UDHA E DHIMBJES

    Resmi Osmani                                                         Novelë

                                           

                                           UDHA E DHIMBJES

                                                                 

                                                                        Martirëve të Çamërisë

      I

Ata  sapo ishin ulur për të drekuar, kur hyri befas vëllami Jorgji, nga Kartereza, i tromaksur e çere prishur.Erveheja, nusja e shtëpisë, për t’i bërë nderimin mikut, u ngrit nga sofra.

    -U bëftë mirë!

    -Mirë se erdhe. Urdhëro të hamë.

Jorgji rrinte më këmbë pa folur. Djersa i kullonte nga hunda pikë pikë. Dukej që një siklet i madh e mundonte, por as ulej as fliste. Ndërkaq familja po hante drekën.Erveheja që mbeti më këmbë, e ftoi sërish mikun:

    -O shqiptar, është vakt dreke,na gjete në sofër, urdhëro e ulu dhe ha dy kafshata  bukë me këto që na ndodhen.

     - Nuse, të kam rixha, mua mos më thuaj shqiptar se jam elinos, more vesh?- E gjithë kjo u shqiptua me zëmëratë.

      Erveheja bëri të çuditurën: po kjo ç’të ishte? Shqiptar e bir shqiptari, ngaqë e quanin Jorgji dhe shkonte në kishë, e thoshte shkoqur e shqip që ishte grek! Po neise, puna e tij.

       Tahiri, e pikasi që vëllami kish ardhur mbase t’i jepte një lajm tronditës, por jo në sy të grave dhe fëmijëve.Ai u ngrit nga sofra, e zuri vëllamin për dore dhe dolën në hajat. Bëri kujdes ta mbyllte derën që biseda të mos u arrinte në veshë.

       - Qofshi ju që u hahet! E more vesh se ç’bëri Zerva në Paramithi?

        -Diç më kanë zënë veshët, po jo të saktë. Fjalë thuhen shumë, po s’kam dashur tu zë besë. Thua të jenë të vërteta?

        -Zerva ka rënë si kasapi në tufë, me hanxhar në dorë. S’ka pyetur as për pleq, as për fëmijë, as për gra. I ka shkuar në thikë e në plumb gjithsa i kanë dalë përpara. Sokaqet dhe kalldrëmet janë larë me gjak. Ka çarë barqet e grave dhe ka nxjerrë fëmijën, vajzat e reja i kanë çnderuar. Mos e pyet, kataklizmo, si dita e kiametit. Këto që t’i them, besoji se m’i tha Vasili që kish qëlluar atje për pazar e i kish parë me sytë e tij.  

       Tahiri mbeti pa fjalë.

      -Thua ta lërë me kaqë?

      -As mos e shko në mëndje. Vëndi është pa qeveri. Digjet i njomi me të thatin, i pafajshmi me të fajshmin. Tani që s’ka kush i del përpara, nuk nxitohet, do t’i marrë me radhë  çamofshatrat myslymane dhe kasabatë. Ka niet ta pastrojë tërë Çamërinë një herë e mirë, të mos mbetet këmbë myslymani shqiptar. Hem i vret e i përzë, hem u merr mall e gjë. Gjith ky gjak i derdhur në Paramithi, është për të ngjallur lemeri e frikë për jetën.Që njerëzia të marrë arratinë nga sytë këmbët. Kush nuk ikën, vritet në vend ,shkohet në plumb e në hanxhar, shtëpitë plaçkiten dhe u vihet zjarri. Ka me vete për këtë thertore, kasapë kretezë, të liruar nga hapsanat, dhe plot pushtër e bashto, të hurit e të litarit.

     -Si i bëhet?

     -Nga ne mos prisni t’u dalim krahë. E para, ata s’falin kënd. Në Paramithi, e vranë avokat Spiro Çallukën që u doli krah bashkqytetarëve të tij. Merret vesh, kjo është bjeri derës të ndiejë qilari. E dyta ne jemi të pakët e të paarmatosur. Pastaj, pas vrasjes së Papajt, plak dhe njeri i perëndisë, Kartereza u bën fajtorë fshatçe dhe u mban mëri.

     - Nuk e keni mirë. Faji i një njeriu, që dihet kush është dhe pse e bëri atë që bëri, nuk mund t’i bëhet barrë një fshati të tërë. Ne kemi rrojtur në vëllamëri e kumbari. Po neise, tjetër hall ky që na ka zënë. Ç’mëndje më jep?

      -Të ikësh, një sahat e më parë. Ngri familjen dhe merr udhën për në Shqipëri. Tjetër s’ke ku shkon.

       -Eh, fjalë goje, kollaj ta thuash. Po shtëpia, katandia, malli, gjëja, puna e një jete të tërë, si mund të ngarkohen në samarin e një kali? Pastaj pse duhet të marr nga sytë këmbët në arrati, kujt i kam bërë keq, kujt i kam hyrë në hakë? Kam parë vetëm punën time. Kujt duhet ti trembem, ngase duhet të ruhem, përse duhet të kem frikë?

       -Po që të syrgjynosën në Mitilin, ku mund të kishe lënë jetën, ç’faj kishe, e ke pyetur veten?

        -Tjetër gjë ajo.

        -Jo tjetër, po e njëjta. Çamo- myslymanët, qeveritë as i kanë dashur e as i duan. Luftës po i vjen sosja, Zerva lan hesapet dhe i lan me gjak .As mos kërko, as mos prit të drejtë.E drejta është me me të fortin.Te dora që mban syngjinë dhe vringëllin hanxharin.

        -Duhet të mendohem. Pastaj të shohim, çfarë do të bëjnë edhe të tjerët.

        - Mirë, bëj si të thotë koka. Rri e priti. Do të vijnë e ty do të lidhin te ulliri i oborrit. Në sy tënd do të çnderojnë vajzën. Ervehesë do i shqyejnë veshët për të marrë vathët e florinjtë, do ti presin gishtat për të marrë unazat, do ti çajnë barkun dhe do ti nxjerrin fëmijën, pastaj do ti shkojnë djemtë në hanxhar. Të gjitha këto në sy tënd, në fund do ti vënë flakën shtëpisë dhe do të heqin kokën ty.

        Jorgji fliste ngadalë e shkoqur, me dhimbje të brendshme, si t’i përfytyronte të gjalla pamjet, ashtu si do të ndodhnin, në mos më keq. Nuk e shihte në sy, dukej sikur fjalët ja  drejtonte, hapësirës, qiellit dhe erës.

       Tahiri u trondit. Fjalët e vëllamit kullonin gjak, dhimbje, lebeti, në to kosa e vdekjes korrte jetët e njerëzve të tij. Shikimi iu err dhe gjunjët iu prenë. Shkundi  kryet dhe pamjet e lemerishme të fanepsura u tretën.

       -Si t’i nxë goja dhe mi thua këto fjalë të mynxyrshme?

        -T’i them që t’i dish, por edhe se të dua. Duhet t’i besosh. Kjo nuk është luftë. Nuk kia palë që luftojnë,nuk ka front.Tani në ikje të gjermanit, lukunia e ujqërve zerviste ka rënë mbi tufën e deleve pa bari. Gjaku po rrjedh lumë, dhe ata nuk do ndalen deri sa të ikë apo të bjerë nën plumb e hanxhar edhe këmba e fundit e shqiptarit. Mendohu dhe mos humb kohë.

       Jorgji iku më i tronditur se sa kur kishte ardhur.

       Tahiri e përcolli deri te porta jashtë oborrit.

                                            

          II                                  

Në vend të kronikës: lajmet që sillte era.

       Kohë lufte.

       Fund qershori. Në lëmenj po shihej gruri, ishin pjekur fiqte e lashtë dhe qershitë ,në stane qetheshin delet, në ara seliteshin bimësia. Kohë pune. Por në ditët e kthiellta e plot dritë, në malet e Sulit ishte shfaqur një re e zezë, kishte shkrepur rrufeja, binte erë squfur si  në portat e ferrit.Ishte hapur qielli dhe nga retë e zeza zbriti kalorësi i tretë i apokalipsit mbi kalin çil.  Në vend të gjuhës në gojë kishte flakën e rrufesë, në dorën e djathtë shpatën, në të majtën kryqin.  Nga sytë i dilte flakë,në zemër i vlonte urrejtja, etjen e tij e shuanin  vetëm jetët e shkimura, lumenjtë e  gjakut shqiptar.Këtë pjellë të keqe, si të dalë nga barku i kuçedrës e quanin Napoleon Zerva. Pas tij vinin pesëmbëdhjetë mijë djaj të zinj,të armatosur me thika e hanxharë, me kryqin varur në qafë,me bekimin e kishës, të etur për gjakun e fendrruarve,që kishin këmbyer kryqin me gjysmë hënën, e që flisnin në tokën greke një gjuhë tjetër atë alvanose, të huaj e të pakuptueshme. Dënimi ishte dhënë: Me vdekje, me plumb, thika e hanxharë, me zjarr e hekur,shkretim e gur mbi gur, vdekje për të gjithë, pa dallim: foshnje e pleq, gra e burra, vajza e djem. Pa mëshirë, me urrejtje, pa u dridhur dora, pa keqardhje. Urdhëri ishte i prerë: Çamëria të pastrohej nga kolera shqiptare, një operacion higjienik, ishte tokë greke e fituar me gjak dhe duhet tu kthehej grekëve, me çdo çmim, njëherë e mirë.Aleluja!

     Kalorësit e apokalipsit zbritën në Paramith ,natën, tinëzisht,egërsisht, si kasapët në thertore. Në hanxhar, në plumb, në zjarr.Kokat ranë nga trupat dhe u rrokullisën në kalldrëmet, u çanë barqet dhe u nxorën  fëmijët, nuset dhe gratë u përdhunuan pastaj u pushkatuan, të grumbulluarve në Xhami iu vu zjarri. Nuk u pyet as për pleq e plaka, as fëmijë, as për burra e gra,as për shenjtëri e Perëndi. Në hanxhar, në plumb e zjarr, të dridhej fëmija nga llahtara në bark të nënës. Të vrarët arritën në mbi gjashtëqind. Në pirgje,mbetën pa varrosur. Gjakun e derdhur e lëpinin qentë. Kush  arriti të shpëtonte mori arratinë drejt golgotës,i ndjekur nga plumbat,  duke mbajtur mbi shpinë kryqin e vet.

      Kjo ishte dita e pare e apokalipsit, vetëm fillimi.

                                                    *     *      *

      Karvanet janë vënë në ikje.

       Kush më heret e kush më vonë, mëhallë pas mëhalle,rrëmujshëm në panik, Mazreku, që kishte mbi treqind shtëpi, po shkulej.Furtuna e luftës së pashpallur i kishte vënë përpara, si pemët që shkulen nga toka, por rrënjët mbeteshin aty, jetë e mot, thellë në tokën atërore.

        Të Dobratit; Tahiri, Mameçi,Qamili, që ishin nga një vatër e një gjak dhe gjitonët, Mehmeti, Sakua , Rasimi e të tjerët, që ishin të lidhur me miqësi e krushqi, e lanë të niseshin ndaj të gdhirë.

        Në samarët e kuajve u ngarkua më e domosdoshmja, ca të tjera u bënë dengje për ti marrë në shpinë. Edhe për fëmijët që mund të ecnin vetë u bë nga një bohçe.

     Familja u grumbullua në oborr.Tahiri po i vërente me mallëngjim: nanë Memeja, kaluar të gjashtëdhjetat, por ende e forte, kapedane, e nderuar në familje dhe jashtë saj, që ai e donte i bindej dhe e nderonte si asnjë tjetër. Për të ajo kishte qënë nënë dhe at. Erveheja, e shoqja, që kishte një moshë me të, e hijshme, mentare, fjalëpakët e punë shumë, zonjë e shtëpisë, ishte e rënduar nga shtatzënia.  Pas ikjes së familjes së saj në Turqi, ajo gjithë dashurinë e kish hedhur mbi të dhe fëmijët.  Fëmijët, të lindur në dy e dy vjet njeri pas tjetrit, tre djemtë dhe dy vajzat. Më i madhi,Osmani , që i kishte vënë emrin e tet, dymbëdhjetë vjeç dhe e mbesa  jetime, Fatimeja, ebukur dhe kanakare që po çelte si trëndafil. Ai e donte atë veçan gjithë të tjerëve , sapo kishte shkelur në të pesëmbëdhjetat. U ndje ligsht. Ishte përgjgjës për fatin dhe jetën e tyre. Ata e shihnin në dritë të syrit, e dëgjonin dhe i bindeshin. 

      U nisën në vëngjillë,kur pluhuriza e dritës sapo ish derdhur mbi tisin e natës. Mbajtën këmbët për të fundit herë në oborr. Psherëtima, të qara, dhimbje e lot si në përcjelljen e nje xhenazeje. Tahiri i pa përherë të fundit, me ndjenjën e thellë të braktisjes, i hodhi sytë shtëpisë së madhe të gurtë që fekste nga bardhësia e gëlqeres. Ishte shtëpia ku i kishte rënë koka, i kishin lindur të pesë fëmijët dhe kishte shkuar tridhjet e dy vjet të jetës. Rethohej nga avllia e lartë e mbushur me zgjoje bletësh. Në oborr fiqtë  që kur piqeshin kullonin mjaltë, oborri shtruar me rrasa të gurta, më tej ullishta,vreshti dhe arat që i kishte larë me djersë.Ndjeu shtrëngesë në zemër, një komb iu mblodh në grykë dhe iu meh fryma. Aty linte pas një pjesë të jetës dhe shpirtit të tij.

       Si të parandjenin braktisjen, qetë bulurisnin në ahur dhe qeni i shtëpisë, lidhur me zinxhir nisi të angullijë përzishëm. Do të vinte Jorgji t’i merrte.Stanin e dhenve ja  besoj Mitros,bariut që kishte vite që i ruante.

        Karvanet u nisën. Në ag të ditës, përngjasonin me vargane të zeza milingonash kur mbartnin ca farëza për në fole. Ata  kishin hedhur mbi shpinë dengjet, por pa ditur për ku. Foletë e tyre ishin braktisur e mbetur shkretë.

       O njerëz,rrënjëshkulur nga furtuna e luftës,të vënë përpara nga mizoria, ku shkoni? Prapa keni lënë një pjesë të zemrës dhe shpirtit, atë që ishte jeta juaj: shtëpitë në flakë, të kthyera në rrënoja, ku do të vajtojnë  kukuvajkat, stanet ku nuk do të blegërijnë më delet por do të ulërijnë ujqërit, ullinjtë e rënduar nga kokrrat që s’do të ketë kush ti vjelë, dheun e dashur të vendlindjes, trashëgimin e etërve dhe gjyshërve, atë që krijuan dhe selitën brezat.Ikni me kokën pas, këmbët janë plumb të rënda.Gjithandej u kanë zënë pusi. Nga të ruheni më parë? U ndjekin plumbat, urrejtja,hija e zezë e  vdekjes s’u ndahet asnjë çap, mbiudha e nënudha lagur me gjak, mbjellur me kufoma, ushqim për korba, eshtrat i zbardh dielli, shpirtrat e dhunuar sillen pa gjetur prehje nëpër mjegull e nëpër natë. Netë lemerish, netë shpirtrash, netë makthesh, netë llahtarish. Ditë arratije, dite vuajtjesh, këmbë të gjakosura, gojë të thara nga etja, sy të mjegulluar nga lotet, trupa të drobitur nga lodhja dhe uria. Çamëria e përgjakur ka marrë arratinë.

       Netëve i ndjek pas ulërima rrënqethëse  e ulqërve.   

       O jetë njerzore, në ç’skuta ligësie i kishe ruajtur këto vuajtje të skëterrshme?

       Ecni dhe vetëm ecni: pa pushim, pa prehje që t’i shpëtoni mynxyrës  që iu ndjek. Ecni, po ku shkoni? Ecni, vetëm ecni, drejt veriut si në ëndërr. A thua atje të jetë shpëtimi? Përpara u pret e panjohura, e mbushur me  mjegull, ujqër dhe natë. Dhe yjet rrinë e u vështrojnë, ca syresh nga dhimbja për ju  shkëputen dhe digjen e vdesin, hëna e përgjakur u bën pak dritë, ca re të rralla  nën diell u bëjnë hije.Herë-herë era u flladit ballin e djersitur. Shqiponja këlthet dhimbshëm. Ujqërit , të etur për gjak, ulërijnë nëpër natë, plumbat lenë gjurmë zjarri në errësirë, por ju ecni dhe ecni. Kush bie s’ngrihet më. Netë ujqërish dhe plumbash. Netë e ditë zie e vdekjesh. O shpirt,si s’del por duron!

        Udhët, shtigjet, monopatet përcillnin muhaxhirët drejt veriut. Ecnin pa prehje, dit e natë që ti shpëtonin lemerisë. Çdo hap një dhimbje, çdo hap një brengë, çdo hap një rënkim i thellë, çdo hap një vuajtje.Ecnin dhe ecnin si të përhumbur, të dërrmuar nga lodhja, etja  urija, por më i rëndë ishte malli: vështrimi përpara, mendimet pas. Përmallimi për pragun e shtëpisë,për gurët dhe drurët, për kujtimet dhe përjetimet, varret e të parëve. Gjith këto u molisnin shpirtin dhe dëshpërimi e malli ulërinte së brendshmi si kambanë mortore. Po të mos ishin lotet dhe ofshamat, zemrat do të plasnin. Por duhej ikur. Jeta ishte e dhimbsur.

      Si në jerm kërkonin të dinin fajin e tyre. Faji ishte i rëndë: kishin lindur shqiptarë!

      Çamëria po braktisej.Aorta e zemrës së saj ishte çarë,nga të rrahurat e ankthshme  dridhej toka, gjaku rridhte lumë.Varkëtari  Karont priste e percillte shpirtërat në grykën e Akeronit.Arka e tij po mbushej me të shpejtë.

      Lamtumirë Çamëri!

      Para tyre hiqnin udhën të tjerë, të tjerë vinin pas. Ikje, braktisje. Tahiri, me një deng shtresash në shpinë, dhe djalin e vogël në krah, ngiste përpara me kapistrën e kalit përdore.Barra ishte e rëndë dhe djersa i kullonte pikë - pikë. Mbi kalë ishte nanë Memeja me mbesën e vogël që si kishte mbushur tre vjeçe. Prapa vinin të tjerët: Hatixheja, që zvarriste shtatzëninë e saj, mbesa Fatimeja, që I kishte mbushur të pesëmbëdhjetat dhe tre fëmijët e tjerë, më i madhi dymbëdhjetë dhe  dy të tjerët nëntë e shtatë vjeç. Pas tyre vinte karvani i kushërinjve dhe bashkfshatarëve.

         Ecnin dhe ecnin, me shpirt në dhëmbë, kur mbi kokë vërshëllenin plumbat, vraponin, hiqeshin zvarrë.Kalonin anash fshatrave të braktisur, dukeshin dyert e shkallmuar që i përplaste era dhe ndihej era e shkrumbit. Nga të ecurit këmbët kullonin gjak.Buzët e thara e të çara nga etja e urija mezi mërmërisnin:

         “O Zot,çtë kemi bërë që na dënove kaq rëndë?!”....

           Dikur, në buzëmbrëmje qëndruan pranë një pusi. Pinë ujë drejt e nga kova  si të limaksur. Aty kishin qëndruar edhe të tjerë para tyre.Të qarat e foshnjave ishin rrënqethëse, sado nduknin gjinjtë  e nënave, nuk gjenin për të Pirë. Në gjinjtë e nënave të reja, qumshtin e kishte shterrur vreri i vuajtjeve.Të sëmurët lëngonin. Pleqtë s’i mbanin më gjunjët, shumë syresh mbeteshin dhe vdisnin rrugëve. I varrosnin si të mundeshin e ku të mundeshin. Bashkë me të vdekurit varrosnin edhe një pjesë të qënies së tyre. Kush vdiste ishte varrhumbur.

      Fjetën aty, nën qiell të hapur. I zuri gjumi si të vdekur.

Taipi u zgjua sapo fiskaja e dritës u duk në lindje. Zogjtë cicërinin. Frynte erë e lagësht,dukej se do te sillte shi. Pa të shoqen, ajo ishte syhapur.Nuk i kishte ndodhur asnjë herë ta gjente fjetur kur ai zgjohej mëngjeseve. Ajo qëndroi ndenjur pastaj u ngrit.Pas saj u ngrit duke rënkuar nga dhimbja e eshtrave edhe nanë Memeja, me një velenxë hedhur shpatullave. Tahiri mblodhi ca shkarpa dhe ndezi zjarrin.Vuri tre gurë e mbi ta tenxheren me ujë për të bërë trahanan e mengjesit. Pak e nga pak u zgjuan edhe të tjerët.

       Trahanai avullonte dhe kishte aromë të mirë.Hëngrën si të limaksur drejt e në kusi, pa folur. Dëgjohej tringëllima e lugëve. Edhe pa mbaruar sillën, në largësi nga lindja u dëgjuan të shtëna armësh dhe rrapëllima e mitralozit. Bujtësit,që e ndjenë rrezikun, hovën dhe ashtu gjysmë të përgjumur u turrën te dengjet e plaçkave dhe kafshët e barrës.Ti shihje nga larg ngjanin si një tufë milingonash të dalldisura në hyrje të folesë në prag të shtrëngatës.

      Tahiri përpara, të tjerët pas. Dielli ishte ne lindje,hijet e gjata ecnin duke u lekundur  para tyre dhe dukej sikur ata udhetonin të dyzuar duke shkelur  mbi to.

Ecnin dhe ecnin. Hapat e rëndë i përcillnin dhimbjen tokës që i shkonte gjer në zëmër të saj, të dridhurat e tokës si shungullima e tërmetit i përcilleshin qiellit. Edhe yjet  e galaktikave dridheshin.    

Ishte dhimbje kozmike.

        Tahiri me të tjtë dhe të tjerët, ecnin dhe ecnin fshat pas fshati,mbi udhë e nën udhë,shpesh duke çarë mes shkorretave , ferrave e drizave , drejt veriut, aty ku ishte kufiri i Shqipërisë. Ajri ishte i ngosur me rreziqe, e keqja s’dihet se nga vinte, vdekjen tinzare e kishin pas shpine, ajo përgjonte pas pritave me gishtin në këmbëz. S’kishin nga t’i ruheshin e si t’i ruheshin.E vetmja mbrojtje ishte të iknin. Ishte vërtet një mënyrë e turpshme, burrat ndjeheshin si të zënë në faj e të turpëruar, para njeri-tjetrit, por edhe grave dhe bijve e bijave. Por si mund t’i bëhej ballë një ushtrie sulmuese të mirarmatosur që ishte thuajse e barabartë me popullsinë e gjithë krahinës? Fëmijët i këpusnin shpirtin. Qanin nga lodhja. Këmbët u ishin enjtur e gjakosur, këpucët nuk u bënin më punë. Në gjoks i ishte mbledhur një moshkall e shtrëngesë që i mehte frymën, i vinte të sokëllinte e të vinte kujen, por ai ishte burri, babai, mbi të ishin sytë e të gjithëve,  prandaj shtrëngonte dhëmbët e kafshonte gjuhën:”Mbaje veten, mor burrë”

      III

       Në vend të kronikës : lajmet që sillte era.

       Është mister sesi përhapen dhe sa shpejt përhapen lajmet qofshin të zakonshme ca më shumë të frikshme.Krahina nuk klishte telegraf, nuk kishte radio, por lajmet përhapeshin me shpejtësinë e dritës, me flakën e zjarreve, qytetet  dhe fshatrat i flisnin njëri –tjetrit, fjalët e kobshme kapeshin nga veshët dhe përcilleshin gojë më gojë, nervat e tendosura ia përçonin erës dhe shkulmet e saj i përcillnin në largësi. Alarmi pulsonte në ajr dhe me frymën hynte në gjak, trondiste zemrën, ngjallte makthe dhe gjithësia kthehej në humnerë. Dallgët e së keqes e të lemerisë, si përmbytja e vërshimit të ujrave bënte përpara duke mbytur në gjak pafajsinë, duke vrarë jetën. Kalorësit e apokalipsit kishin zbritur në Pargë. Kishin vrarë e therur tetëdhjet shqiptarë, koka pa trupa dhe trupa pa koka të mbjella nëpër rrugë, pastaj gjithë kufomat të hedhura në një gropë. Nga qielli kishte rënë shi i përgjakur.Vala e së keqes kishte përmbytur fshatrat e Paramithisë, u vra kush u gjet, pa dallim, pa mëshirë, pa keqardhje, shtëpive iu vu flaka, u bënë gur mbi gur…..Nuset dhe vajzat e reja u përdhunuan,ca të tjera u moren robina, pastaj kush mbeti, gra, plaka e fëmijë u mbyllën në xhami dhe iu vu zjarri . I dogjën të gjalla, fli të urrejtjes…..  Në fshatrat e Margëlliçit, një djalë dymbëdhjetë vjeç,të fisit të Gjinikatëve  e poqën të gjallë në furrë….u ther me thikë Nezim Prronjo, një fëmijë shtatvjeçar. Një nuse e re, mëndjeprishur, e dërrmuar nga lodhja, kur ishte duke kaluar mbi urën e Kalamajt , për të lehtësuar barrën, në vend të bohçes hodhi në lumë kopanecin e fëmijës, kur e mori vesh ç’kishte bërë u prish menç….shumë nga ata që kishin kuturisur të kalonij lumin në vah ishin mbytur dhe trupat e tyre i  përcillte lumi për në det. Kalamaj ishte kthyer në lumë të vdekjes. Rrugës, në ikje e sipër, pleq të sosur,të sëmurë (përmendeshin emrat dhe familjet e kujt ishin) të raskapitur nga lodhja, ethet dhe lëngata, kishin dhënë shpirt udhës së mundimshme…dhe sa e sa mynxyra të tjera.

                                                                      *     *     *

       Këto dhe kobe të tjera,Tahirit ia thanë ata që vinin pas dhe ai i ndau me të kushërinjtë, Mameçin dhe Qamilin, por u kujdes që gratë të mos i merrnin vesh. Duhej ikur, një orë e më par që t’i shpëtohej vdekjes dhe ata u vunë në udhë.

     Ecnin dhe ecnin në udhën e mundimeve dhe udha s’kish të sosur. Një det me dhembje, lumenj lotesh. Shumë brenga, shumë hidhërime dhe vuajtje çnjerëzore. Rënkimet, kuja dhe vaji bënin të dridhej ajri. Iknin dhe iknin me vdekjen pas shpine. Dikur Erveheja mbajti këmbët.Qëndruan dhe të tjerët.

       -Duhet të qëndrojmë.Të shplodhemi.Fëmijët nuk durojnë dot më.

Tahiri e pa me kujdes. Ajo ishte e dërrmuar.Sytë i kishin vënë hije të zeza, buzët ishin çarë nga etja, zbehja e fytyrës dhe rrudhat në cepat e buzëve e rrëfenin si të  plakur para kohe.

     -Jo. Duhet të ecim.Të mos na arrijnë.Ndryshe jemi të humbur!

     Ajo s’ia kishte bërë asnjë herë fjalën dysh. Ai ishte burri, zot i saj dhe i familjes, ndaj edhe i bindej, por tashmë një zëmëratë e brendshme që vinte nga sfilitja dhe prapësitë e fatit, i thoshte se ai duhej  t’a dëgjonte.

     -Njësoj, të vdekur se të vdekur, si ta kemi të thënë. Qëndrona!

     Ai u bind. Për derisa ajo ngulmonte, kishte të drejtë. U ulën të pushojnë.Nga lindja po dyndeshin re të zeza.

     Burrat u ulën më vete, ca më larg grave dhe fëmijëve. Të heshtur,të zymtë. Dukej sikur mbi supe mbanin një mal dhimbjeje dhe errësire. Drodhën cigaret dhe nisën të tymosnin. Heshtja ishte e kobshme. Ndiheshin të turpëruar, kishin marrë arratinë. Fjollat e spërdredhura të tymit të duhanit shfrynin si duhma e helmët e shpirtit.

      -Çamëria ka mbetur e vetme, jetime- theu heshtjen Sakua,- Zerva ka mbledhur rreth vetes dhe ka armatosur të liruarit nga burgjet e Gjiritit,vllehët e Pindit, ortodoksët e fshatrave të Frarit, gjith kriminelët e hurit e të litarit, greko-turqit anadollitë që duan të na marrin tokat e shtëpitë. Ushtria e tij që drejtohet nga oficerë të zanatit bëhet mbi pesëmbëdhjetë  mijë shpirt. Zervës i ka hapur udhën gjermani dhe i shkel synë anglezi që ta pastrojë krahinën nga shqiptarët. Oficerët e inglizit bënë sehir thertoren e Pargës. Asnjeri s’i mba dorën. Po me ne kush është? Askush. Shqipëria bën shurdhin dhe qorrin sikur në Çamëri të mos ndodhte gjë. Edhe priftërinjtë, njerëzit e Zotit, me kryq në dorë, u kanë dhënë bekimin dhe uratën. Andaj mos fajësoni  veten.

      -Thonë që Avdulla Kasimi-Jatroi, ka mbledhur një tabor me burra, u ka dalë para zervistëve  dhe ka hapur një front,-tha Qamili. Ka të vrarë nga të dy anët.

       -Sido që trim Avdullai dhe burrat e tij, janë një grusht dhe s’mund ta mbajnë frontin. Ata jan zbrapsur duke luftuar që të na sigurojnë neve arratinë. Vetëm kaq mund të bëjnë.

       Tahiri nuk fliste, si të ishte vuvosur. i dukej vetja si të jetonte brenda  një ëndërre të frikshme, mëndjen ia kishte mbështjellë një mjegull e helmët dhe e turbullt. Nuk arrinte të kuptonte sesi kishin lënë vatanin, mallin e gjënë dhe kishin marrë udhët e botës si të marrët. Po kalonin perms tunelit të dhembjes e vuajtjeve, prapa linin gjurmë gjaku dhe varre pa emër, kuja ngjitej gjer në kupë të qiellit. Ecnin pa arritur të dilnin në anën tjetër, ku shpresonin të gjenin pak dritë, nëse mund të gjenin. Mameçi, si ti  kishte lexuar mendimet i tha:

     -Hiqe mendjen nga ato që kemi lënë pas, nga ajo që ishte.Ajo që duhet të bëjmë është të shpëtojmë gjall. Më pas ka Zoti , s’dihet se ç’sjell  koha.

              Pastaj ata folën për udhën që u kishte mbetur për të bërë , të pa priturat që i prisnin, pusitë që duhet të kalonin, sëmundjet që u kanoseshin, urinë që i kërcënonte, vuajtet e grave dhe fëmijëve. Por hallet s’kishin të molloisur,si te ai mallkimi : ”O ju halle mos u sosçi, u bëfshi sa mos u njohçi”. U ngritën, u bashkuan me familjarët e tyre dhe vijuan ecjen si të ishin hije.

       Çamëria kishte marrë arratinë. Karvanet me njerëzit e saj ecnin dhe ecnin. Shpresa për shpëtim luftonte me dëshpërimin, guximi luftonte me frikën. Jeta luftonte me vdekjen. Një det me dhembje, lumenj lotësh, shumë brenga dhe vuajtje çnjerëzore. Rënkimet, vaji dhe kuja bënte të dridhej ajri. Iknin dhe iknin me vdekjen pas shpine.

        Vinte nata, flinin shpellave, nën mbulesën e shkurreve, mbi truallin e lagur, nën qiellin e zi që derdhte rrebeshet e shiut që ikanakëve u hynte gjer në palcë. Jeta kërkonte të drejtat e saj: e shuanin urinë me se të mundnin, pinin ujë pellgjeve dhe gjurmët e kuajve. Duhej jetuar, por edhe duhej ecur për t’iu larguar mortjes që i ndiqte pa mëshirë. Duhej ecur. Numuroheshin orët, numuroheshin ditët, perëndimet e përgjakura dhe agimet e përflakura. Koha kishte ngecur.Për ta kishte ardhur dita e kiametit. Ecnin dhe ecnin që të kapërcenin portat e ferrit. Qiellit i përcillej ankesa dëshpëruese dhe lutja për shpëtim:

     “O Zot  ç’të kemi bërë që na dënove kaq  rëndë?!”…

     Nuk e dinin që mbi ta rëndonte faji i pafaj: kishin lindur shqiptarë!

     Dielli ishte më të perënduar dhe u kishte dhënë flakë ca reve të rralla.Hija nisi të zbriste nga malet e Konispolit. Kishin kaluar fushëtirën e Lopsit, në të majtë të Sajadhës niste e përpjeta që të shpinte në Qafë Botë e në Koskë. Qëndruan për tu çlodhur.

     -Bëni edhe pak durim se arritëm.

                IV                                                 

       Nata shtriu mbulesën e saj.Hëna e vjetër dhe e ngrënë hidhte pak drite,yjet nisën të duken në qiellin e mugët. Ata u gjendën rrëzë malit, atje ku niste pylli. Një pyll i plotë e i dendur, me lisa të lartë. Hasën një guvë me qemer të lartë një bojë njeriu, ajo i nxinte për të fjetur dhe i mbronte nga vesa e natës apo shiu që mund të rizonte.Errësira e brendisë nuk i linte të shihnin sa e thellë ishte. Në të majtë të guvës, gurgullonte burimi që  vironte me një rrëkezë tatëpjetë.Uji ishte brisk i ftohtë.Pinë me etje si të limaksur, kupëzuan duart, i mbushën me ujë dhe shplanë fytyrën nga djersa dhe pluhuri i udhës. Anës hurdhës rriteshin bari i ujit dhe fjerishtet e harlisura.Ku është uji gëlon jeta.Në hurdhat posht rrëkesë së burimit kuaknin bretkosat, në gëmushat cinxëronin gjinkallat, në drurët e pyllit këndonin zogjtë e natës. Gjoni thërriste motër qyqen. Në tokën e njomë, Tahiri vrejti gjurmët e këmbëve të kafshëve të pyllit që vinin aty për të shuar etjen.Duhet të ishin të maceve të egra dhe dhelprave që vinin aty dhe zinin pusi për të gjuajtur, se vendi  ishte i mbushur me pupla zogjsh.

      I ndihmuar nga gratë,Tahiri dystoi hyrjen e guvës, e pastroi nga guriçkat dhe zajet e strallit, preu fjerishte dhe e shtroi vendin e mbi to hapi velenxat e qilimat ku do të shtriheshin për gjumë.Mblodhi një krah shila e shkarpa dhe degë të thata lisi dhe u dha flakën. Sakaq u bë një zjarr që flakëroi dhe i dha dritë vendit për rreth. Erveheja vuri në zjarr kusinë që të ziente bollgurin që të hanin para se të flinin. Tahiri u mor me kalin. Pasi i shkarkoi barrën, i hodhi mbi shpinë një shkorsë që të mos i ftohej djersa, e çliroi nga mëgojza dhe e lidhi gjatë , në trungun e një dushku që të arrinte të  kulloste.

    Ishin duke mbaruar së ngrëni kur kali turfulloi i trembur, shkrofëtiu dhe çukërmoi truallin e stralltë me këmbët e para, aq fort sa patkonjtë lëshuan shkëndija , pastaj ai hingëlliu thekshëm dhe mori turr të shkëpuitej nga litari për të vrapuar. Tahiri mori pushkën dhe u ngrit duke u munduar të shquante në errësirë. Iu afrua kalit dhe deshi ta qetsonte duke i rrahur vithet, por pa dobi. Në errësirën e natës u dëgjua ulurima rrënqethëse e ujkut, jehona e së cilës u përhap valë valë. Ulërima vinte nga afër. Fëmijët të trembur u ngjeshën pas së ëmës dhe Nanëmadhes. Si ndoca pesëmbëdhjetë – njëzet  hapa larg zjarrit, Tahiri shqoi në errësirë ndriçimin e syve të kafshës si dy prushe të vegjël, por trupin nuk arrinte t’ia shihte. Mori një urë të ndezur dhe e gjuajti me të. Egërsira u spraps pak, por nuk iku. Ulurima e saj të ngjethte mishtë. Në atë çast, brenda, nga thellësia  e guvës u dëgjuan ca angullima të dobta, si më të qarë të klyshëve, që i përgjigjeshin thirrjeve të nënë- ulkonjës.

      -Kemi rënë në strofullën e ulkonjës. Ajo po kthehet nga gjuetia që tu japë të pijnë këlyshëve. Duhet të ikim këtej.

       Taipi ngriti pushkën dhe mori shenjë midis atyre dy dritëzave të feksura që ishin sytë. E tereziti mirë që të mos gabonte shenjë, por nuk e tërhoqi këmbëzën,  pastaj e uli pushkën.

       -Vraje, pse s’e vret, apo pret që të na shqyejë?- foli zëdredhur Erveheja.

      -Jo. Ne i kemi dhunuar shtëpinë. Është në të drejtë të saj. Pastaj ajo është nënë, i dëgjon të vegjlit e saj si qajnë? Po e vrava ata mbeten jetim dhe i pret vdekja nga urija. Si thua ti, vritet nëna?

      -Ti flet për egërsirën si të ishte njeri, në një kohë që ne na ndjekin si egërsira!

       -Epo, ne s’jemi si ata.Ata që na përzënë e ndjekin neve, janë më të egër se kjo ulkonjë dhe gjithë lukunia e ulqve te pyjeve te Çamerise.

         Midis njerëzve dhe ulkonjes në errësirën e natës ishte krijuar një hapsirë ku pluskonte frika. Ulkonja ulërinte thekshëm, e gatshme të turrej për të shpëtuar klyshet e saj që kuisnin, por nuk guxonte. Njerzit duhej te largoheshin e ti hapnin rrugë.

        Teksa Tahiri rrinte roje me pushkën gati, gratë mblodhën ato pak plaçka që ishte prokopia e tyre, pastaj zgjidhi kalin dhe nisën të largohen duke zbritur majtas tatëpjetë drejt fushëtirës për të gjetur një strehë tjetër për të kaluar natën.

       Kur u sigurua që njerzit ikën, ulkonja me çape të matur, tërë sy e veshë dhe duke nuhatur, hyri në strofull te të vegjlit e  saj.

            V                                                      

       Kufiri ishte afër.Punë një ore po të ecnin shpejt e ca më shumë për më me ngadalë . Ishin të raskapitur. U ngjitën ngadalë gjunjë këputur, si duke u zvarritur e dihatur shtegut të ngushtë, hap pas hapi. Vargu ishte i gjatë. Të tjerë ishin përpara, të tjerë vinin pas.

       U dëgjua një krismë e vetme pushke, që s’dihej nga vinte. Njëhershe me të, u  dëgjua britma dhe kuja rrënqethëse:”Bir o djalë!”.Në grupin që ishte para tyre u pështjelluan. Plumbi kishte goditur djalin tetëmbëdhjet  vjeçar të asaj familjeje. Drejt e në zëmër.U këput si kalliri nga drapri dhe dha shpirt në çast.

     -Shtrihuni mbëdhe-urdhëroi Tahiri- shpejt, menjëherë!, -por vetë shkoi te gjëma.

       Djali ishte i bukur si drita, në gjoks njolla e trëndafiltë e gjakut sa vinte e rritej. Nga cepi i gojës i rridhte një fiskajë gjaku. Tahiri u trondit, ndjeu si zëmra i theri dhe përbrenda e kaploi një ftohtësirë. Mund ti kishte ndodhur edhe ndonjerit nga fëmijët e tij. Edhe pse urrejtja për ate përgjakje i vlonte në shpirt, e mblodhi veten. I mbylli sytë e pajetë, nxori shaminë dhe i lidhi buzën, që edhe i vdekur djali të dukej i bukur. E ëma shkulte flokët dhe grricte faqet, kishte vënë kujen që ngjitej në kupë të qiellit. Në sytë e saj si të qelqtë, kallkan të ftohtë, kishte llahtari. Ajo përsëriste pa vetëdije e si në jerm:” Bir o djalë, i vetmi i nanës, vëlla i pesë motrave, e zeza ç’më gjeti, pse s’më mori mortja mua!”Eh, mendoi tahiri, djali I vetëm.Nuk thonë kot, që filli këputet atje ku është më i hollë! I ati i djalit kishte ngrirë kallkan, mëndje humbur, si i goditur nga rrufeja. Fëmijët e tjerë, u mblodhën rreth së ëmës dhe nisën të qanin me zë. Lotët u kullonin çurk.

       Tahiri përqafoj të atin e të vrarit.”Vëlla: e madhe hataja që të gjeti. Bëj durim. Jemi në një luftë të pashpallur e të pabesë. Mblidh fëmijët, jepi  gajret sat shoqe. E ku vajti ndodhi kjo hata tani që zere se kemi arritur.”

        Njerëzit e djalit e morën meitin që ishte ende i ngrohtë.Do t’a varrosnin në dhe të Shqipërisë, ku ai nuk arrit dot i gjallë.

       Të shtëna të tjera nuk pati. Gjaksori e kishte arritur atë që kishte dashur.

       U ngritën tërë frikë dhe të kërrusur hoqën udhën në të përpjetë. Gjuetarët e vdekjes nuk dihet në ç’skutë ishin fshehur dhe ç’nishan mund të merrnin. Shpejtuan sa mundën, me sytë  atje ku soste e përpjeta. Aty ishte Qafë – Bota, porta e shpëtimit. Më tej Konispoli dhe tërë Shqipëria.

      “O Zot mëshirëmadh!” Më në fund, Ja kishin dalë. Kishin mbërritur. Askush nuk i priste. Përpara ishte e panjohura, por ajo nuk i trembte. Kishin shkelur në dheun e Shqipërisë, ku flitej e njëjta gjuhë dhe ishin të një gjaku.

      Aty qëndruan. Fëmijët u plasën përdhe.Nuk kishin takat të çapisnin më tej dhe i zuri gjumi në çast.

      Tahiri qëndroi me zor në këmbë, si në erë,i pezullt, midis dheut e midis qiellit, si një gur sinori në kufirin midis dy dherave të Shqipërisë. Kjo ishte Qafë-Bota.Vija e kufirit ishte si një plagë e prerë thellë që kullontye gjak.  Hodhi sytë nga perëndimi. Mbi det po binte muzgu dhe mjegulla. Hodhi sytë prapa. Kodrat e Çamërisë po i mbulonte muzgu i mbrëmjes dhe tisi i mjegullës së zbërdhulët si një qefin i stërmadh. Çamëria e bukur, e kthyer në tokë të braktisur, e mbjellë me kufoma, e mbrujtur me lot dhe e vaditur me gjak.Tokë e vdekur.Nuk i bënte zemra t’i thoshte “Lamtumirë”. Jo, për të Çamëria nuk kishte humbur. Ajo do të ringjallej dhe ata do të ktheheshin përsëri ! Dhe ai I foli me zërin e shpirtit: “ Po ti Qafë-Botë, që s’ke sy por sheh, që s’ke veshë por dëgjon, mos harro ç’farë ke parë, çfar ke dëgjuar, mba mend të lodhurit e të dërrmuarit që mezi hedhin këmbët e gjakosura, për të uriturit për një kafshatë bukë dhe të eturit për një pikë ujë, për pleqtë e drobitur dhe fëmijët e llahtarisur, për rënkimet dhe ofshamat e nënave që qajnë djemtë, të motrave që qajnë vëllezërit, të nuseve që qajnë burrat, familjet e gjysmuara. Mos i lerë të fshihen ato mijëra gjurmë të këmbëve të zbathura, që kanë shkelur mbi ty, ruaji aty edhe kur ti mbulojë bari. Më dëgjon Qafë-Botë?”

       Nata nisi të freskohej. Po i ftohej djersa në trup. Mbuloi fëmijët pastaj u kujdes për nënën dhe të shoqen, që edhe ato të flinin për të mbledhur veten. Hodhi një batanije në sup dhe u shtri mbi tokë. Ishte i dërrmuar dhe e zuri gjumi me një herë.

        VI     

        Tahirit i dukej vetja si ai guri i rrokullisur tatëpjetë, që s’dihej se ku do të qëndronte. Një gur i papeshë, se guri peshon në vend të vet. Atij, si shumë të tjerëve, që u dukej se po jetonin një ëndërr të keqe e të pavërtetë, i ishte ngulitur në mendje shpresa se një ditë sërish do të ktheheshin në shtëpi. Njerzit shkonin e vinin, po Çamëria mbetej aty, ajo s’mund të tretej e të humbej si kripa në ujë. Furtuna do kalonte, ujrat do të llagarepseshin dhe qielli do kthjellohej. Jeta sa e shkurtër aq edhe e gjatë, ajo s’ishte as një ditë as dy, as një vit, po shumë më tepër, ndrrojnë stinët, vijnë dhe ikin ngjarjet dhe jeta kthehet në shtratin e vet. S’thonë kot: sa sjell ora nuk sjell viti! Vendosi  të mos shkonte larg.Të një mendje ishin edhe të kushërinjtë. Shumë familje kishin qëndruar në Konispol, të tjera në Mursi të Sarandës, në një vend që quhej Kllogjer.Të tjerë, që Çamërinë e pandehnin tokë të humbur për gjithmonë, e kishin mbledhur mendjen, kishin pranuar atë që u kishte ndodhur, kishin shkuar më larg e më thellë në Shqipëri, miqtë dhe fis të tij kishin shkuar në Vlorë, në Fier, në Lushnjë, Kavajë, Elbasan e deri në Tiranë. “Puna e tyre”, mendoi Tahiri, ai do të qëndronte sa më pranë Çamërisë. S’mund të jetonte pa të, pa frymëmarrjen e  ermirimit të  saj që e sillte era e jugës, pa ato suvala të detit që vinin nga bregu i magjishëm i  saj dhe puthnin brigjet e Sarandës.

         Kur shkuan në Kllogjer, Tahiri ndjeu shtrëngesë në zemër.Kllogjeri ishte buzë fushës në ligatinë, rrëzë kodrës që zinte fill aty.Në perëndim shtrihej deti. Qyteza e ardhacakëve ishte mbjellë me kasolle, baraka të sajuara, tenda dhe gjithfarësoj strehësh. Ishte kthyer në qytezë të dhimbjes, lotëve, lëngatës, mjerimit dhe dëshpërimit. Këtu i hodhi furtuna e fatit: nga fshatrat e bukura të Çamërisë në ligatinën e Kllogjerit

       Bashkë me Mehmetin dhe Qamilin, zgjodhën një shesh më pranë rrëzës së kodrës dhe aty vendosën të ngrinin kasollet. Një vendali mursiot, kishte hapur”Dyqanin” e qerestesë për ngritjen e kaliveve: direkë për strumbullar, purteka, kallama, kashtë kënete, zhuka të zhulatura për lidhëse. i shisnin me flori, por bënin edhe shkëmbime me mall, fjala vjen me qilima leshi apo enë bakri të kallaisura.  Jepnin edhe këshilla sesi duhej ngritur një kasolle”çobançe” si ato të vllehëve në stane. Ate zeje drunjsh e kashte,ata e kishin kthyer në minierë ari.Paguanin nevojtaret.

      Qytezës së muhaxhirëve iu shtuan edhe tre kasolle, që mbinë si kërpudhat pas shiut. Purtekat u ngulën në tokë në formë rrethore, në qëndër furka e strumbullarit, në fund të saj u lidhën purtekat, pastaj skeleti duke filluar nga poshtë,  u vesh me kashtë kënete e cila u përforcua me qepra kallami. Dericka e hyrjes u la nga juglindja që të hynte pak dritë. Për derë u sajua një fletë çadre ushtrie. U gjet një copë qelq që u ngallmua në baltë dhe u sajua një dritare me pamje nga lindja. Në trupin e kasolles konike, ajo dukej si sy i verbër. Gratë e lyen me një brez balte nga Brenda. Tahiri sajoi me ca furka të drunjta shtretërit, shtroi trinat dhe mbi to  kashte të thatë  e pastaj shtresat.

      Aty do të banonin.

      -Hanëm-zonja, ja ku u bëtë edhe me një saraj të ri. I gjithi mermer, qelq e qelibare.Më të mirë s’kini se ku gjeni. Të rrini me shëndet!

       Nanë Memeja e kuptonte idhesirën dhe mllefin e fjalëve të të birit, e kishte nga shpirti i plasur. Ajo hoqi thellë,rënkoi po nuk foli.S’deshi ta rëndonte të birin e vetëm. Ervehesë,që iu mblodh një komb në grykë, nuk iu durua pa shfryrë:

       -Zoti më mirë të na kishte marrë se sa na katandisi në këtë derexhe!

       Kësaj bisede I ndrruan rrjedhë Mameçi dhe Qamili që erdhën me gjithë gratë për të parë sesi e kishin ormisur atë çikë hapësirë të kasolles.

       -Kemi ardhur pa llokume për urimin e shtëpisë së re, se nuk gjetëm, por i lam për herë tjetër.-Tha Qamili-Të rrini shëndosh!

        Ervehesë s’iu durua:

        -Zoti ua nxjertë për mbarë. Sot, që nga im shoq, keni qëlluar në damar të mirë për ca shaka pa kripë.

         - Po si thua ti nuse, t’ia vëmë kujes e të qarit? Kemi qarë boll. Po të mblidheshin  lotët e çamërisë do të bëhej një lumë.U pa puna, le ta marrim jetën siç na vjen.

          Kur ata ikën, Tahiri nisi të silloisej. Duhet të kuturiste, familja dhe fëmijët duheshin ushqyer. Mori kalin dhe u hodh gjer në sarandë. Ushqimet gjendeshin me zor.Matrapazët kërkonin shtrenjt. Për blerje pranohej vetëm floriri.

        Kur u kthye, shkarkoi barrën e ushqimeve.Kishte blerë dhe një mokër dore për të bluar drithin, dhe një saç për të pjekur bukën dhe gjith sa duheshin për të mbledhur vaktet, pa harruar kafen dhe sheqerin për  nanë Memenë.

          VII

        Kllogjeri ishte buzë fushës moçalore e rrëzë kodrës që zgjatej tutje drejt maleve të Çmërisë. Në perëndim shtrihej deti. Midis detit dhe fshatit fusha kënetore.Toka ishte me bimësi të pakët moçalore: shavar, kallamishte, kashtë kënete, zhuka, kulmak dhe ca shelgje të rrëgjuar.Nga këneta era sillte duhmën e rëndë e të njelmët të kalbësirës. Luzma e mushkonjave gjakpirëse dyndej kasolleve dhe mbushte gjithë hapësirën per rreth. Nga pickimet e tyre, fytyura dhe pjesët e zbuluara të trupit mbusheshin me fulltaka që i kruanin sa u përgjakeshin.Mizat u nxirnin sytë: gjithandej miza si roitje bletësh, mbi ushqime, mbi pjata, mbi fytyrat e foshnjeve në djepe. Nga ato nuk mund të shpëtonin dot. Uji i puseve, edhe në fshat ishte i trashë si vaj,  dhe i shëllirët, u binte në stomak si plumb, në vend që ta shuante etjen ,e ndizte më keq. Me të sapuni nuk shkumonte. Pas larjes flpkët mbeteshin të ashpra si shtupë liri. 

     Kaluan ditët, po kalonin muajt, Kllogjeri u bë tokë e vuajtjeve.

     Aty vdekja ngriti strehën e saj. Ajo me kosën e saj hyri në kasollet e çamëve të kllogjerit si të kërkonte një borxh, haraçin e saj.Thirri dhe ndihmësit e ushtrisë së saj, dizanterinë, malarjen, ethet, gripin, urinë , kequshqyerjen, të ftohtit. Të korrat e jetëve  ishin të frikshme. Vdekja s’njihte radhë apo moshë: fëmijë, djem e vajza, burra e gra, të moshuar e të moshuara. Përditë xhenaze. Kodra e Kllogjerit po mbillej me varre, po mbruhej me dhimbje, po lagej me lot të dëshpëruarish. Të gjallët s’kishin takat të hapnin varret për të vdekurirt. Varrimet bëheshuin varfërisht, pa tabut, vetëm me ndonjë çarçaf që u hiqej jorganëve të shtëpisë, pa një lutje që shpirti i tyre të prehej në paqe. I përcillnin pak njerëz, që edhe ata ishin si të vdekur e të pa kallur. I mbulonin në tokën e huaj, bashkë me brengën dhe mallin, larga varreve të të parëve të tyre.

     Medet për çamët dhe Çamërinë!

     KurTahiri u kthye nga Vivari i Butrintit, me ca peshq te shkuar vistër në një fije zhuke, e gjeti të ëmën tek falej. E la të qetë,por s’ia shqiti vështrimin. Fytyra e saj kishte ngrirë e bërë gur, me ca plasa të thella rrudhash. Sytë e saj,akull të ftohtë e si të pajetë, ishin ngulur zbrazëtirës. Dukej sikur i përkiste një bote tjetër. Ishte mpakur e plakur sa për dhjetë vjet. Lëvizja e buzëve rrëfente se ajo po lutej, i lutej Zotit të saj, për vete që ta merrte pa mundim e dhimbje dhe për të birin, nipërit e mbesat, që t’i mëshironte dhe shpëtonte nga mynxyra dhe keqja që i kish pllakosur. Lutej e lutej, me sytë drejtuar qiellit me  shpresë dëgjese te Zoti i saj që i besonte. E kujt mund t’i drejtohej tjetër? Kur e ëma u ngrit, ai iu afrua.Dukej që kishte qarë. E përqafoi që ti jepte zemër, por ishte e kotë.Vështrimi i saj i përhumbur dhe çdo rrudhë e fytyrës, shprehte vetëm pikëllim e dëshpërim.

     Nanë Memeja, që mezi i hidhte këmbët, mori një shilte dhe u ul rrëzë kasolles, në shullë për tu prosilatur. Dielli i vjeshtës ngrohte akoma. Duart dhe këmbët i kishte të ftohta. Eshtrat e saj të mardhura kishin nevojë të ngroheshin. Ajo u kruspullos, mendje humbur. Kishin nisur ti shfaqeshin hijet e të vdekurve të dashur dhe ajo kuvendonte me ta. Dukej sikur e thërrisnin në botën e tyre të përtejme. E ndjente se vaji i kandilit të saj po sosej dhe flaka po shuhej. Eh jeta! Shih ku i kishte hedhur furtuna e luftës, në këtë fshat kasollesh. Iu shfaq para sysh vegimi si një mirazh i bukur i shtëpisë së gurtë me dy kate, avllia e lartë, mbushur me çubet e mjalcave, mjalti i tyre ngjyrë ari dhe aromën e luleve, fiqtë Çapellë e Buav dhe ulliri i madh në ovoro. Nga ballkoni dukej fusha e Mazrekut dhe kodrat e bukura mbushur me shtëpi që kuqëlonin nga qeramidhet dhe gjelbërimi i ullinjve.

      Ajo, Merjemja, vajza e bukur e Alizotëve, që e martuan me Osmanin, nuk e kishte patur jetën të lehtë. I tillë qe fati i saj, jo se shorti s’qe I mirë: Osmani ishte deli djalë. Jetonin me punë, kishin kamje e gjë për të jetuar mirë, Zoti u fali tre fëmijë, por s’qe e thënë ta gëzonin jetën. Në jetën e tyre hyri Lufta. Ah lufta, gjithmonë lufta, si atëhere edhe tani. Shumë vite të shkuar, kur Shqipëria ishte duke u bërë, greku iu turr dheut të Shqipërisë. Hasmi erdhi te pragu i shtëpive . Osmani, vetëm sa ja tha por nuk e pyeti. Mori pushkën dhe shkoi në luftë, se burrat shkojnë në luftë. Iku po më s’u kthye. Dy dit para se të binte Janina, atë e vrau në Bezhan gjylja që ra në istikam. Lajmësi që I solli mandatën, pasi e përqafoi, i tha se ai ra dëshmor për Shqipërinë prandaj të bëhej e fortë, pastaj i dha sahatin me qostek të argjendtë dhe kutinë e fakfontë të duhanit që e kish shpuar plumbi. Kaq kish mbetur prej tij. E kishin varrosur në Bezhan. Ai mbeti  varrhumbur. Ajo,si e desh zakoni, hapi kësodhin, e qanë me ligje,  por pa meitin në mes të shtëpisë.  Ende nuse e re, ajo grua trime e kapedane, hodhi në krah pushkën, shaloi kalin, u vuri zgjedhën pëndës së qeve, vathoi delet në stan dhe i doli zot shtëpisë, mallit dhe gjësë për të rritur jetimët. I rriti,i martoi dhe shtëpia iu mbush me nipër dhe mbesa. Por s’kishte qënë e thënë tu gëzohej. Përsëri lufta si një mallkim që s’u ndahej. Furtuna e saj i vuri përpara si gjethet e vjeshtës, pale ku do ishte fundi. Por ajo e dinte, s’kishte për ta parë atë fund.

      E treti malli për shtëpinë, vendin,Çamërinë. U mpak e u rrëgjua, trupi iu tha si shkarpë, sytë iu perënduan, fuqiprerë zuri dyshekun.Preu ushqimin. Jetonte vetëm me kafe. Priste vdekjen me bindje se për atje ku ishte nisur, do të gjente një botë më të mirë se kjo që po linte pas. Zjarrmia e brendshme i thau e i plasariti  buzët që ja lignin me ujë. Zuri të mos i njihte ata që i rrinin pranë dhe fliste me hijet e të vdekurve që vetëm ajo i shihte. Tahiri i qëndroi së ëmës mbi krye dit e natë. Ajo u shua, në një ditë të hëne të vjeshtës së dytë, kur ra muzgu dhe përjashta tërbohej tufani me rrebeshin e shiut. Dukej sikur flinte, i kishte rënë një nur i hijshëm. Ishte e vdekur e bukur! Ai e qau në heshtje, duke sjellë ndër mend tërë jetën e tyre.

     Të nesërmen, kur mbi varr hodhën lopatat e fundit të dheut dhe u lut që toka t’i qe e lehtë dhe shpirti i së ëmës të prehej në paqe, iu duk sikur në atë gropë-varr, në kodër të Kllogjerit, la një pjesë të zemrës, shpirtit dhe jetës së tij.

      VIII

Shirat e vjeshtës s’kishin të sosur. Këneta u fry nga ujërat e verdha, rrëketë që zbrisnin nga kodra u teptisën  në fushën e kasolleve dhe e mbuluan vendin me llucë e baltovinë. Nga gropat që shërbenin si nevojtore, plasën të pëgërat që u përzien me llumin, vendin e mbuloi era e qelbur. U shfaq kolera. Gjithandej lagështi që po u hynte në palcë të eshtrave. Era e ftohtë e netëve u fuste drithmën. Kolla dhe ethet e malaries u merrnin shpirtin. Fëmijëve u kishte rënë një çere e verdhë dhe e rrudhosur, si maska nga lëkurë e argasur, pa buzëqeshje,  dukeshin si ca pleq të vegjël.

     Në një pasdite të ftohtë shëndreu, Ervehesë i erdhën dhimbjet e lindjes. Ishte fëmija i gjashtë që po lindte, por ndryshe nga lindjet e tjera dhimbjet dhe të prerat ishin të hidhura e të padurueshme. I ngjante se në fund të barkut kishte një zjarr që po e digjte, ca kthetra që po e shqyenin. I plasën ujrat. Sido që i vinte rëndë, se mbajti dot veten dhe nisi të rënkonte fort.

     Tahiri i hutuar, vinte rrotull  pa ditur ç’të bënte. Këto kishin qënë punë grash.

     -Shpejt, thirr Validenë- i tha ajo zë shuar.

     Valideja, që kishte pritur edhe fëmijët e tjerë , erdhi duke u ngutur.

     -Dil përjashta, merri edhe fëmijët. Asnjë të mos rrijë Brenda.  Fëmijët, shpjeri në kasolle tonë. Mos rri duarlidhur, ver një kazan me ujë të ngrohtë-urdhëroi  Valideja, pastaj iu kthye Ervehesë:

     Nuse, durim! S’është i pari. Ke lindur dhe të tjerë.

        Kaluan orë. Erveheja rënkonte, shtynte dhe shtërzonte, por fëmija s’po dilte. Valideja i fshinte djersët dhe nisi të shqetësohej. Më në fund fëmija dukej se po lindëte, por në vend të kokës kishte dalë këmba, një këmbë e vockël e trëndafiltë. Validesë ju prenë gjunjët, lindja ishte e vështirë. Doli përjashta dhe ja tha Tahirit. E dërgoi  të  thirriste të kunatën e saj, Hënën, që t’i gjendej për  ndihmë.

     -  Ç’të bëjmë? Këtu s’ka as doktor as mami. Fatzezat çna gjeti!

     -  Fëmija duhet kthyer mbarë.

     -  E bëjm ë dot?

     -  Të përpiqemi, në mos- ajo bëri me shënjë se Erveheja mund të vdiste.

        Sapunisën duart deri në brryla. Valideja futi dorën, e kapi këmbën dhe ngadal e shtyu sa mundi Brenda. Ervehesë iu duk sikur po i shkulnin rropullitë dhe ja dha ulërimës, dhimbja e padurueshme i goditi trurin si flakë rrufeje, s’e duroj dot dhe i ra zali.

      Valideja  lau duart nga gjaku dhe e goditi Ervehenë me shpulla në fytyrë. Ajo u përmënd, rënkonte dhe fliste përçart.

      -Zemër, durim, ndihmona se vetëm ne s’kemi  ç’të bëjmë.

      Tahiri ishte ulur galiç pranë derës së kasolles, në errësirë me kokën të zënë me të dy duart.Flakët e zjarrit ku ngrohej uji hidhnin ca reflekse e hije të gjata në errësirë. Dhimbjet e lindjes te se shoqes, vinin si jehonë tronditëse, valë-valë në errësirë, si ca shuplaka që i godisnin shpirtin. Ai i druhej më së keqes dhe nisi të lutej:”Zot, mos ma bëj këtë, mos mi lerë fëmijët jetimë, shpëtoma gruan, në mos merrmë edhe mua!”U lut e u lut. Kur nga Brenda u dëgjua një piskamë fëmije,ai brofi në këmbë. Nga Brenda doli Hëna me duar të përgjakura.

    -E po?-Zëri i doli si klithje.

    -Hidhmë ujë të pastroj duart. Lindi një vajzë me cullufe të zeza.

    -Po e madhja?

    -Lindja ishte e vështirë.Është fare e dërrmuar.

    -Ka rrezik?

    -S’e besoj. Është e re dhe do t’ja dalë. Tani mund të hysh.

      Kur ai hyri Valideja kishte mbaruar punë: i kishte prerë e lidhur foshnjës kërthizën, e kishte larë dhe pudrosur me smarte, mbështjellë me skutina dhe e kishte vënë brinjë lehonës.

     Erveheja ishte e verdhë si meit. Kishte humbur shumë gjak.  I vuri dorën mbi ballë. Ajo u përpoq t’i buzëqeshte, po e qeshura që iu shfaq në cepat e buzëve, ishte si  e dhunët dhe e idhët.Të sapo lindurës, ai vetëm sa i hodhi sytë.

     E vogla nuk mundi të mbijetonte, në mëngjes e panë që ajo s’kishte jetë. Vdekja e goditi përsëri atë familje. Nuk arritën ti vinin as emër.Erveheja nuk kishte fuqi as ta qante e as të dëshpërohej. Ajo foshnje, e ngjizur me dashuri kishte ardhur në kohën e urrejtjeve të  mëdhaja. E varrosën pranë nanë Memesë.

     U varros një gonxhe që nuk arriti të çelte.

      Zerva nuk vriste vetëm me pushkë e me thikë.

             IX

      Në vend të kronikës,

       Lajmet që sillte era.

       Ata vuanin zezonen e tyre, por shpresa buiste brenda tyre, përherë sytë i kishin nga jugu dhe veshët e ngrehur në erë. Ç’lajme sillte era? Kalorësi i zi i apokalipsit dhe demonët e tij, pasi ishin ngopur me gjak, ishin tërhequr nga Çamëria. Kishte hyrë EAMI  Në atë ushtri ishin edhe afro treqind djem nga çamëria. U ngjall shpresa. Të ikurit mund të ktheheshin në shtëpitë e tyre. U bë ç’u bë, të shkuara e të harruara! Lufta po mbaronte dhe shteti po vinte rregull. Rrugët ishin hapur. Kthehuni ju të ikur, shkoni në shtëpi, askush s’u trazon, askush s’u pengon, jemi  vëllezër, asnjë pikë gjaku s’ka për tu rënë nga hunda!

                                                                   *     *     *

     Të ishte e vërtetë?

     Lajmi u përhap shpejt. S’flitej për gjë tjetër. U ngjall shpresa për tu kthyer në shtëpi. Muhaxhirët e kasolleve të Kllogjerit, Mursisë dhe Ksamilit, u zgjuan nga gjumi letargjik, filluan të lëviznin. Ky lajm i beftë ishte si një rreze drite në ditët e muzgëta të muhaxhirëve, i trullosi, i ngazëlleu, bëri që të shihnin ëndrra me sy hapur dhe tu shfaqej si mirazh pragu i shtëpive. Të mbledhur në grumbuj bisedonin e bisedonin. Bisedat ishin pa fund. Mbi  flakën e shpresës derdhej uji i dyshimit, mosbesimit ,hamendjeve të kobshme, në to, si gjarpëri nën gur nxirte krye dinakëria dhe pabesia greke.”Ku ta dish, thoshin disa, nga ata që donin të ktheheshin, ndofta Zerva ishte nginjur se derdhuri gjak shqiptarësh”. Të tjerët, shokë, miq e dashamirë, i paralajmëruan: ” Mos u besoni grekëve! Është dredhi. Duan të na fusin në vathë për edhe një masakër tjetër, si kurban të fundit, që çamët të mos guxojnë kurrë më të kthehen në vendin e tyre. Ata e duan Çamërinë pa neve aty! Duan tokat, arat dhe shtëpitë tona. Jeni marrosur që s’e kuptoni kaqë gjë?”

       Vdekja e harroi përkohësisht kasollen e Tahirit dhe u ul këmbëkryq në të kushërinjtë e një vatre, të një gjaku. Ajo mori Izetin, djalin e Mameçit, në lule të moshës,sapo kishte shkelur në të tetëmbëdhjetat. E tretën si qiri ethet e malarjes. Aty i hipte zjarrmia, e mbulonin djersët e pas pak të dridhurat nga të ftohtit, i kërcëllinin dhëmbët e fliste përçart, i hidhnin mbulesa, por pa dobi. U shua para syve të tyre.

     Pak dit pas të birit, iku Mameçi, i plasi zemra, nuk e duroj dot humbjen e të birit. Hidhërimi dhe dëshpërimi, nga një herë,  vrasin si edhe plumbi. Valideja mbeti  vejushe me dy djem të vegjël.

     Përditë hapeshin varre.

     Tahirit i bënë zë të shkonte te kasollja e Qamilit. Kur u fut Brenda pa që ai ishte shtrirë në jatak dhe e bija Zejnebia i rrinte mbi krye. Qamili, hokatar e gazmor, kishte prerë gojën. Dizanteria, mbase dhe kolera, e kishte drobitur. Ishte katandisur kockë e lëkurë, i rrodhën lëngjet e trupit, u tha e u ter si shkarpë. I kishin dhënë çaj, lëkurë shege të zier, llapa niseshteje e çkishin mundur, po diareja e përgjakur nuk i kishte pushuar. E bija që s’dinte ç’ti bënte veç qante. Hëna, e shoqja vinte rrotull nëpër kasolle dhe mërmëriste lutje.

       Dha shpirt ndaj të gdhirë.

       Nga vatra e tyre familjare, në kodrën e Kllogjerit u hapën pesë varre.

       I rëndë, shumë i rëndë haraçi që i paguhej Zervës.    

         X

       Pak e nga pak, Erveheja e mori veten dhe nisi të kujdesej për fëmijët. Bashkë me Fatimenë i lau, i ndërroi, u arnoi ndërresat. Ata ishin ligur e zbehur. Me vdekjen që trokiste kasolle më kasolle ajo i ruhej më të keqes: mos o zot,Fëmijët”. Erveheja e urtë, e bindur dhe e duruar, që fatin e saj dhe të fëmijëve ia kishte besuar të shoqit, u kryengrit. Shpirti i plasur dhe frika për jetën e fëmijëve, nxori në shesh kryeneçsinë e saj. Duhet të iknin nga ai vend. Por ku të mbyteshin? Përball ishte deti, në shpinë kodra e varrezës.Të dy të frikshëm. Matanë Qafë-Botës, plumbi dhe thika. Por matanë ishte Saranda dhe gjithë Shqipëria. Atje ishte shpëtimi.

       Të kunatat,Valideja dhe Hëna, ikën te vllazëria e tyre në Vlorë e në Fier. Kishin mbetur vetëm. Nuk kuptonte se ç’farë priste ende i shoqi. Kur ai u kthye nga Saranda ,ku kish shkuar për pazar, ajo ju shkreh me maraz:

       -Në ke besuar Perëndinë, na hiq prej këtej. Një sahat e më parë. Ç’farë pret, nuk të mjaftojnë pesë të vdekurit, apo pret që vdekja të na shuajë një e nga një, që të shtojmë varret e Kllogjerit? Nuk të dhimbsem unë, jot mbesë dhe fëmijët?

       Tahiri e dëgjoi i heshtur. Ajo që se kishte zakon të ngrinte zërin, e bënte nga shpirti i plasur e ngaqë durimi i ishte sosur. I dha të drejtë. Kishte dit që mendohej, e sillte dhe e përsillte ndër ment atë që duhet të bënte ,por s’ po merrte dot vendim.

      Trupi i tij i shëndetshëm dhe i fuqishëm po flashkej nga qëndrimi pa punë. Nga ky vend duhej ikur. Kishte dy rrugë, ose në Çamëri, në shtëpi, ose diku në Shqipëri. Në Çamëri, në fshat të tij,kishte lënë djersën mundin dhe jetën, gjith ç’kishte fituar me punë e me djerse: arat, ullishtet që i kishte mbëltuar e selitur me dorë të tij, vreshtin, kullotat verore e dimrore të blera me flori, tokën e lyrshme në breg të liqerit të Katavothrës pranë Luaratit, stanin me dyqind krerë dele, dy pendë qe qe leronin arat, themelet e shtëpisë së re që sapo  i kishte hedhur. Atje gjithçka priste dorën e tij. Nuk mund t’I linte t’ia merrnin grekët e anadollit apo malësorët rjepacakë që kishin zbritur me Zervën.  Kishte dëgjuar nga pleqtë, që malli kur vihet me djersën e ballit është i ngjitur me shpirtin. Tani e besonte këtë. Po në Shqipëri, ç’farë e priste? Duhet ta fillonte nga e para, por me se? Si argat në dyert e botës, i zhburrëruar e kokulur, për një kafshatë bukë! Ah kjo për të ishte poshtëruese dhe e pa pranueshme. As që duhej shkuar ndërment.

        Këto sillte e përsillte me vete, pasi Erveheja i tha se duhet të iknin nga Kllogjeri që për ta u kthye në një mallkim vrastar.

       -Ke të drejtë dhe fjalën po ta ndiej. Do të ikim nga ky vend.

       -Zot i Madh!Sa e kam pritur këtë fjalë. Mirë që tu mbush mendja.

       -Do të kthehemi në shtëpi.

       -Mos! E ke me të vërtetë? Prapë në gojë të ujkut!

       -Ashtu si e dëgjove. Gjerat kanë ndrruar.Kanë kaluar gjashtë muaj. Do kthehemi në shtëpi tonë. E pse të trëmbem? As kam vrarë as kam prerë, askujt si kam bërë keq. Pastaj s’jemi vetëm, as të parët as të fundit edhe shumë të tjerë kanë marrë udhën e kthimit.

     Edhe e mbesa,Fatimeja, e luti që të mendohej mirë.

     -Nuk dua të më kundërshtoni, as të ndillni të keqen. E kam vendosur. -I kundërshtoi ashpërsisht dhe u tha të mbyllnin gojën. Ato nuk guxuan t’i thoshin më ndonjë fjalë.

       Atij ja bënë ters edhe të njohurit e atyshëm. Grekut nuk i zihej besë. Pse shkonte ta vinte kokën nën hanxhar? Ishte i ri, me një tufë fëmijë. Le të shkonte në Vlorë, në Fier, makar edhe në Sarandë, të priste sa të llagarepseshin gjërat, pastaj me të parë e me të bërë.

     Ishte e kotë, për ta kishte të njëjtën përgjigje: ai s’kishte asnjë faj, askujt si kishte bërë keq, kishte parë punën e tij. Atje kishte lënë mallin e gjënë. Nuk mund ta fillonte jetën nga e para, si varfanjak dhe fëmijët ti vdisnin nga uria!

      XI

       Ishte fundi i janarit të vitit 1945. Përsëri në Qafë-Botë, atje ku lidheshin dhe ndaheshin dy botë. Një hap më tej niste rruga për në shtëpi. E kapërcyen kufirin në një mëngjes të vrejtur e me llohë. Mjegulla si një qefin mbulonte matanë Çamërinë. Ecnin me droje dhe me kujdes. Para dhe pas tyre shkonin dhe vinin muhaxhirë të tjerë, të ngarkuar me dengje, halle dhe derte. Të gjithë i mundonte një dëshirë përvëluese: të ktheheshin në shtëpi, pastaj  sit ë ishte e thënë, aty le të  vdisnin.Fundja do të varroseshin në dheun e tyre dhe pranë të afërmve të tyre! Hiqeshin zvarrë me mundim po i mbante gjall shpresa. Udhës askush nuk i ndali, askush nuk u foli. Andartët bënin sikur nuk i shihnin.

     Pasdite arritën në Filat. Qyteti dukej i shkretë e si i pajetë. Një qytet fantazmë ku vdekja kishte bërë kërdinë dhe e kishte rrënuar. Dyqanet dhe kafet ishin të mbyllura. Rrall shiheshin njerëz nëpër rrugë. E lanë Filatin në të djathtë  dhe hoqën udhën që i shpinte në fshatrat e tyre. Aty u ndeshën me befasinë e parë. Në të dalë të qytetit të vogël, andartët kishin ngritur një vendrojë. Askush nuk mund të bënte një hap përpara pa një urdhër të dytë! Le të prisnin, leja nuk do të vononte që të jepej.

      Të kthyerit kishin rënë në kurth. Përpara nuk mund të shkonin, por edhe prapa nuk mund të ktheheshin. Ishin midis gardhit të bajonetave. Të mbyllur si në  vathë. Vdekje përpara, vdekje pas.

      Tahiri mendjengritur i zhgënjyer dhe i dëshpëruar, u ndje fajtor. Në kërkim të një strehe të përkohshme, u nis për në Spatar. Fshati i bukur, me shtëpi të bardha ishte ndërtuar në kodër. Nën vete kishte filatin, ndërsa në horizont dukej deti dhe Korfuzi. Fshati ishte si i shurdhër, i boshatisur, pa jetë. i kishte rënë një hije e përhimët. Banorët e kishin braktisur. Nxirnin tym vetëm ca oxhakë të familjeve të krishtera dhe vllehëve që kishin zbritur nga Pindi në kullotat dimërore të atyshme.

     Si u përsoll nëpër fshat, arriti në krye. Aty zuri me qira katin e parë të një shtëpie, të një çami ortodoks. Shtëpia e gurtë ishte e madhe, e bukur, dritaret shihnin nga lindja. Prapa ishte kopshti me pemë e ullinj dhe një udhëz që shpinte lart në pyllin e kodrës.

     -Mua do më thërresish barba Llambro,-i tha i zoti i shtepise, krejt i thinjur e mjekerbardhe, veshur me shajak,- kjo është nanëmadhja , plaka ime Marua. Po ç’deshe që u ktheve mor bir? Si tu gënjye mendja. Ah e kuptoj, malli për shtëpinë e katandinë. Po neise, ja që e bëre. Tani ti je këtu. Mbamë vesh mire: ruhu, sytë katër. Amistat ikën, më duket për Janinë, këtu teptisën prapë nga Korfuzi  zervistë dhe andartë, kriminelë gjiritlinj. Të gjithë janë të hurit e litarit. Prapa u shkojnë  si kallauz edhe ca zagarë gjakprishur nga të vendit. Askujt nuk ja kursejnë jetën.Këtu nuk ka shtet. Ata bëjnë ligjin. Në Greqi ka plasur lufta mes partive. Ky vend është marrosur. Nuk sos që na vrau italiani e gjermani, tani po vrasim njerjatërin……  

         Ditët mezi shtyheshin,kishin ardhur sërish në Çamërinë e tyre, por ajo nuk ishte mikpritëse, ishte si në lëngatë, e pajetë, e frikshme, e pasigurtë, si në pritje të një hataje që ende s’kishte marrë fund e që mund të vinte ngado e nga se prisje. Erveheja dhe Fatimeja ormisën shtëpinë, pastruan, ndezën furrën në oborr, gatuan e poqën bukë, lanë dhe arnuan rrobat e fëmijëve, por dengjet dhe bohçet nuk i hapën me mendimin se së shpejti do të niseshin për në shtëpi.

       Një mbrëmje, ditët e para të shkurtit, në një natë të errët, kur sytë sapo ua kishte mbyllur gjumi, në portë u ndjenë të trokitura të forta, që tingëllonin si gozhdë që nguleshin në qetësinë e natës.

        -Kush është?-pyeti i zoti i shtëpisë.

         - Astonomia. Hape ose do ta thyejmë!

         -Ç’kërkoni tani natën në shtëpinë time?

         -Hape se ta themi kur të vijmë!

           Plaku Llambro, zbriti poshtë dhe i tha Tahirit:

         -Tahir, hidhu nga dritarja, shpejt, dil në kopsht dhe ik në pyll, sa s’kanë shqyer portën. Edhe ti vajzë, qepu sipër dhe shko në odën e grave, po shpejt ama!- I tha Fatimesë dhe shkoi të hapte portën.

        Shkelmuan derën që u hap me tërsëllimë. Ishin katër. Fytyrat ua mbulonte mjekra si fshesë.Qelbeshin si të kishin dalë nga tharku I derrave. Duhma e alkoolit ndoti ajrin. Krah-qafë kishin hedhur gjerdanët e fishekëve dhe në brez kishin ngjeshur revolverët dhe kamat. Sytë u ndrinin si egërsirave në t’errët.

        Të vegjëlve ua hoqën mbulesat dhe i mblodhën në mes të dhomës. Ata ngjanin si ca zogj të trembur që duan të hynë nën krahët e klloçkës. Dridheshin nga të ftohtit dhe frika.

        -Nuse ku e ke burrin,-pyeti ai që fliste shqip.

        -Ka ikur në Shqipëri,- u përgjegj Erveheja zëdridhur.

        -Bushtër e keqe, kujt ja thua ato ti?!,- u hakërrye andarti dhe kur pa dritaren e hapur u tha të tjerëve: - Zogu na fluturoi!

          Ai i mori duart Ervehesë dhe me vrazhdësi sa i zhvati gishtat i hoqi unazat e florinjta, i peshoi në dorë dhe i futi në xhep të jelekut.

          -Hiqi vathët, po nuk do që të t’I pres veshët!

           Ajo I hoqi vathët e artë dhe ja vuri në dorë.

           -Nxiri florinjtë: lirat, napolonat, mexhitet, pendelironet, të gjitha, por shpejt ama se mu sos durimi.Për atë Krisht, neve nuk na fsheh dot gjë, ashtu si nuk mund t’ia fshehësh Zotit ditën e gjyqit të fundit!

           Zëri i tij i thellë, i ngjirur dhe urdhërues, si një hungërimë, dukej sikur delte nga një shpellë. Pasi mori përgjigje mohuese ai dha urdhër për kontroll. Tre të tjerët nisën bastisjen. Shqipfolësi u mor me Ervehenë.  

         -Zhvishu!-e urdhëroi ai.

         -Jo! Në keni Perëndi,  mos e bëni këtë të pabërë!

         Ai egërsisht i shqeu rrobat: mitanin, jelekun, këmishën, i preu lidhësen e tumanit dhe ai i ra në fund të këmbëve. 

         E lemerisur dhe e turpëruar nga shikimet e tyre lakmitare, me duart që i dridheshin nuk dinte ç’të mbulonte më parë dhe nisi të qante me dënesa.

        -Bushtër e keqe, nuk plasëm të shohim gjokset e tua të varura si të lopës. Po të na duhet gjejmë zoçka të reja virgjëresha, që i kanë si mollë për të ngrënë.Na duhen florinjtë e fshehur. Hajt, nxiri!

        Ai kontrolloi çdo palë dhe rathe te veshjeve , i shqepi me majë të thikës. Si nuk gjeti gjë, bashkë me të tjerët iu kthyen jorganëve, jastëkëve, dyshekëve. Si nuk gjetën gjë edhe aty, ua hynë me shkelma fëmijëve, që nga frika nuk bënë gëk…..

       Ashtu çdo natë. Në gjithë  familjet e të kthyerve.

       Netët e errëta, të ftohta  ishin të mistershme për atë që fshihnin, të gjata e të thella si një hon i zi , të frikshme, të llahtarshme e drithëruese për çka sillnin. Të trokiturat në portë, ishin si ca të goditura në zemër e në mëndje. Ishin më keq se vdekja. Për çdo natë, si një makth i frikshëm, vinin të tjerë, orë e pa orë: në mesnatë, ndaj të gdhirë. Ishin po njësoj: mjekroshë, kutërbues e  të palarë, kriminelë duar përgjakur, të egër e gojë fëlliqur. Fjalët e tyre ishin si kafshimi I gjarprit. Dilnin natën, në errësirë, tok me egërsirat. Netët e zeza për punë të zeza. Kërkonin Tahirin, me emër, kërkonin florinjtë.

      Për Tahirin dhe familjen e tij dhe gjithë të kthyerve, ishin netë të pagjuma si në agoni, të skëterrshme dhe ditë të frikshme. Në çdo cast pritej të ndodhte më e keqja. Frikë,ankth, ofshama,psherëtima dhe lot. Vuajtje dhe lebetitje si në ditët e fundit të botës.

       Tahiri se donte veten. Kishte kërkuar të mirën dhe kishte gjetur të keqen. Si u kishte besuar fjalëve të vrasësve dhe të pabesëve? Pse nuk I dëgjoi shokët dhe miqtë, pse nuk e dëgjoi të shoqen që ju lut të mos ktheheshin? Të kthyerit kishin rënë në kurth. Prapa s’kish kthim, përpara rruga e mbyllur. Në Filat e fshatrat, i kishin mbyllur si në vathë. Andartët e zervistët silleshin rrotull si ujqërit.

      Pasi iknin zervistët, në mesnatë, Tahiri hynte tinëz nga dritarja. i shihte, i pyeste, u shpinte ushqime,përpiqej tu jepte zemër e t’i qetsonte. Si i zënë në faj, përgjegjës për jetën e tyre ai vuante, i dhimbte shpirti, por nuk gjente dot rrugëdalje. Gjithë shtigjet ishin mbyllur. Pritja ishte mizore. Ndaj të gdhirë, me gunën krahëve, dilte pa u thënë se ku shkonte. Siluetën e tij e gëlltiste errësira dhe Erveheja me fëmijët mbeteshin vetëm, në pritje të së panjohurës, të rrethuara nga frika dhe llahtaria.

        Kur nuk gjetën dot as Tahirin as florinjtë, që me siguri ai i mbante me vete, zervistët ndrruan sjellje:

         Shkuan në shtëpinë e Llambros sheshit, ditën më drekë. Me të shara e të bërtitura, egërsisht,si të kishin vënë përpara një tufë bagëtish, familjen e Tahirit e nxorën në oborr.

         -Nuse,-iu drejtuan Ervehesë-Ta themi për herë të fundit: Ku është burri dhe ku i fsheh florinjtë?

           -Burri ka ikur në Konispol. Florinj, ata që kasha i morët. Tani na ka mbetur vetëm shpirti.

            -Të shohim sa kohë do të na gënjesh. Merreni djalin!- urdhëroi njëri nga zervistët kretezë.

             Djalin dymbëdhjetë vjeçar,e lidhën në trungun e ullirit,  pastaj i lidhën edhe sytë .

            Djali nuk kuptoi se ç’po bënin me të dhe çuditërisht nuk u ndje.

            Kretezi nxori kamën nga milli dhe ia vuri djalit në fyt:

            -Ose burrin dhe florinjtë ose djalin!

             Fëmijët u lebetitën, të bërtiturat dhe kuja e tyre të ngjethte mishin. Ata qarkuan të ëmën dhe u kapën pas kindave të tumaneve të saj.

             Erveheja u sul si gjeraqinë e u gjend te djali.

             -Mosni djalin, në besoni në Perëndi!- por zervisti i vuri kamën në gjoks.                                                     -            -Në të dhimbset jeta e djualit ,bëj atë që të kërkojmë!

             Ajo mbeti si e ngrirë, monument i gjallë i dhimbjes dhe tmerrit.

             Plaku Llambro,që po e ndiqte nmgjarjen nga ballkoni i katit të dytë, ia behu në oborr si një shkrepëtimë rrufeje. Ishte si i çakërdisur, nga sytë i dilnin shkëndija zemërimi:

             -Horra, maskarenj, kriminelë! Për atë Krisht, po nga Perëndia, nuk keni frikë ju more? A u ka mbetur më shpirt njerëzor? Keni gra, motra, vajza e fëmijë në shtëpitë tuaja?

              Ai e zgjidhi djalin që ishte bërë si meit dhe dridhej si purtekë.

              - Shporruni nga shtëpia ime! Zoti këtu jam unë. Kjo framilje është në besë time! Dhe besa ime është besë shqiptari!

               Për çudi zervistët, ikën me bisht në shalë, po jo pa iu hakërryer plakut Llambro:

                -Po s’të dhimbset lëkura mor plak i rrjedhur, shih punën tënde. Grek gjakprishur. Besa nuk u jepet të pabesëve. Haj pa do të shihemi prapë!

                Më pas ata nuk erdhën më .

                 Tahiri, zemërvrarë dhe i dërrmuar shpirtërisht e trupërisht, vinte e i shihte natën, tinëz. Nuk e bënte veten, por i jepte zemër të shoqes dhe së mbesës, u sillte ushqime dhe humbiste në errësirë. Ato të frikësuara për jetën e tij, nuk i ankoheshin. 

               XII

   Pranvera erdhi qetësisht e pa u ndjerë.U shfaq me lulet e bajameve, që e mbuluan fshatin si një re fluturash të bardha. Pranvera shtroi në livadhe qilimin e ri të barit të gjelbër. Dëgjoheshin blegërimat e shqerrave dhe fryma e ngrohtë e erës u jepte jetë gjithë gjallesave.

      Sido qoftë, ishte pranverë e vrarë, pa gëzim.

      Në ato ditë marsi u përhap lajmi i shumëpritur: muhaxhirët mund të ktheheshin në fshatrat dhe shtëpitë e tyre. Rrugët ishin hapur, s’kishte asnjë pengesë. Tahiri, disi i çliruar nga ankthi i pritjes së gjatë, vuri në dieni të shoqen, që ishte katandisur gjysmë njeriu. Ajo lajmin e priti në heshtje e topitur dhe me mosbesim. Seç kishte në lukth një boshllëk e zbrazëti ndjellakeqe.

       -Mos u beso atyre,- i tha të shoqit,-kam një parandjenjë të frikshme!

       -Nuk jemi vetëm, janë mbi katerqind familje dhe të tjera po vijnë. Mos ndill ters, po bëhuni gati!

     

   Dymbëdhjetë mars 1945.   

  Të gjithë u përgatitën, ngarkuan si mundën atë pak laçkë e plaçkë, dhe sido që me mosbesim, vargani larush i muhaxhirëve, duke u zvarritur i heshtur si të përcillte një të vdekur, u nis për në rrugën e daljes nga filati që i shpinte në brendësi të Çamërisë. Një officer i ri i veshur me sqimë, kishte qëndruar në mes të udhës. Ai priti sa u grumbulluan të gjitha familjet, që mund të ishin treqind apo më shumë.

      -Ju do të shkoni në shtëpitë tuaja. Kështu i dha karar qeveria. Ju qoftë udha e mbarë. Harrojeni atë që ndodhi. Askush të mos ketë frikë. Asnjë pikë gjaku nuk do tu bjerë nga hunda!- Fliste greqisht,një çamo-ortodoks vendës ia kthente shqip.

     Tha ato fjalë dhe hapi rrugën.

     Muhaxhirët, të çliruau nga ankthi i frikës dhe pritjes, u nisën për në fshatrat dhe shtëpitë e tyre. Nja dy kilometra në të dalë të Filatit, në një vend që quhej Vanar, rruga merrte djathtas, rrëzë kodrës, pa lënë që të dukej se ç’fshihej pas brrylit. Kur të gjithë arritën aty, u gjenden para një vendroje të përforcuar me llogore dhe mitraloz. Në të dy anët e udhës ishin gërmuar hendeqe të thellë. Sipër ishte kodra e thikët, nën udhë  një vidhimë që përfundonte në një përrua. Si ti kishte pjellë dheu, dhe vërtet dheu i polli, vendi u mbush me zervistë  të armatosur, që e qarkuan turmën si në çark. Mëndjet djallëzore e kishin ngritur pusinë që asnjeri të mos u ikte dhe shpëtonte.

       Pas hutimit të parë, njerëzia e kuptuan se u ishte ngritur kurth. U dëgjuan britmat dhe thirrjet:

       “Ikni, do të na vrasin!”, dhe u turrën të çanin rrethimin. Ishte e pamundur. Mbi ta u shkreh breshëria e armëve.

       Ranë të vrarët e parë  të kositur nga plumbat: gra, burra, fëmijë ,pleq. Kuja dhe vaji u ngjit në qiell. Mes nje të çarë reje dielli hidhte driten e zbete që bënte të skuqte më shumë gjakun që po derdhej. Dielli shihte, po Zoti nuk u erdhi në ndihmë!

      Në atë tollovi e zallahi të llahtarisur e të përgjakur, ca u stepën, të tjerë vinin vërdallë sit ë marrë. Atëhere zervistët nxorën kamat e hanxharët, jo se s’kishin plumba, por prerja e kokave i ngazëllënte. Kokat e të gjjallëve nisën të bien në baltë, më tej përpëliteshin në agoni trupat pa koka.

       Pas  vrasjeve të para, zervistët filluan të zgjedhin: burra bojallinj, te hijshëm, të rinj në moshë, të fuqishëm dhe djem në lule të moshës, më të mirët. Punonin revolverët që godisnin nga afër, në lule të ballit, por edhe hanxharët që rrëzonin kokat. Krismat e armëve përziheshin me britmat, sokëllimat, ulërimat dhe thirrjet e nënave, grave dhe motrave që vajtonin dhe shprehnin dhimbjen për të dashurit.Gjaku derdhej lumë dhe përzihej me llucën e rrugës. Toka e Filatit po mbruhej me gjakun e bijve të saj të pafajshëm.

      Tahirin e futën në mes tyre e shoqja, mbesa dhe fëmijët, por ai ishte shtatlartë dhe binte në sy. Drejt tij u turrën tre zervistë.

      -Më në fund të gjetëm Tahir Selmani. Ah sa na ke lodhur në Spatar!- E kapën me duart si kthetra fort ne të dy krahët.

       -Ç’farë kërkoni prej meje ?-u tha ai.

       -Tani ke për ta marrë vesh- I thanë ata.

          Pyetja ishte e kotë.E dinte që kërkonin kokën e tij. Ky ishte fundi, por nuk deshi që e shoqja dhe fëmijët të shihnin atë fund të përgjakshëm.

        -Prisni pak- u tha atyre,pastaj iu kthye së shoqes:- Ikni nga ky vend, kthehuni prapa, nisuni për në Shqipëri. Unë u arrij udhës.Nuk do mënoj. Këta do të na marrin në pyetje. Unë skam asnje faj, s’kam bërë gjë të ligë dhe do më lënë të lirë.

        -Ne nuk ikim pa ty, po duhet vdekur do të vdesim bashkë-tha Erveheja.

        Atëhere me një zë lutës, ai iu drejtua së mbesës:

         -Fato, të kam rixha, merri të gjithë dhe ikni! Amanet djemtë.

          Fatua e pa sesi djersa i pikonte pikë-pikë, sytë e tij e lusnin si të ishte e fundmja  herë që i fliste dhe po i besonte familjen.

          Ai, për tu çliruar, hoqi nga shpina dengun e rrobave që mbante.

           Zervistët e morën forcërisht dhe u drejtuan për te gropa, varri i përbashkët, që kishte nisur të mbushej me kufomat e të masakruarve.

           Kur e humbën nga sytë, ato shpërthyen në të qara dhe u kthyen pas në ndjekje të rrëkesë së tallazitur e të lemerisur të turmës, që mori rrugën për në Shqipëri.

          Erveheja,sy shqyer nga ajo qëshihte: kokat e prera, gjaku që rridhte me gulçe nga fytet, trupat që përpëliteshin,u shtang e u ngurtësua si gur, iu duk se zemra iu ngjit në grykë dhe të rrahurat e saj sikur po i shqyenin kraharorin, të thirrurat dhe të bërtiturat i  shponin trurin, mendja e saj u çart, nisi të belbëzojë pa prerë emrin e të shoqit. Bënte të ikte po këmbët si bindeshin. Ishte e dhimbshme ta shihje: futyra i ngriu si maskë mortore, që kishte vulën e vdekjes, shikimi i ngriu kallkan, në ta kishte një zbrazëtirë të frikshme, si të jetonte në tjetër botë. Në shpirtin dhe mendjen e saj u hap një humnerë e thellë, e errët, ku kishte vetëm rënkime, dhimbje, lot dhe arrati nga qënia. Ajo zere se s’jetonte më në këtë botë mizore që i mori gjithçka dhe i la vetëm frymën.

       Fatimeja, e mbytur në lot dhe psherëtima, e lidhi te emtën nga dora me një çember pas brezit të saj dhe tërhoqi pothuajse zvarrë pas vetes. Mori në krahë më të voglën e fëmijëve dhe u nis rruges së dhimbshme drejt kufirit për në Qafë -Botë.

       Ato dhe fëmijët ecnin dhe prisnin që ai t’I arrinte. Por më kot. Ai nuk i arriti kurrë.

       Dëshmitarët që shpëtuan gjallë dhe e panë Tahirin për të fundit herë rrëfejnë:

       Rrëfimi i parë: Zervistët i prenë kokën, pastaj i zhveshën brezin ku ai mbante florinjtë.

        Rrëfimi i dytë: Tahiri ishte i fuqishëm, u shpëtoi nga duart zervistëve dhe mori vrapin tatëpjetë. E gjuajtën shumë herë po plumbat s’e goditën. Kur arriti në fund të përroit, u ngjit në faqen përballë. Aty e goditën dhe e vranë.

        Një gjë dihet: Ishte tërësisht i pafaj. Atë e vranë dhe mbeti pa varr. Ishte tridhjet e dy vjeç dhe la pas pesë fëmijë jetimë.

       

        Në vend të mbylljes.

        Atë 12 mars të vitit 1945, në Vanar të Filatit, u luajt akti i fundit makabër i tragjedisë apokaliptike çame, që kishte nisur më 27 qershor të vitit të mëparshëm në Paramithinë martire. Në atë ditë në Vanar dhe fshatrat u vranë e masakruan mbi 200 shpirtëra të pafajshëm. Krimi i tyre i vetëm ishte se kishin lindur shqiptarë.

      Vite më vonë, kalorësi i apokalipsit, Gjenerali i Zi, Napolon Zerva, shkroi në testamentin etij:

     “Vdes I qetë se bëra atë që doja. Pas lashë rrëke gjaku, tym, shkrumb, gërmadha, ulërima fëmijuësh, nuse dhe gra nudo që futeshin në furrat e ndezura, që të mos pilnin më shqiptarë…. Burra të varur, shpuar me bajoneta. Gjuha shqipe nuk do të flitet më në tokën helene. Kjo më kënaq mua, ashtu siç kenaq tërë shpirtrat helenë!”

                               Fund

 Shtator- tetor 2016.