisi Golemi u fal nga kryeheroi.

13- Një nip dhe trim i zot, siç ishte Hamza Kastrioti, u bë një

ditë sinonim i tradhtisë tek ne.

14- Skënderbeu mundi më 2 shtator 1457 një ushtri pesë herë

më të mdhe të Isak bej Evrenozit dhe Hamzait.

15- Pas triumfit ambasadorët erdhën sërish me urime, mesazhe

e dhurata për kryeheroin arbër.

110

================ SHPJEGUESI ================

III

1 - Oguri i paqeje njëvjeçare mund të nënshkruhej dhe ndonjë

vit tjetër nëpërmjet pashait të Shkupit.

2 - I vetmi ambasador që mungonte në oborrin e Muratit II qe

ai i Skënderbeut.

3 - Meritë e veçantë e kryetrimit. Dinte të bënte dallim midis

hordhive pushtuese dhe popullit turk.

4 - Më 1548 vdes njeriu më i dashur për të, gjenerali e këshill-

tari i tij besnik, Vrana Konti.

5 - Njerëz të shquar të fronit dhe altarit betoheshin herë-herë

për një kryqëzatë «kryqi kundës gjysmëhënës».

6 - Kryeheroi me pushime në Kepin e Rodonit me gruan dhe

djalin që kish emrin e gjyshit, Gjonin.

7 - Gjergji ishte nga ata princa të rrallë që bisedonte me njerë-

zit e thjeshtë për halle të ndryshme.

8 - Puthadorëve të sulltanit Gjergj Kastrioti u jepte përgjigje

të prerë ndaj vasalitetit që i ofrohej.

9 - Kalorës të shquar europianë me shërbim vullnetar në Krujë

vlerësonin ndër të tjera rrënimin e munumenteve antike.

10- Brenda e jashtë kufijve tashmë Skënderbeu qe kthyer hyjni

e arbërve dhe e lirisë.

11- Në kushtet e reja të Arbërit, ai shkroi një kanun për të drej-

tën kanunore të jetës së përditshme.

12- Ëndrra e një fëmije që donte ta shihte kryeheroit veçse një

herë si luftonte mbi armikun.

13- Në gusht 1461 Gjergji zbarkoi në Itali, në ndihmë të aleatit

të tij, mbretit Ferdinant të Napolit.

14- Të mahnitur nga madhështia e një figure gati hyjnore, atij i

bënë disa portrete në Itali.

15- Vazhdoi paqja prej gati 5 vjetësh. Arbëria lulëzonte dhe

arbrit qenë të lumtur.

111

================ SHPJEGUESI ================

1 - Skënderbeu kishte rrjetin informativ që e lajmëronte sapo

nisej ushtria pushtuese nga Lindja.

2 - Ushtarët e paktë nga Europa duhej ta dinin se asnjë mbret i

tyre nuk bëhej zot në Krujë po ra ajo.

3 - Në verën e vitit 1462 Arbërinë e sulmuan tri ushtri osmane

njëherësh, duke u mundur që të tria.

4 - Si kryekomandant të kryqëzatës që e bënë, ai nuk mund të

sulmonte Kostandinopojnë me ushtrinë e tij të vogël.

5 - Ato qenë dhuratat që kryeheroi i dërgoi renegatit në kufi,

Ballaban Pashës, që u vërsul mbi Arbërinë.

6 - Skëndebeu fitoi në Vajkal, por Ballabani i zuri robër tetë

kapitenë të shquar, që u rropën në Stamboll.

7 - Përsëri në Vajkal prijësi i madh e shpartalloi Ballaban Pa-

shën në një betejë të ashpër më 1465.

8 - Në fushatën e madhe të Mehmetit II më 1466 në Bushek

(afër Elbasanit) u zhvillua një betejë.

9 - Në pritje të ndonjë ushtrie, nga Vatikani mori veç bekime

e dhurata dhe në ikje i nisën ndihma në të holla.

10- Rrethimi i dytë dhe më i gjatë i Krujës, ku u vranë princi

T. Topia dhe komandanti i armiqve, Ballabani.

11- Prijësi i madh i bëri thirrje edhe një herë fshatarësisë duke

mobilizuar bijtë e veteranëve dhe martirëve.

12- Edhe në rrethimin e tretë të Krujës Skënderbeu e godiste

armikun papushim nga jashtë kështjellës.

13- Fisnikëve nga Europa u thuhej troç për qëndresën heroike,

por të vështirë, meqë luftonte pa aleatë.

14- Vetëm ne një gjest të thjeshtë kryeheroi u tregoi princave

se ç’mund të bënin të bashkuar kundër armiqve.

15- Skënderbeu vdiq më 17 janar 1468 dhe u varros në kishën

e Shën Kollit në Lezhë.

112

================ SHPJEGUESI ================

1 - Sulltan Mehmeti II kryqëzoi burrat dhe mori rob gra, pleq

e fëmijë, kur u dorëzua Kruja në besë më 1478.

2 - Kur u pushtua Lezha, osmanët hapën varrin e Skënderbeut

dhe eshtrat i bënë hajmali.

3 - Në krye të kryengritësve erdhi nga Italia i biri dhe më pas i

nipi që s’arritën të bënin epopenë e Skënderbeut.

4 - Treqind mijë arbër emigruan në Itali, meqë nuk donin t’iu

shtronin pushtuesit dhe fenë që sollën.

5 - Në bazë të librit të M. Barletit, në Europë u bënë libra his-

torish, poema, drama e portrete për kryeheroin.

6 - Një besa-besë në heshtje ajo e arbërve që filluan ta quanin

veten shqiptarë,- bartës të shqipes.

7 - Edhe nën robëri nënat shqiptare u këndonin bijve në djep,

të bëheshin trima si Skënderbeu.

8 - Në epokën e Rilindjes flamuri kuqezi i Skënderbeut u bë

prapë simboli i bashkimit të shqiptarëve për liri.

9 - Më 28 nëntor 1912 flamuri u ngrit në Vlorë nga patrioti i

madh I. Qemali dhe Shqipëria u bë e pavarur.

10- Me atë flamur partizanët dhe E. Hoxha çliruan vendin nga

fashistët më 29 nëntor 1944.

11- Në mbarë viset ku luftoi e triumfoi kryetrimi Skënderbe të

tregojnë përherë ndodhi e legjenda të tij.

12- Në epokën e afrimit të popujve, sikur të ringjallej, ai do t’u

uronte paqen dy popujve shqiptar e turk.

13- Me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së kryetrimit u ngritën

muze, monumente e lapidarë për nder të tij.

14- Në kujtim të kryeheroit tonë vazhdojnë e ngrihen në botë

buste, shtatore e monumente.

15- Gjithçka u nis me një poezi...

113

================= PËRMBAJTJA ================

I - SIKUR ZEMRA, E PANDARË NGA KRAHARORI 9

1 - I mbështjellur me flamur 11

2 - Kurrë për të mos harruar 13

3 - Një kushtrimi sapo u dha 15

4 - Amaneti i një nëne 16

5 - Aq larg sa je 17

6 - Shpirt i plagosur 18

7 - Në dyluftim 19

8 - Të vetmet hise 20

9 - Mes të huajve në Krujë 21

10- Trim i lakmuar 22

11- Si përpara një altari 23

12- Me një çetë trimash arbër 24

13- Erdhi prijësi! 25

14- Në Lezhë, besa-besë 26

15- Emblemë hyjnish 28

II - KRYETRIM I NJË SHEKULLI ME TRIMA 29

1 - Prijës me halle lerë 31

2 - Në pëllëmbë të Torviollit 32

3 - ...Dhe ishte dasmë 33

4 - Stinë me lule... edhe luftë 34

5 - Binte shkëmbi me gjithë lis 35

6 - Mes dy zjarresh 37

7 - Rënia e Sfetigradit 39

8 - Krujë 1450 40

9 - Me daullet e fitoreve 41

10- Në duele komandantësh 42

11- Tragjedia e Beratit 43

12- Moisiu i penduar 44

13- E zezë smirë 45

14- Thanë, doli që nga dheu 46

15- Pas një ngadhënjimi 48

115

================== PËRMBAJTJA ================

III - HYJNIA E ARBËRIT 49

1 - Oguri i paqes 51

2 - I vetmi prijës 53

3 - Zemra e bardhë 54

4 - Lot mbi Vrana Kontin 55

5 - Aq herë duke thënë 56

6 - Ditë në hare 57

7 - Udha, kur kish 58

8 - Përgjigjja e Skënderbeut 60

9 - E nesërmja, siç vinte 61

10- Hyjni 62

11- Për një kanun të tij 63

12- Lutje Skënderbeut 64

13- Itali 1461 66

14- Strategu dhe piktori 67

15- Dhe vetëm pesë pranvera 68

IV - SE ASKUSH TOK NUK I THEU 69

1 - Informatorët 71

2 - Nëse do ndodhte... 72

3 - Në tri fronte, kur lufton 73

4 - Të paktë trimat e flaktë 75

5 - Një renegati 76

6 - Për tetë kapedanë 77

7 - Diç për të thënë 78

8 - Në Bushek 79

9 - Romë 1466 80

10- Në rrethimin e dytë 81

11- Heroi, trimave të rinj 82

12- Ngadhënjyes gjersa ish 83

13- Pa mburrje 85

14- Se askush tok nuk i theu 86

15- Janar 1468 88

116

================ PËRMBAJTJA ===============

V - PËRJETËSI E NJË FLAMURI 89

1 - Krujë 1478 91

2 - Lezhë 1478 93

3 - I biri... i nipi 94

4 - Tragjedi e një epoke 95

5 - I adhuruar 97

6 - Bij shqipesh 98

7 - Në ninullë 99

8 - Kohë rilindëse 100

9 - Nëntor 1912 101

10- Nëntor 1944 102

11- Si në motet me legjenda 103

12- Në çast ringjallje 104

13- Krujë 1982 105

14- Në vise të huaja 106

15- Më shumë nuk doja se ata 107

SHPJEGUESI 109-113

117

e mërkurë, korrik 03, 2013

HYJNIA E ARBËRIT

Blog Archive/ARKIVA E SHKRIMEVE