Astrit BISHQEMI
-
kujtime -
1.
17 korrik 1977… 17 korrik 2013.
Plot 36 vjet më pare, në një natë të tillë, Diktatura
vuri para skuadrës së pushkatimit dy poetë, Genc Lekën dhe Vilson Blloshmin…
Zjarr!
Dhe këngët e pakënduara u drodhën e mbetën!...
Artikuj e libra u shkruan për dy poetët tanë. Të tjerë
e të tjerë do të shkruhen…
Lexoj në njërin prej tyre biografinë:
…Genc Leka u lind më 23 mars 1941 në Bërzeshtë… I ati, Bardhoja, qe
kryellogaritar në seksionin e tregtisë në Librazhd. Familjen nuk e shkulte nga
Bërzeshta. Më 1950 u arratis në Jugosllavi…. Genci shkollën fillore dhe atë
shtatëvjeçare i kreu në fshat… Në vitet 1957-61 ndoqi shkollën pedagogjike të
Elbasanit dhe pastaj e emëruan mësues në Zdrajsh, në krahinën e Çermenikës…
Vë gishtin në tamthe e humbas
në mendime… Janë mbresa e kujtime që më gëlojnë prej kohësh në kokë dhe
kërkojnë të marrin udhë.
Vilsonin nuk e pata njohur, Gencin
po. Me të kam qenë shok fëmijërie në qytetin e vogël të Librazhdit…
2.
…Im atë telegrafist, punonjës i
PTT-s Elbasan, në vitet ’40 qe dërguar nëpunës në trevat shqiptare që 1913-a ua
dha Serbisë e Maqedonisë. Punoi drejtor i PTT-s në Tetovë disa vjet. Më tej u
kthye këtej kufirit, përgjegjës në PTT-n e Qukësit, që në atë kohë ishte qendër
administrative e zonës. Kur e la Qukësin dhe e emëruan drejtor në PTT-n e
Librazhdit, tërhoqi aty edhe familjen nga Elbasani. Kësisoj, edhe unë një pjesë
të fëmijërisë i kalova në qytetin e vogël buzë Shkumbinit.
Librazhdi… Një qytet kodrinor me
qendër kryqëzimin e tri rrugëve automobilistike që të çonin në Pogradec, në
Elbasan e në Peshkopi. Një qytet që gjallërohej vetëm rreth orës 11 paradite,
kur vinin tri satat (autobusat e shoqërisë italiane SATA) nga Korça tranzit për
në Elbasan, si dhe rreth orës 3 pasdite, kur ato ktheheshin për në Korçë.
Ndalonin aty, te Kafja e Popës me tendë rrushi përpara, dhe udhëtarët zbrisnin
një çast e pushonin.
Ishin vitet e para të Pasçlirimit.
Librazhdi nuk kishte as ujë të pishëm. Verës, buzëmbrëmjeve, bëhej një varg i
gjatë njerëzish, sidomos me gra e fëmijë, të cilët me enë në duar, ca shkonin e
ca vinin; mbushnin ujë të ftohtë përtej lumit të dobësuar, në burimin pranë
shtëpive të fisit Çota. Në ato vite mbaj mend që u ndërtua ujësjellësi i parë i
qytetit. Hapën kanalin më tepër me punë vullnetare dhe shtruan në të qyngje
hekuri me diametër rreth 20-30 centimetra. Sollën ujin në mes të qytetit, pranë
vilës së bukur dykatshe të Kozajve.
Në kujtesë më nëpërmenden edhe
mbrëmjet e ngrohta kur të rinjtë dhe burrat e qytetit shkonin te përroi i
Shejes, të cilin netëve e rrihte peshku dhe sajonin hurdha e prita me gurë e
zaje për të gjuajtur. (Në sezonin e shumimit peshqit udhëtonin në tufa nga lumi
i Shkumbinit përpjetë rrjedhës për të vendosur vezët e tyre).
Ishin vitet kur ura e vjetër prej
druri, e mplakur dhe e shkatërruar nga Lufta do t’ia linte vendin asaj prej
betoni. Ishin vitet kur me tamtame vendosej i ashtuquajturi Pushtet Popullor.
Për administratën e tij qe caktuar ndërtesa e madhe me tërë ato shkallë guri.
Për ta larë e pastruar atë u thirrën në punë vullnetare gratë e qytetit. Nga ai
aksion ruaj ende një foto ku kam dalë me ato gra, pranë mamasë sime, edhe unë
3-4 vjeçari me gjymçe në dorë…
Asaj kohe qyteti i Librazhdit
kishte vetëm disa ndërtesa kryesore: Spitali, Posta, Policia, Shkolla… Shkolla
jonë, e tipit italian a jugosllav siç duket, ngritur vetëm me binarë druri,
brenda e jashtë me parete prej kartoni të fortë, të presuar. Në atë ndërtesë
përrallore kreva edhe unë dy-tri klasët e para të fillores. Aty u njoha edhe me
Gencin.
Pasditet i kalonim bashkë. Se, më
tepër se shkolla, na miqësoi fqinjësia e familjeve tona… Ato për njëfarë kohe
banonin në të njëjtën ndërtesë, e cila ndodhej pranë Shkumbinit dhe Urës së re
që po ndërtohej, ndanë xhadesë që të çonte për në Elbasan. Më kujtohen si nëpër
mjegull nëna e Gencit, nënë Gjiska, si dhe dy motrat e tij – Manushaqja dhe
Rekoja. Në dhomën ngjitur qe strehuar familja jonë dhe, në anën tjetër, familja
e Met Ishes ose Met Hasës, një burri trupmadh e me një deng mustaqe, i cili më
shumë rrinte xurxull sesa i kthjellët. Kishte dy çuna: Bujarin e Xhafën. Por
unë më tepër lozja me Gencin dhe herë-herë na shoqëronin edhe vajzat: ime motër
dhe Manushaqja.
Genci, një djalë në fytyrën e të
cilit të binin menjëherë në sy buzët e fryra mishtore, ishte nja dy vjet më i
madh se unë 1). Mbaj mend që njëherë – duhet të ketë qenë viti ’49 - ai më
nxiti: “Eja të shkojmë te babi im! Sot është ditë rrogash…”. Iu ngjitëm
shkallëve të gurta dhe hymë në korridorin e gjatë të ndërtesës së Komitetit
Ekzekutiv, ku punonte i ati i Gencit, Bardhoja. U futëm në zyrën e tij. Burri i
bëshëm na priti ëmbël duke na përkëdhelur kryet dhe, tek na përcolli, na dha të
dyve nga një kartëmonedhë kuqaloshe dhjetëlekshe, të hekurosur e fringo të re,
që kërciste kërc-fërc po ta përthyeje. Me to në duar fluturuam tatëpjetë
shkallëve dhe vrapin e mbajtëm te Fusha e Rinisë. Ishte ditë pazari (e enjte,
siç duket) dhe aty kishin zbritur fshatarët e trevave përreth me prodhimet e
tyre. Ata nuk e njihnin atë kartëmonedhë të sapohedhur në qarkullim dhe na
kthenin prapë. Por u gjend edhe një që na besoi (apo që i pëlqeu paraja e re)
dhe, në këmbim, na i mbushi duart me rrush rezaki, kokërrmadh e kokërrfortë,
ngjyrë të kuqërremtë, të cilët i hëngrëm duke fërkuar barkun nga
kënaqësia…
Kësisoj, më duket se po saktësoj
bindshëm këtu edhe ndonjë vit ose ndonjë të dhënë tjetër të biografisë së Genc
Lekës. Në të thuhet se Bardhoja nuk e shkulte familjen e tij nga Bërzeshta dhe
Genci shkollën 7-vjeçare e kreu në fshatin e lindjes. Kjo nuk është plotësisht
e saktë. Bardhoja e pati “shkulur” familjen e tij nga fshati dhe Genci në
fillim disa klasë të fillores i kreu në Librazhd. Vetëm pasi iu arratis i ati
(viti 1950, mesa marr vesh tani) familja e tij duhet të jetë sikterisur nga
qyteti i vogël i Librazhdit…
Në verën e vitit 1953 im atë
ngarkoi laçkë e plaçkë në karrocerinë e një “Skode” dhe, së bashku me familjen,
u kthyem rishtazi në vendlindje, në Elbasan…
3.
Njëmbëdhjetë vjet më vonë, në
verën e 1964-s, pasi mbarova Institutin Pedagogjik të Shkodrës në degën
matematikë-fizikë, mua Ministria e Arsimit më emëroi në rrethin e Librazhdit.
Aty më degdisën në zonën e thellë malore të Çermenikës, drejtor në shkollën e
qendrës. Ndërtesa e saj ishte në lagjen Gurrë-Gegë, një ngrehinë solide me mur
guri që nga koha e Zogut dhe e Italisë. Në të djathtë të saj ndodhej një burim
ujëftohtë, përballë një lëndinë e bukur e blertë dhe një pyll i vogël me drurë
të lartë e të moçëm dushku. Prapa, jo shumë larg shkollës ndodhej një liqen
karstik…
Kjo shkollë thithte fëmijët e
fshatrave Orenjë, Floq e Zdrajsh. Aty ishte edhe qendra e lokalitetit dhe Posta
e Policisë. Në vitin shkollor 1964-65, kur shërbeva unë si drejtor i saj,
qendër e lokalitetit ishte bërë Zdrajshi, por Posta e Policisë e gjithë zonës
ende qëndronte në Gurrë-Gegë, jo shumë larg shkollës, në të majtë të saj, dhe
ne arsimtarët kishin shoqëri me tre-katër policët që shërbenin aty.
Me kohë mora vesh që në shkollën
tonë më parë kishte qenë mësues edhe Genc Leka. Koleg me Hysen Sejdinin që
buzëmbrëmjeve i binte kitarës me jone të ëmbla dhe Genci i kushtoi “Sonetin e
kujtimit”; koleg me mësuesin Ryzhdi Çiftja, të cilit gjithashtu i pëlqente të
shkruante dhe, sa shihte ndonjë vjershë të Gencit në gazetën “Letrari i Ri” në
korridor të shkollës, nxitonte të krijonte e të afishonte diçka tjetër me të
njëjtën temë për ta konkuruar. (Pra, edhe një saktësim tjetër në biografinë e
Gencit: pasi mbaroi shkollën e mesme në Elbasan, ai u emërua mësues në Orenjë e
jo në Zdrajash, siç përmendet gjithëhera për të). Nuk di sesa shërbeu Genci
aty, një apo dy vjet, por kur shkova unë, nuk e gjeta më; qe transferuar në
shkollën e Zdrajshit.
Kisha dëshirë të takohesha me
shokun tim të fëmijërisë dhe rasti më erdhi.
Një ditë, tek isha duke sajuar një
radiogalenë në atë vend pa rrymë elektrike, - 16 mars i viti 1965 duhet të ketë
qenë siç e llogaris tani 2), - më vjen përgjegjësi i Postës së Policisë dhe më
thotë që të nisja një nxënës të rritur për në Zdrajsh. Të lajmëronte mësuesin
elbasanas Emin Haxhiademi se i kishte vdekur i ati (Zona e Çermenikës vetëm një
telefon kishte, atë të Postës së Policisë). I ati i Eminit ishte Ethem
Haxhiademi… Për të kisha dëgjuar e mësuar se qe shkrimtar reaksionar, i
burgosur që në vitin 1947.
Lajmin e vdekjes së tij, të birit
- Eminit, unë nuk ia dërgova me nxënës, por u nisa vetë për në Zdrajsh.
Udhëtuam me nxënësin shoqërues gati dy orë derisa arritëm në shkollën e atij
fshati. Ishte pasdite dhe mësimi kishte përfunduar. Takova mësues Eminin:
- Më fal që po njihemi në kushte
të tilla dhe që më duhet të të sjell një lajm të hidhur…
Emini u zverdh nga ajo vdekje e
papritur në burgun e Burrelit. Babait të tij 63-vjeçar edhe 6 muaj i kishin
ngelur që të plotësonte vitet e dënimit…
U nis qysh atë çast për në Elbasan.
Ndërsa unë kërkova më tej shtëpinë
ku qe strehuar mësuesi Genc Leka.
4.
U takuam e u përqafuam me
Gencin. Nga fytyra e dikurshme fëmijërore, që tani ishte hequr ca, munda të
dalloj vetëm atë buzën e poshtme të trashë e tërë tul. Tani ai ishte burrëruar,
qe bërë mësues, qe martuar. Madje, gruaja e tij mbante në krahë frytin e asaj
familjeje të re, një foshnje motake, Petrikën, ose Tikën siç e thërritnin.
Genci nuk më la të merrja
rrugën e kthimit atë mbrëmje.
- Sonte do të qëndrosh këtu,-
më tha.- Dua të çmallemi duke kujtuar vitet e fëmijërisë sonë të Librazhdit.
E kundërshtova, por pa dobi. U largua për një
çast. Kur u kthye mbante një pulë a gjel të therur ndër duar. E kishte zënë në
qymezin e tyre pas ndërtesës. Ia mori të shoqes djalin nga krahët dhe i tha ta
gatuante për darkë, se… edhe do të pinte një gotë me mikun.
Mikpritja tani qe bërë fakt
dhe këmbëngulja ime ishte e tepërt…
Pranë zjarrit ndenjëm vonë
atë natë. Pothuajse e gdhimë.
Genci më tregoi për
peripecitë e familjes së tij: të nënës, të dy motrave dhe të vetat. Pas
arratisjes së të atit, të gjithë i kishin përndjekur, i kishin kthyer në fshat,
në Bërzeshtë. Megjithatë, me përpjekje të mëdha, Genci kishte mundur të
mbaronte shkollën e mesme pedagogjike të Elbasanit. Kishte dalë mësues, qe
njohur me Zhulin, një vajzë të deklasuar, e bija e ish-prefektit të Korçës në
kohën e mbretit Zog, të cilën e kishin syrdisur mësuese në ato anë. Patën
lidhur fatet së bashku, patën formuar familje…
Fjala ra pastaj te pasioni i
Gencit, letërsia. Tani, krahas punës si mësues, mundohej të shkruante, të
thurte ndonjë poezi.
Më recitoi disa nga vjershat
që kishte krijuar:
-
Ky oxhak e dogj një pyll të tërë,
Ky
oxhak ka parë ngjarje shumë…
Genci më tha se kishte lidhje
me ata të gazetave. Më përmendi me respekt emrin e redaktorit Xhevat Beqaraj me
të cilin mbante korrespondencë. Nuk e kishte patur të lehtë të botonte te faqja
e “Letrarit të ri”. Krijimet e para ia kishin kthyer me shënimin se poezitë
çalonin nga ana metrike. U revoltova, tregoi Genci, dhe i ktheva menjëherë
përgjigje. Mora njërën prej atyre vjershave “që çalonin” dhe e analizova varg
për varg: masën në rrokje, rimat, theksat ritmikë, figurat letrare… Ma botuan atë vjershë dhe
disa të tjera. Te “Zëri i rinisë” e te “Pionieri” 3).
Më recitoi poezinë e botuar
“Lumes”, të cilën ia kishte kushtuar partizanes dëshmore Shejnaze Juka (ajo e
mbante këtë pseudonim), që kishte milituar gjatë viteve të Luftës atyre anëve
dhe pati rënë në Zdrajsh; emrin e saj mbante edhe shkolla e fshatit..
I erdhi radha një poezie për
fluturën, e cila përcëllohet duke u sjellë rreth dritës, poçit të llambës me
vajguri. Kjo flutur jam unë, tha, që hoqa aq shumë dhe sakrifikova për të marrë
dritën e arsimit, shkollën pedagogjike. I jashtëm, se konvikti nuk më pranonte.
Herë me bukë e herë me barkun bosh rrija deri vonë përkulur mbi libra…
Në vjershën “Kjo rrugë” kishte
parasysh udhën që bënte nga shkolla e Gurrë-Gegës për të shkuar në Librazhd.
Ajo zbriste poshtë, në zallin e përroit të Gurakuqit që bashkohej me zallin e
Shmilit dhe formonin zallin e Kutërmanit, i cili derdhej në Rrapun (degë e
djathtë e lumit Shkumbin, në dalje të Librazhdit) dhe ishte rrugë e bukur, nën
degët larushe të rrapave .
Mbaj mend që gjatë bisedës Genci
m’u hap:
- Unë shkruaj ca në mënyrë
alegorike, por këtë gjë redaktorët nuk ma kanë kapur. Për shembull, kam botuar
një vjershë lirike të tillë:
Së largu
kësaj nate
dikush po më
thërret
…………………… 4)
Ti kujton se unë i këndoj
dashurisë, se është vajza, e dashura, ajo që më thërret, kurse unë e kam fjalën
për tjetër njeri. Për tim atë, që është larg... Mua më thërret ai… Më mungon im
atë, zëri i tij, ngrohtësia e përkujdesja e tij, dashuria e tij…
Prezencën e të atit, megjithëse ai
ishte dënuar nga sistemi, Genci mundohej ta evidentonte në çdo rast. Librat e
tij mbanin firmën “Genci Bardho Leka”
ose “Genci B. Leka”…
Më tregoi se pasioni tjetër i tij
qe mbledhja e folklorit të zonës. Ishte bashkëpunëtor i jashtëm dhe mbante
lidhje me Institutin e Historisë e të Gjuhësisë në Tiranë. Kishte mbledhur e vazhdonte
të përqokte fjalë të rralla, toponimi, zakonet e ritet për gëzime e hidhërime,
këngët e dasmës e të vajit në fshatin e vet, Bërzeshtë. Më tregoi me to dy
blloqe të trasha të sajuara me fletore, të cilat i kishte lidhur vetë. (Eh, sa
u gëzova vite më vonë kur, në revistën “Kultura popullore” nr. 1-2/1993, pashë
së pari të botuar studimin e Gencit “Dasma në Bërzeshtë”!)
Më tregoi disa nga letrat që
kishte këmbyer me drejtorin e Institutit të Historisë e Gjuhësisë, Prof.
Androkli Kostallari. Të tijat ishin vetëm kopje dorëshkrimesh, kurse ato të
Tiranës – të daktilografuara, me firma e vula. Atë verë do të merrte pjesë në
një ekspeditë leksikografike, organizuar prej atij instituti, por… ata të
Seksionit të Arsimit në Librazhd i sillnim pengesa…
Në anën e vatrës tek rrija, në mur
ndodhej një kamare. Aty dhe në parvasin e dritares ishin stivosur disa libra.
Zgjata dorën dhe mora njërin prej tyre. “G.B.
Regnault di VVarin/ Giulieta dhe
Romeo/ (Dashnorët e Veronës)/ Shqipëroi : NAFSIKA/ Shtëpia botonjëse “Kristo
Luarasi”/ Tiranë 1944”.
U shpreha se nuk dija gjë për
botimin e atij libri.
- Merre e lexoje,- më tha Genci.-
Është romancë e bukur. Për Romeon e Zhulietën janë shkruar e botuar dhjetëra e
dhjetëra libra. Edhe Shekspiri tek ndonjëra prej tyre është mbështetur. Por e
ka mrekulluar me artin e vet…
Edhe sot e ruaj atë libër si
relike nga shoku im i fëmijërisë.
Biseduam më tej për letërsinë, për
shkrimtarët. Së pari fjala ra te Kadareja dhe te vepra e tij e shquar
“Gjenerali…”. E ngritëm lart dhe qemë të njëmendjeje se kishim të bënim me një
talent të madh.
- O, po nuk ke lexuar një krijim
tjetër të tijin ti, botuar te numri i fundit i “Nëntorit”,- u hodh Genci tërë
pasion.- Është një tregim i mrekullueshëm për fëmijërinë dhe qytetin e tij të
lindjes, Gjirokastrën. “Qyteti i Jugut” titullohet. Çfarë përshkrimesh!
Gjithçka është parë me syrin e një fëmije. Sa bukur që përshkruhet shiu netëve,
piklat e ujit të animizuara e të personifikuara, që biejnë mbi çati e
rrëshqasin rrasave të gurta duke pëshpëritur “Ku po na çojnë? Ku po na çojnë?”.
Nëpër qyng gremisen në sterën e thellë që jehon e gjëmon si shpellë. Si
përbindësh i stërmoçëm ajo. Gjithashtu, e animizuar: ‘Au!’– ti në grykë të
saj... ‘Auuu!’- gulçon ajo, me një zë të inatosur, se po e zgjojnë nga gjumi…
Pa le pastaj ato lojërat e fëmijërisë me pulla poste: Na Zvicrën, më jep
Kanadanë e ku di unë. Sikur po ndajnë botën. Po, po, më ka mrekulluar ai tregim
i gjatë. Mos e lër pa lexuar!
Biseda kaloi te poetët e rinj, te botimet e
reja. Genci më lavdëroi sidomos dy libra poetikë të kohëve të fundit: “Lirikat
e majit” të Koçi Petritit dhe “Ligjërimet e pyllit” të Jorgo Bllacit. I pari ka
gjetje të bukura, më tha. Në një vjershë poeti i ri u drejtohet çunave,
fëmijëve çapkënë që hanë kumbulla dhe me bërthamat e tyre gjuajnë vajzat
kalimtare. I qorton buzagas ata... Kurse i dyti këndon bukur për vëllanë
dëshmor të rënë tej, në pyllin që nuk gjen prehje, po shushurin netëve në
errësirë e rrëfen e rrëfen pareshtrur për të…
5.
E ruajta miqësinë e
korrespondencën me Gencin edhe më vonë. Shkëmbenim krijime letrare, me
vërejtjet tona për njëri-tjetrin.
E mbaj mend Gencin edhe në
fillimin e vitit shkollor pasues, në gusht 1965. E mbaj mend se në mbledhjen e
përgjithshme me arsimtarët e rrethit më kishin caktuar edhe mua të mbaja një
kumtesë, dhënie përvoje, me temë “Si kam punuar unë, si drejtor shkolle
8-vjeçareje, me mësuesit e rinj”.
Mbledhja u zhvillua në lokalin e shkollës së mesme të qytetit të
Librazhdit (që sot shërben si lokal i shkollës 9-vjeçare “Genc Leka”). Tek
përfundoi mbledhja dhe po zbritnim kodrën për në qendër të qytetit, më afrohet
Genci dhe më përgëzon për trajtimin e temës…
Pra, atë vit shkollor (1965-66) ai
do të fillonte përsëri në radhët e arsimit. Më tutje nuk munda të komunikoj më
me mikun tim. Atë vit shkollor u emërova në gjimnazin e Librazhdit, nga ku
vitin tjetër mësimor, në mes të dhjetorit 1966, më morën ushtar. Siç mësoj nga
kujtimet e Nazmi Seitajt “Ngadhnjim i shpirtit”, edhe Genci e ka kryer
shërbimin ushtarak në vitet 1967-68.
Në janar të ’69-s, qeshë kthyer
nga ushtria dhe më caktuan në shkollën pa shkëputje nga puna të minierës së
hekur-nikelit Bushtricë. Aty u njoha me një minator- nxënës, nga Bërzeshta,
me mbiemrin Leka. Gjeta rastin dhe e pyeta për Gencin. Më thotë se e kishte kushëri dhe se
punonte në fermë… Nëpërmjet tij gjatë asaj periudhe munda të shkëmbej ndonjë
letër me Gencin.
6.
Në vitet 1973-77 punoja redaktor i
gazetës lokale “Shkumbini” të Elbasanit. Një ditë më vjen në redaksi me një
shkrim në duar një djalë i hijshëm, shtathedhur. Ishte Nazmi Seitaj, teknik në
Radio-stacionin e Cërrikut. Ai më tha se ishte shok e mik i Genc Lekës. Qenë
njohur e shoqëruar kur Genci kryente ushtrinë në repartin ushtarak të punës,
pranë Cërrikut. Ishte disinjator dhe Nazmiu e pati ndihmuar me materiale
(bojëra, penela, kartona), si punonjës i klubit të kulturës që ishte. Kësisoj u
njohën e u miqësuan. Madje, vazhdonin ta ruanin atë miqësi; ndonjëherë, kur i
jepej rasti, Nazmiu shkonte edhe në shtëpi të Gencit në Bërzeshtë. Atje qe njohur
edhe me Vilson Blloshmin… Më tej u miqësova edhe unë me Nazmiun, i cili ishte
letrar i mirë dhe, sidomos, lexues i pasionuar i rusishtes dhe admirues i
muzikës klasike.
Në vjeshtë të vitit ’77, pasi
ishim kthyer nga plazhi dhe kishim filluar rishtazi punën, një ditë rastësisht
takoj në rrugë Nazmiun dhe, fjala ndoqi fjalën, e pyes nëse e kishte takuar
Gencin asaj vere.
- Nuk ditke gjë për të?!...- u
çudit Nazmiu.- Gencin e arrestuan qysh vjet dhe e kallën në burg. Në gjyq e
dënuan me vdekje dhe para pak kohe… e ekzekutuan, së bashku me kushëririn e
tij, Vilson Blloshmin.
Ngriva në këmbë. Miku im, shoku i
fëmijërisë, Genci, nuk jetonte më… Dhe ç’fund mizor që kishte patur! O Zot!...
Nazmiu më tha se për ta bëhej
fjalë edhe në një artikull në revistën “Në shërbim të popullit”. Tani e tutje
as që duhet ta zinim më në gojë emrin e Gencit. Edhe Nazmiu më tregoi se, nga
frika se mund ta fajësonin, i kishte hedhur në zjarr të gjitha letrat,
korrespondencën dhe krijimet që i kishte dërguar Genci ndër vite.
Të nesërmen nxitova në bibliotekën
e qytetit. Mora gjithë koleksionin e revistës që më tregoi Nazmiu dhe në numrin
9, shtator 1977. gjeta shkrimin “Fundi i
tyre” (shënime nga salla e gjyqit), që bënte fjalë për Gencin dhe Vilsonin.
Genci akuzohej për sabotime në dëm të ekonomisë kooperativiste, gjithashtu për
agjitacion e propagandë. Me vjershat e tij të helmosura kërkonte të përmbyste
rendin tonë socialist. “Sukseset e mëdha të popullit tonë të udhëhequr nga
Partia në ndërtimin socialist, e verbonin…” . Edhe Vilsoni “shpifte për
realitetin, shpifte për njeriun e ri, shpifte për jetën e re socialiste”. Ndaj
dhe Partia u dha dënimin e merituar…
“Bravo Partisë!” më erdhi të
ulërinj fort në kupë të qiellit. Por ironinë time e njomën sytë e përlotur…
7.
…Lexoj e rilexoj poezitë e Gencit
e të Vilsonit. Poezi që burojnë nga shpirtra të pastër, që e deshën aq shumë
jetën, lirinë. Që e vlerësuan aq shumë artin e fjalës e të muzikës. Që u
dridhej zemra për një lule, për një notë muzikore të Bethovenit a të Shtrausit.
Që qenë jo vetëm poetë, po edhe përkthyes, studiues të folklorit, shkencëtarë
të gjuhës sonë. Që e qëmtuan dhe e mblodhën kënd më kënd atë fjalë, ato këngë,
ato doke e zakone…
Lexoj edhe vlerësimin e Prof. Emil
Lafe: Dënimi dhe pushkatimi i dy djemve
të Bërzeshtës në lulen e rinisë nuk u popullarizua, […]. Ngjarja megjithatë u
mor vesh e u përhap mbytur-mbytur, një fjalë sot, një fjalë nesër… Atmosferë
inkuzicioni […] Genc Leka nuk ishte armik. Ai ishte njeri i punës, i virtyteve
të larta morale. […] Genc Leka është një dëshmor i gjuhës shqipe.
Po, janë fjalë dhe vlerësim i një
intelektuali, i një kompetenti të fushës, fjalë që burojnë nga zemra, fjalë që
në njëfarë mënyre dënojnë institucionet tona shkencore….
Dhe unë pyes veten: Vërtet, si nuk
pati një fletë rekomandimi zyrtar nga Instituti i Gjuhësisë, nga Universiteti i
Tiranës?! Si nuk pati një protestë intelektuale, një solidarizim për këta
njerëz që e nderonin artin dhe shkencën tonë? Ne, njerëzit e jashtëm e të
thjeshtë nuk kishim informacionin e duhur për ta në atë kohë, nuk e dinim dhe
nuk e vlerësonim rëndësinë e atyre dy figurave. “Shokët” e Institutit po. Nuk
mbante më kot dhjetëra e dhjetëra letra korrespondencë me një copë mësuesi
fshati drejtori i Institutit të Gjuhësisë, Prof. Androkli Kostallari. Por një
shkresë proteste zyrtare, dy fjalë “Çfarë bëni, more shokë?!” nuk i nisi në
instancat e tjera, as për poshtë e as për lart…
Po mirë thonë, faji u bë qyrk e
askush s’e veshi!...
8.
Në Gjermani, duke vizituar qytetin
Bon, në sheshin pranë një katedraleje ngela syhapur nga një vepër arti. Dy koka
të mëdha të skalitura, si të prera e të rëna mbi kalldrëmin e gurtë. Më bëri
përshtypje përkrenarja e njërit, si ata të romakëve të lashtë. U interesava për
personat që përfaqësonte ai monument dhe mësova se u kushtohej legjonarëve
romakë Cassius e Florentius, rënë në emër të kristianizmit… Hej, përse më la
mbresa aq të mëdha ai grup skulpturor?!... Ëhë, po, po, sepse më kujtoi
memorialin kushtuar poetëve Genci e Vilsoni në Librazhd. Skuptori ynë, Sadik
Spahija, i ka vendosur dy kokat e prera nga Diktatura jo mbi kalldrëm, por mbi
një copëz pellgu, si mbi ujin e Përroit të Firarit që u drodh nga krismat
makabre atë natë vere të vitit 1977…
Në vitet e Demokracisë edhe vetë u
mundova të hedh sadopak dritë mbi aktin e shëmtuar, çnjerëzore kriminal ndaj dy
poetëve. Gjeta një dyfletëshe me lirika të Gencit, me atë shkrimin e bukur
karakteristik të tij, që miku im ma pati dhënë dikur për t’i lexuar. Detyra ime
morale ishte që ato t’i publikoja, shoqëruar me ndonjë fjalë timen. T’u hapja
sadopak sytë njerëzve tanë. Ta njihnin ata konkretisht “helmin” që kërkonte të
shpërndante e të mbillte poeti me lirikat e tij! I botova te gazetat “Fjala e
lirë”, “Rilindja” (e Kosovës, që në ato kohë botohej në Tiranë), te “Intelektuali”,
i futa edhe në përmbledhjen time me studime e gjurmime “Vlera të anatemuara…”.
Dhe jo vetëm poezitë e Gencit. Në
vitin 1998 Fondacioni SOROS në Elbasan mendoi që të sponsorizonte botimin e një
gazete lokale për fëmijë. Ma besuan mua drejtimin e redaktimin e saj. Organit
ia vumë titullin “Xixëllonjat” (në nderim të librit “Xixëllonjat e vogla” të
Qamil Guranjakut) dhe doli me sukses për disa muaj me radhë. Në atë kohë në
shtypin qëndror lexova poezinë “Saharaja” të Vilson Blloshmit. Më pëlqeu shumë,
më rrëmbeu e më tronditi dhe desha ta botoj edhe në gazetën tonë. Ia shpreha
këtë mendim përgjegjësit të Fondacionit SOROS që na financonte. Ai, megjithëse
ishte demokrat, me përbërje të deklasuar, kërceu përpjetë. Ç’na duhet të
ngatërrohemi me vjersha e autorë të tillë, më tha. Pastaj, sikur nuk shkon për
nxënësit e shkollave ai krijim. More, iu përgjigja, atë anë - shkon apo nuk
shkon për nxënësit – ma lër mua ti. Më ke vënë prift e mos ma rruaj mjekrën!...
Dhe e botova poezinë. Por “shoku”, demokrati i thekur i SOROS-it për arsimin, vërtet jo vetëm
“ma rroi” mjekrën, por ma shkuli fare. E
pezulloi gazetën dhe nuk e financoi më. Qe numri i fundit ai me poezinë e
Vilsonit në faqe të parë. Saharaja e tij e bëri shkret…
Unë vazhdova këmbëngulës në punën
time. I përfshiva poezitë e Gencit e të Vilsonit edhe në nëntë tekste antologji
jashtëshkollore për nxënësit e shkollës 9-vjeçare, që përgatitëm së bashku me
pedagogët e UE-së, Skënder Karriqi e Ardian Tana.
Disa edhe i përvetësuan ato poezi
të publikuara për herë të parë nga unë, duke i futur në librat e tyre që botuan
për dy martirët, pa u vënë referencat nga i kishin marrë ato krijime. Po,
fundja, ç’rëndësi ka! Rëndësi kishte që ato poezi të pakta të ngelura nga
qindra e qindra krijime të poetëve të pushkatuar Genc Leka e Vilson Blloshmi
të… bënin jetë.
Punë të mirë bëri Zyhdi Morava me
librin e tij kushtuar dy martirëve, punë të shkëlqyer poeti e studiuesi Sadik
Bejko me monografitë e tij. Nazmi Seitaj më tha se kishte shkruar kujtime e
tregime për Gencin e Vilsonin. U entuziazmova dhe e nxita t’i publikonte sa më
parë. E botoi librin “Ngadhnjim i
shpirtit – Poetët martirë Genc Leka dhe Vilson Blloshmi”. Dhe ka shkruar
bukur, me ndjenjë e me informacion të shumtë. I solli të gjalla para nesh ato
dy figura. Punë me gjongël ka bërë vëllai i Vilsonit, Bedri Blloshmi, për t’ua
çjerrë maskën e fabrikimit të vdekjes pas kuintave agjentëve të shitur e
Diktaturës Komuniste. Janë lapidarë që iu ngritën dy poetëve, lapidarë madje më
të fortë e më jetëgjatë se ai që po ronitet në Librazhd, ndanë rrugës që të çon
për në Pogradec…
-------------
1) Sot për të jepet
datëlindja 23 mars 1941, pra duhet të ketë hyrë në shkollë në vitin 1948-’49
dhe të ketë mbaruar më 1955. Musa Vyshka, i datëlindjes 1942, shok klase me të
në shkollën e mesme pedagogjike të Elbasanit, thotë se Genci “kishte humbur një
vit në pritje të së drejtës për në “Normale”” (përmbledhja “Jetë intelektuale
të ndërprera…”, Rama Graf, Elbasan
2012, f. 6) dhe të dy e filluan shkollën e mesme pedagogjike më shtator të
vitit 1956 dhe e mbaruan në verën e vitit 1960. Kështuqë Gencit i bie që të
jetë emëruar mësues dhe të ketë filluar punë (në Orenjë të Çermenikës) në vitin
shkollor 1960-61. Pikërisht këtë vit përmend edhe Hysen Sejdini si vit të parë
mësimor për Gencin, koleg me të në atë shkollë të zonës së thellë malore
(shkrimi “Genci”, gazeta “Egnatia”, 16.3.1992)
2) Sipas ditëvdekjes së shkrimtarit
Ethem Haxhiademi
3) Për të mbledhur
krijimtarinë poetike të Gencit, mesa duket, nuk janë hulumtuar fare numrat e
gazetës “Pionieri” të atyre viteve. Patjetër që duhet të ketë krijime të tij në
ato numra.
4) Poezinë që ka këtë varg
edhe sot e kësaj dite nuk e kam gjetur të botuar as në përmbledhjen “Genc Leka:
Vepra – Almera, T.2009”
