Sadik Bejko
Një miku im, shkrimtar, dhe sot, më denoncoi!
Rrëfimi i poetit Sadik Bejko është nga të rrallat.
Flet hapur, lidh kohërat, vuajtjet me sinqeritetin dhe frymën e njeriut “të
mbijetuar” moralisht. Më poshtë jepet një pjesë e historisë, jo vetëm e tij,
personale, por e asaj çfarë prodhoi diktatura me “njeriun e ri”.
Për fat të keq, gjurmët e zhgënjimeve dhe
dëshpërimit duken aq të freskëta, për shkak të një misioni më të lartë që vetë
poeti mban: të rrëfejë, të dëshmojë këtë pjesë së historisë, në diktaturë.
Vitet që shënojnë botimin e librave si 1972
Rrënjët; 1981 Ku e ka folenë bilbili; 1994 Si vdes gruri; 1997 Letër Hamurabit;
2003 Psalm për atin, janë piketa biografike në jetën tuaj; në udhëtimin tuaj
për tek vetja a dëftejnë edhe pikëvendosje konceptuale estetike, natyrisht që
nuk përkojnë me datëbotimet?
Vajtja në minierë ishte një grusht aq i fortë sa
ta errësonte krejt jetën. Nuk shihej asgjë përtej. As pas, as përpara. Sot e
marr si një aksident të rëndë dhe kaq. Kjo qe e thëna për mua. Erdhi pas goditjeve
në RTSH, pas Festivalit të 11-të. Të gjithë ne që punonim në këto institucione
të propagandës, u vumë në sitë të hollë. Shumë e shumë u ndëshkuan…
Mua më thanë se kisha falsifikuar një dëftesë
shkollore në vitin e parë të punës si arsimtar, më 1962-‘63. E dija që s’e
kisha bërë, dhe kërkova të shkoj në gjyq. Nuk ma dhanë të drejtën e gjyqit dhe
pse shkova deri te kryegjykatësi i lartë.
“Do të shkosh atje ku urdhëron partia” dhe “Ul
kokën e puno”.
Në librezën e punës shkruan se transferohem në
Tepelenë. Është edhe sot ky “transferim” në regjistrin e kuadrit në Radio
Tirana dhe në librezën e punës.
Sekretari i Përgjithshëm i Kryeministrisë së
atëhershme, K. K., kur më priti, bëri hetuesin me mua. Më pyeste se ç’ kisha
folur me x a y shkrimtar. Në të vërtetë ishin ata, që xheç kishim folur
fshehtas për mua. Unë, malësori, i idealizoja shkrimtarët atëherë. Njëri syresh
ishte nga ata që e respektoja shumë, pinim gjithmonë kafe bashkë. Ishte dhe
është shkrimtar i mirë. Për të më dhemb shumë. Me kafen time ende në buzë, ai
vinte dhe i thoshte drejtoreshës së Radio Tiranës, N. Myftiut, se unë vija nga
njerëz që kanë qenë me armë në dorë kundër partisë. Nuk ishte kështu. Një vëlla
i gjyshit tim ka qenë një vit partizan. Gjyshi im ishte i këshillave
Nacional-Çlirimtare. Më pas vëllezërit e gjyshit tim u bënë kulakë ngaqë kishin
prona. Për këtë koleg më djeg keq edhe sot. Më ka vrarë miqësinë, besimin, jo
gjë tjetër. Pastaj… ishin thënë dhe gjëra të tjera diku gjetkë nga ky “miku”
dhe nga dy tre të tjerë. Me këto policia e fshehtë më kishte krijuar “Dosjen
përgatitore, B”. Me Dosje A shkoje në burg.
Një mik i shtëpisë në Gjirokastër (atëherë sa
kisha filluar në minierë) më tha që ta mbyll gojën me tapë. Të izolohem. Për 10
vjet nuk do të kthehesh më në qytet, më tha. Dhe i doli fjala. Pas njëmbëdhjetë
vjetësh do të jem mësues në gjimnazin e Gjirokastrës. Kjo u bë jeta ime: ul
kokën e puno, punë e rëndë dhe ndjekësit që kudo i kisha mbi shpinë. Në CV time
numërohen 22 vende pune të ndërruara. Nuk më zinin këmbët dhé.
Me këto dua të shpjegoj atë që ju e quani
estetikë, konceptualitet. Mbase për t’i dhënë indirekt ato. Mua më duhej që të
mbaja veten dhe familjen me bukë. Ta mbaja veten gjallë si njeri i librit. Të
mos harroja të shkruaj. Të mos lodhem, sa t’u vë shkelmin shumë gjërave. Gjëra
që praktikisht nuk të vlejnë, përkundrazi, mundet edhe të të prishnin punë. Por
pa to, ç’është jeta? P.sh. të shkruaje atëherë do të thoshte, që t’i vije dhe
një kontroll tjetër vetes tënde.
Por e bëra. Shkrova pa ndërprerje. Se ashtu e
kisha sojin. Më duhej që të flisja me vete, pa të bija rehat. Nganjëherë, si
për inat, shkruaja një poezi në ditë. Domosdo, ato më të rrezikshmet i grisja.
Me egërsi, me frikë, ngrohtë dhe me një frymë i shkruaja gjërat që më vinin a
që dhe e detyroja veten të më vinin. Pastaj i harroja, i hidhja tutje.
Sigurisht, midis tyre kishte dhe shumë broçkulla. Po kush nuk rreh hekurin, nuk
bëhet kurrë farkëtar. Zgjodha që të punoj me blloqe të vegjël që i mbaja kudo
me vete. Me atë jetë që kam pasur, nuk bëhet fjalë që të kisha një studio, një
dhomë pune. Edhe më pas, prisja sa të tjerët në shtëpi t’i zinte gjumi që të
shkarravisja diçka, qoftë dhe sa për ta mbajtur dorën të ngrohtë. Ngrihesha
herët në mëngjes për të biseduar pak me veten. Orët mëngjesit të hershëm janë
më të mirat për mua. Kisha një alarm se mos po e humb fillin. Diçka tek unë po
ngrinte, akull. Por meditimi vë rend e kthjellim brenda nesh. Letërsia dhe
lutja i kanë mësuar njeriut meditimin. Kur shkruan, pastrohesh. Lidhesh, vihesh
në një linjë, me sivëllezërit e tu letrarë në vite e vite. Si murgu që me
lutjen lidhet drejtpërdrejt me Zotin. [dmth me Letrat, vella Sadik, me te
shkruarat, jo me koleget, apo jo?!]
Tek “Si vdes gruri” zgjodha disa nga vjershat që i
kisha shkruar me kohë dhe që kishin arritur të shpëtonin nga ato që kam grisur
a djegur. Libri “Letër Hamurabit” është shkruar në dy vjet, por vjershat
kryesore që bëjnë bërthamën e librit, janë shkruar në gjashtë muaj,
verë-vjeshtë 1996. Librin “Psalm për atin” e kam shkruar në dy tre vjet. Kisha
shkruar e shkruar dhe më duhej të zgjidhja. E kisha të vështirë konceptimin e
tij. Është libër që e kam hedhur vetë në kompiuter dhe kjo përvojë ishte sa e
lehtë në dukje aq dhe e mundimshme.
Prirem nga motivet ekzistenciale. Ekzistenca e
vënë në tehun më të fundmë, deri në perin e hollë jetë a vdekje, më ka ndjekur.
Në minierë takova shumë nga miqtë e mi të fëmijërisë. Fshati socialist nuk i
mbante dot më dhe ata kishin zbritur në minierë. Ata më kthjelluan përbrenda:
ja tani ishim bashkë. Dikur kisha zgjedhur librat dhe i kisha tradhëtuar. Po
kthehesha te burri i punëve të forta. Te vlerat e vjetra: puna, familja, të
afërmit, zakonet tradicionale. Për të tillë më kishin menduar që në bark të
nënës. Dhe punova fort. Nuk ma bëri syri bof nga puna e rëndë.
Isha që nga fëmijëria me gjysmën e vështrimit nga
njëri sy, por me ndihmën e një miku, kryeinxhinerit M. Cukalla – të cilit ia di
për nder – e rregullova të punoj në minierë. Në minierën e Memaliajt punohej
dhe këmbadoras e barkas. Atje të duheshin katër sy, një llambë në dorë dhe “
shpresa e zotit” për t’ia dalë përtej. Por duhet të punoja aty. Ndryshe, më
priste ndonjë fermë, ku do të vihesha në siklet dhe për bukën e gojës. Më
duheshin paratë se kisha një familje. Gruaja dhe djali im duhet të kishin një
jetë si gjithë të tjerët në atë kohë. Në të gjitha. Edhe pushimet e përvitshme
në Sarandë a në Durrës. Më duheshin paratë edhe për një libër, edhe për të bërë
një qokë.
Por… Ndryshe nga moshatarët e mi të fshatit, unë
tani isha një tjetër. Kisha nevoja të tjera. Për të shkruar, për të botuar. Më
mungonin miqtë e letrave. Në të vërtetë ata m’i largonin. Sa shoqëroheshin me
mua, “ç’u lidh me atë armikun”, u thoshin. Poeti I. Zhupa dhe gazetari K.
Mërtiri këtë e kanë thënë publikisht. M.Cukallës i bënë vërejtje me shkrim në
dokumentacion, që shoqërohej e më ndihmonte. Pastaj edhe unë me vetëdashje i
largoja. Kisha afër vetëm njërin, poetin Pertef Liçi.
Jeta na vë përpara një fat që duhet ta
përballojmë. Sado i trishtuar. Nuk i jam shmangur trishtimit. E kam pranuar atë
si pjesë të jetës sime. Jam grindur me të fyt për fyt. Madje e kam përplasur në
tavolinë, në fletën e bardhë të letrës dhe e kam analizuar, e kam çmontuar, e
kam bërë fije- fije. E kam kapur veten time për gryke, për të honepsur pjesë të
tij. Por përgjithësisht nuk e kam groposur përbrenda, e kam nxjerrë jashtë.
Pastaj, në thellësitë e vuajtjes mund të jetë dhe lartësimi i njeriut. Sidomos
kur vuajtjen e mbrun si bukën, duke ia hequr helmin. Shirat, ftomat e dimrat
mund ta dëmtojnë tokën, po nuk e ndryshojnë dot. Toka mbetet tokë. Sado të
rënda, ato e përpunojnë nga brenda për farët e stinës së ardhme.
Kam krijuar e përpunuar lirinë e brendshme. Është
më e vështira për t’u mbajtur dhe ruajtur, sidomos kur të humbasin të gjitha
referencat. Kur bie në izolim a në vetizolim. Ilaçi i vetëm atëherë janë librat
e mëdhenj: Homeri, tragjikët grekë, Shekspiri, Tolstoi, Stendali, Kadareja,
Çehovi, Ibseni, A. Mileri, Pirandeloja tregimtar. Një libër, Poezia klasike
kineze, nuk di pse nuk e ndaja kurrë nga dora. Edhe për t’iu shmangur shoqërisë
së njerëzve, këta dhe autorë të tjerë, i kam lexuar dhe rilexuar. Disa herë.
Prozën e madhe e kam lexuar shumë. Dhe me laps në dorë. Vazhdoj ta lexoj. Në
sintaksën e të shkruarit tim e vë re që unë vij më shumë nga proza se sa nga
poezia. Ngordh të shkruaj prozë, po nuk e kam bërë dot.
Me njerëzit zgjodha të jem i sjellshëm dhe t’i
fal. Ishin shumë. Nuk i ndreqja dot. Më mirë t’i falja që të gjithë. Nuk ia
dilja dot jetës me qejfmbetje dhe me mërira. Aq më keq me hakmarrje. Fali dhe
shko tutje. Jeto për gjërat që ende janë me vlerë dhe që të pëlqejnë. Jeto dhe
me atë që quhet pesimizëm i mendimit dhe optimizëm i vullnetit. Me mend botën e
kohës së komunizmit nuk e kuptoje dot kurrë. Anormalitet, absurditet,
arbitraritet. Me vullnet, me besimin metafizik se gjërat duhet të ndryshojnë,
se sado zi të duket, ka ende kohë përpara që mund të premtojë për mirë. Kështu
po, kështu mund ta shtyje. Nuk i dihet. Puno, duro dhe shpreso te fati.
Një fat i tillë ekzistencial, mund të jetë burim
për motive ekzistenciale. Në librat e mi pas 1994 temat që mbizotërojnë janë:
dashuria, vdekja, fati, pikëllimi, udha, vetmia, koha si realitet metafizik,
tëhuajëzimi. Tema që nuk kanë të bëjnë me diktaturën a me pasdiktaturën. Nuk di
sa ia kam arritur. Në se flisni për ndonjë konceptualitet, a diçka tjetër në
brendësinë e librave të mi, kjo buron prej këndej.
A është jetike një “dehje” e shpirtit në rrjedhjen
e alogjizmës figurative, të simbolikës së vetishme?
Është e vërtetë se pa një mbushje të mirë
përbrenda nuk e kam të lehtë ta marr penën. Puna e të shkruarit, kur atë nuk të
ka analizuar një kritik, një profesionist, është ecje në errësirë, me tahmina,
me instinkt. Nuk di cilat janë arritjet e tua bazë që të mbështetesh në to. Më
mirë ia fillon si gjithmonë. Nga e para. Në vjershat e mia zgjodha atë që të
mos jem i drejtpërdrejtë, për të mos qenë sentimental. Për ta parë veten time
si tjetrin atje përtej. Në fund të fundit, unë kam regjistruar në letër veç
jetën time. Një përvojë. Një dëshmi. Një deshifrim i asaj që na mundon.
Muzikanti përdor notat, piktori ngjyrat, shkrimtari fjalën që vetiu është e
koduar që në kohë të kohërave. Por për ta bërë më shprehëse fjalën i jam
drejtuar dhe mitit, dhe ëndrrës. Dhe asaj që një grusht shenjash a imazhesh
flasin më urtësisht se sa unë. Miqtë e rinj në këto vite i kam dëgjuar më shumë
se moshatarët e mi. Por mësues i vetvetes nuk bëhesh dot. Dhe, sado-sado, puna
jonë është veç një pasiguri që zgjat gjithë kohën, gjithë jetën. Pasiguri që
duhet ta vësh poshtë. Si torreadori demin.
Mësova të punoj në kompjuter. Ky të jep dorë që
një tekst ta punosh me lehtësi dhe sa herë të duash. Por kjo ta bën të vështirë
atë tjetrën… ka një çast që duhet të ndalesh. Në përpunim e sipër mund të duket
“puna” mbi krijimin. Dhe le ta themi, vjen një kohë kur zotërimi i teknikave ta
bën aq të lehtë të shprehurit, sa këtu del një rrezik. Fillon me errësimin, me
shtimin e figuracionit. Me atë që “moderniteti” e kërkon pak të sofistikuar
poetin etj, etj. Po deri ku? Deri ku duhet shkuar, që mos ta dëmtojmë poezinë.
Dhe le ta themi se një prirje e tillë, në emër të asaj që është “moderne” edhe
e ka prekur kthjelltësinë. Tek unë dhe tek të tjerët.
E dini vendin e fshehtë ku është “bari” i fuqisë
suaj krijuese, po guva e frikës së burrit? “Profeti i pasmesnatës” të shpifet
shpesh?
Variantin e parë të vjershës “Profeti i
pasmesnatës” e kam shkruar më 1996. Por ajo ishte një vjershë “rebele”, nuk
vinte atje ku doja unë. Më 2003 ia gjeta anën dhe e solla në gjendjen që është.
Kam disa vjersha të tilla, ku jam orakull i vetes sime. Për mirë a për keq. Kjo
vjershë me njërën këmbëz të urës më kthen në minierë, me tjetrën hidhet për më
tej dhe mbetet pezull. Edhe për sot. E përgjithmonë në pezulli, në ajër.
Disa nga ne kanë parë në librat shkollorë të
historisë se si skllevërit ecin këmbadoras e rrëshqanë në minierat e lashtësisë
a të Mesjetës. Kështu punoja dhe unë. Ky u bë për mua realiteti im i gjallë dhe
i prekshëm, i përditshëm, e kisha mbi supe e deri në mushkëri në Shqipërinë e
viteve ’70. Në minierën e qymyrit në Memaliaj atëherë kështu punohej: gjunjas,
këmbadoras, rrëshqanë. Kam parë aty dhe të vrarë, dhe të sakatuar përgjithmonë.
Djem fare të rinj. Miniera ishte vend për fatkeqët. Herë-herë, si për ta
ngacmuar rrezikun, për t’i shkuar së keqes gjer në pikën më të fundme, futesha
me vetëdashje në vendet më të zeza të minierës, aty ku mund ta paguaje me kokë.
Aty ku e sheh vdekjen me sy. (Në ato vite më kërcënonin paq dy vdekje. Miniera.
Dhe vdekja morale, intelektuale. Të dytës, i druhesha më shumë). Kur futesh në
ato vendet ku lozet me kokën si në ruletën ruse, këtë e bën për të zgjedhur më
të keqen. E ç’ka më përtej?
Rrezikon dhe pas kësaj e ndien veten mirë. Luan
dhe mbetesh gjallë. Një rastësi të ka falur. Kjo të jep një gëzim të thellë dhe
të papritur. Ngaqë ti e do jetën. Ja, dhe fati nuk të paska lëshuar. I ishe
nënshtruar deri në fund këtij fatit tënd. Pa dhe e kishe cytur, duke kërkuar
prej tij më të keqen. Por, jo: Ai të mbronte.
Në fund të fundit, kjo lojë me rrezikun është në natyrën
e minierës. Disa prej minatorëve luajnë aq keq me rrezikun, sa një ditë
përqafohen me të përgjithmonë. Njeriu ikën, rreziku mbetet. Nuk ka ku të
shkojë. Për njeriun tjetër, për atë që vjen (pas një dite, pas një viti, pas
një shekulli…) dhe i futet në gojë, ai është prapë aty. Pret që të luash me të.
Dhe unë po mësohesha me rrezikun. Guxoja… Kjo është brenda natyrës sonë. Një që
nuk luan me rrezikun, ç’dreq njeriu është?
Këtë e dija që fëmijë. Një mbasdite vjeshte, kur
kthehesha nga ajo shkolla shtatëvjeçare e Buzit, stuhia e papritur më kishte
lagur paq. Përroi i fshatit përpara meje ishte i fryrë për lemeri. Dallgët e
një përroi të tillë mund të marrin me vete një kope të tërë. Nëna me ulërima
nga ana tjetër e përroit, më bërtiste që të mos hidhesha në ujë. Qull, ftohtë.
Prit e prit të ulej dallga dhe po vinte nata. Stuhia ikte e rrotullohej në të
prapë. Nuk donte të prante. Burrat më hodhën një litar, u lidha me të për
brezi, më tërhoqën dhe hov a zhyt më nxorën matanë. Dhe më pas kam luajtur… Mbase
jo vetëm me kokën time…
Njeriu vihet në inat me rrezikun, kur e sheh veten
si ajo kova e hedhur në pus e në të ftohtë. Duhet të heshtë aty. Nuk ka litar
që ta ngrejë, as ta lëshojë. Nuk durohet gjatë kjo ngrirje.Sidomos kur je në
shtrëngesë të dyfishtë. Policia e fshehtë të ndjek nga afër. Kjo ndihet.
Rasti ma solli që te miku im B. R. të takoj
punonjësin e degës së brendshme të Tepelenës që në vitet e minierës, mblidhte e
përpunonte denoncimet. Pas një viti, më tha ai, dhe pse nuk të kisha takuar
kurrë, të njihja aq mirë, sa që kur vinin thënie të dyshimta, kërkoja të
verifikohen. Ai nuk flet kështu, thosha.
Në Memaliaj që ishte vend klasik internimesh,
denoncimet bëheshin sheshit. Vullnetarisht. Kur kjo më ndodhi në Tiranë nga
miq, ç’mund të prisje nga këta që e adhuronin Sigurimin. Këndonin për të. Të
tillët ishin të shumtë. U kishin vënë dhe fëmijëve emrat: Sigurim, Sigurime.
Në Libohovë, një “miku” im mësues, që na qenkej
oficer i sigurimit në rezervë, më erdhi i pirë tapë ditën kur i kishte dhënë
fund Mehmet Shehu. Qante i pështirosur, mburrte M. Shehun dhe shante Enver
Hoxhën. E kundërshtova dhe e qetësova, sa munda. Pastaj e mora dhe e mbulova me
batanije në shtrat. Pa e zhveshur, me të gjitha rrobat në trup. Të nesërmen, më
pyeste se vallë ç’kishte thënë mbrëmë natën. I thashë se ashtu fare xurxull,
siç ishe, qaje për gjyshen tënde të vdekur kushedi sa vjet më parë. Vite më
pas, ai ma tha vetë se kishte qenë një provokim i pastër. Me përgjues.
Kështu, i rrethuar nga miniera dhe nga Sigurimi,
aq ngushtas dhe për një kohë të gjatë, të merrej fryma. Kjo është për mua ajo
që ju e quani guvë e frikës dhe e fuqisë së burrit. I shkruar më 1996-2003, kjo
do të thotë se gjendjet si në kohët e shkuara, si ajo te “Profeti i
pasmesnatës” mund të përsëriten edhe për sot, edhe për nesër…
Atëherë më mbetet të kthehem në guvë. Aty ku unë
abstenoj edhe ndaj të drejtave të mia më elementare, si i zënë në faj. Koha
është aq e padrejtë, aq absurde gjer në shkatërrimin e individit. Kjo është si
të futesh nën ujë dhe të mbash frymën, derisa fati të të thotë dil e merr frymë
sipër. Nganjëherë është e nevojshme të heshtësh, duhet të dish të heshtësh.
Në poezinë time nuk kam punë me të tjerët. Raporti
është unë dhe vetja, unë dhe fati i njeriut, jo unë dhe të tjerët. Do të thoni
po pse? Kujt i duhet kaq trishtim? Mendoj se arti duhet t’ia mësojë njeriut
përleshjen me fatin, me vdekjen. Durimin. Mund dhe të vdesësh nga pak. Në
traditën mitike babilonase dhe egjiptiane pranohet që pa vdekjen nuk mund të
ketë vazhdim të jetës. Pa sakrificën. Pastaj nis udhëto për më tej. Pa e kthyer
kokën pas. Udhëto. Udha është një nga mitet e poezisë sime.
Në ndodh që këtu a në ndonjë shkrim tjetër, i jam
referuar ndonjë “miku” të dikurshëm, pa ia përmendur emrin, kjo vjen se ky
dikushi ma ka bërë borxh dhe tani afër. Kur unë kam dashur të harroj, të hesht.
Edhe diçka. Ne mendojmë që të këqijtë e vrasësit
janë ata fatkeqët e periferive, ata të grykave e të rrugëve, ata që vënë maska,
marrin armët, zjarrin, thikat a sëpatat. Ata janë të tillë, por, pas pamjes
prej zotnijsh, më të zinj se ata janë ca prej nesh këtu në mes të Tiranës, në
mes të elitës dhe në krye të shtetit. Këta, më shumë se të gjithë, lejojnë që e
keqja të shtohet.
Do të lejonit të botonin poezitë që ju i keni
mbyllur si të padenja, siç kanë vepruar për shembull me Kavafin?
Kanë mbetur ende poezi andej-këndej në sirtarët e
mi. Po kurrë nuk do të doja, t’i botoj. Njeriu në jetën e tij gjithë-gjithë një
libër shkuan. Dhe kaq sa kam botuar, janë shumë. Disa herë jam matur ta lë
poezinë. Më 1983, natën e 31 janarit, më erdhi përgjigjja për refuzimin e një
libri poetik. Më dogjën keq vërejtjet me shkrim mbi secilën poezi. Ishin nga
ato që të varrosnin. Ja, prapë unë po bëja shakara me veten, me familjen time.
Nuk kisha as tre vjet që po punoja në arsim. Për daljen nga miniera Kadareja
ndërhyri me forcë dhe jo vetëm një herë tek kryesia e Presidencës së kohës. Pastaj
ndërhyri tek Sekretari i parë në Gjirokastër dhe te shumë të tjerë që të më
kthenin në arsim. Janë gjëra që njeriu nuk mund t’i harrojë kurrë. Të
ndryshojnë jetën.
Dhe ja… Shkruaja poezi që nuk pëlqeheshin për
botim. Atëherë u mora ca kohë me dramë. Po dhe me këto nuk e pata të lehtë,
sido që një dy drama u vunë në skenën e teatrit të Gjirokastrës. Për një të
tretë u bënë ca mbledhje, më larguan nga puna si libretist teatrit dhe, në se
ish drejtoresha e Radio Tiranës, Nefo Myftiu, ndjesë pastë, nuk do të niste tek
ata të partisë e të rrethit në Gjirokastër mikun tim Y. Çiraku, atëherë
këshilltar në Kryeministri, do t’ më kishin hequr dhe nga arsimi.
Më 1988 çova një libër që u bë gati për botim nga
Ilirian Zhupa, por ndryshimet që erdhën nuk e çuan në shtyp. Gjatë kohës që
punoja në minierë dërgoja vjersha në shtyp, nisa dhe dy libra për botim, por
m’i kthenin. Nuk e dija dhe nuk ma thoshin që isha pa të drejtë botimi. Këto
poezi, gjithë ato që më ktheheshin, unë nuk i kam ruajtur. Më linin një shije
të hidhur dhe i hidhja tutje. Ndaj, kur me kohë jam sjellë kështu me to, nuk
dua që dhe ndonjë që ka mbetur, të më botohet.
Sadik Bejko është në radhën e poetëve që ka
shkruar vetëm poezi. I përket një brezi, me bashkëkohës të ikur të viteve `70.
Krahasimisht me një vepër të kthyer në karton, siç është vëllimi poetik
“Rrënjët”. Intervista e mëposhtme është marrë prej pak vitesh nga Valdete
Andoni, e pabotuar në media, por që vjen për herë të parë në një rrëfim
dramatik, në 71-vjetorin e lindjes, të shënuar dje, më 20 shkurt 1944.
Kur ju shkruat poezinë “Rrënjët”, ishit një
malësor i brishtë që gjakun ia ndillte fërfërima e barit, por ju këlthisnit
sikur zëri i ndonjë gjyshi që digjej bashkë me zjarrin t’ju murmuriste:
“Rrënjët zgjaten nga që të tjerë s’i thanë këngët”. Ishit i papërgjegjshëm
atëherë për çka ju vinte figurshëm dhe a bën pjesë ky varg tashmë në
kuptimësinë tuaj për poezinë?
Jam nga ata që nuk shkruajnë me ndonjë program.
Shkruaj vetvetiu, se ndiej që dua të shkruaj. Ashtu sikundër papritur kupton se
po këndon nën zë… një brengë, një gëzim, një hata.Fjalët dhe melodia shkojnë
bashkë. Ashtu të vijnë për mbarë atë çast dhe jo ndryshe. Dhe të shkruash është
si të këndosh me vete. Jam nga zona të Jugut. Polifonia më ka mbështjellë me
tinguj, sapo kam lindur. Të kënduarit për mua është polifoni. Këndon vetëm, por
edhe zërat e tjerë të duhet t’i bësh po vetë. Sa të mundesh. Polifonia e lejon
të kënduarit me vete. Kur je fill në mal, në pyll a kudo. Këndon të vrasësh
vetminë, trembjen, shushatjen, përhumbjen. Këndon që të kthehesh te grupi. Nga
vetvetja te dyfishimi a trefishimi i vetes. Jehonën ta përcjell pylli, shkëmbi
a gryka e zymtë përballë. Këndon (shkruan) njësoj si të flasësh me vete. Një të
folur disi ndryshe.
Gjyshja ime këtë punën e të folurit me vete e
kishte aq të sajën, sa e merrje vesh edhe kur fliste pa zë. Ndonjë damar te
balli i dilte vendit dhe zhvendosej tutje-tëhu, diçka te nofulla lëvizte,
vetullat e saj e hapnin a e mbyllnin ballin aq lemerisshëm, sa të vinte frikën.
Kur errej, ajo dilte përballë malit dhe nuk e mbante më dallgën që e troshiste
përbrenda. Fliste dhe fliste pa pushim.Për të thoshin se kishte roitur. Po mua
nuk më dukej kështu. Ajo kishte nevojë të fliste me vete.Kishte nevojë dhe ta
dëgjonte me veshët e saj veten e saj. Ajo edhe qante shumë. Vetëm, në shtëpi
ose dhe me malin e me gurin përballë qante. Dhe falej e lutej përpara malit a
gurit a pemëve. Njerëzit nuk e merrnin shumë seriozisht, po unë e ndiqja nga
pas gjyshen Rubie dhe e kam dashur e më ka dashur shumë. Nuk i bënte keq
njeriu. Ishte plakë e sertë, por e përshpirtshme. Ama, ankthet i kishte me
barrë dhe dallgë-dallgë, ndaj donte t’i zbrazte, ku të mundte. Por gjithmonë
vetëm dhe me veten. Thënë më ndryshe, ajo ishte një natyrë meditative. Heshtte
sa heshtte dhe ia plaste. Monologu i pafund që i rridhte përbrenda, i dilte
përsipër si ai uji i zi që del nga goja e shkëmbit kur kanë rënë shumë shira
dhe mali i ngopur nuk i përmban dot.
I thashë vetëm për gjyshen këto më lart. Me një
ndryshim. Nuk e kam parë kurrë gjyshen time të këndojë. Kurrë. Nuk ia thoshte
për këngë. Nuk m’i tha këngët…
Kam jetuar gjatë në vetminë e natyrës që i vogël.
Fshatra të largëta si të braktisura. Kam ecur gjatë në mal e në pyll. Që fëmijë
ecja mendueshëm. Gjyshi im nga nëna, Smail Vrekua, nuk ma donte këtë huq. Isha
nja dhjetë vjeç, kur me ankim ia thoshte sime mëje: “Ky djalë yt nuk më pëlqen,
vjen i menduar. Nuk do ta ketë jetën aq të lehtë. Nuk ka ngjarë nga soji ynë”.
Ai ishte një njeri që dinte të vërente shumë dhe mirë. Hesapet i kishte si të
prera në kërcu. Nuk ta mbante shumë anën dhe as ia pyeste hallit.
Në shkollën shtatëvjeçare me një copë bukë në
çantë shkoja duke bërë katër orë rrugë me këmbë vajtje dhe ardhje. Isha nazeli
në të ngrënë dhe nëna ma gatuante darkën në një pjatë veçan. Rrobet… ato që
kisha, por ama m’i lante dhe arnonte si kuti e kartë të pastra. Qaja po të mos
më ngrinin nga gjumi, që të arrija me kohë në shkollë. Male, gryka, përrenj,
pyll dhe shumë erë. Në dimër akuj dhe ujq. Lartësi 800-900 metra mbi nivelin e
detit. Një herë bashkë me një moshatarin tim kemi ngrirë në tufanin e borës, po
Niazi Tafili, punëtori i mirëmbajtjes së rrugës, na gjeti shuk në anën e
xhadesë, ndezi zjarr e na solli në vete. Në këto rrugë të gjata për një fëmijë
kam bërë këngët e para me veten time. Dhe i këndoja sipas avazit të polifonisë.
Kisha lindur në një vend ku nxjerrja e bukës ishte
e vështirë. Duhet të ishe burrë i punëve të forta, i malit dhe i zallit. Vajtja
në shkollë, dhënia pas librave më ndau nga shokët e mi që, sa mbaruan klasën e
katërt, mësuan të prisnin lisin e malit a të merrnin kërrabën e bariut. Unë
isha “çun shkolle” për ta. Po merrja rrugën e librave për ta nxjerrë bukën. Si
më të lehtën. Ta dija sa e vështirë paskësh qenë kjo punë e librit! Kjo puna që
të bësh libra.
Sikur nuk dua ta pranoj, atë çka shkruhet në
përcjellje të ribotimit të librit tuaj të parë pas tridhjetë vjetësh,
“Rrënjët”: “Është nga kundërvëniet e pakta e të suksesshme poetike ndaj asaj
furie skematizmi ku gjendej poezia shqipe e viteve `70”. Në gjithë atë klimë
idhujtarie, me krena apo pa krena, ju nuk keni shpëtuar pa u vesitur, por tej
në thellësi të labirintit ndiej “thëngjij sysh” të një shpirti që do të sulet
nga dalja; pra të pranosh kundërvënien nuk më duket vlerësim.
Dhe unë nuk i pëlqej gjithmonë ato që thuhen për
librat. Sidomos atë që poezia është o pro diktaturës, o kundër diktaturës, nuk
e honeps dot fare. Më duket se që të dyja dalin në një qafë. Kurse letërsia
duhet t’i kapërcejë qafat, të jetë e nisur nga një kohë për të shkuar përtej
saj. Kundërvënia në letërsi… Ngrehina e madhe e letërsisë nuk është gjë tjetër
veçse histori kundërvëniesh. Libri “Rrënjët” do të vinte pas shtatë vjetësh nga
botimi i poezisë së parë në gazetën “Drita”, janar 1965. Deri atëherë kisha
çuar dy libra në ndërmarrjen botuese “Naim Frashëri” dhe nuk m’i pranonin.
Kadareja që m’i kishte botuar poezitë e para dhe që kishte shkruar mirë nja dy
herë për to, do të thoshte në referatin e një mbledhje për letrarët se të riut
të talentuar, S. Bejko, po ia kthejnë librat. Po bëhesha gati ta lija poezinë,
nxitja e tij më mbajti në punë.
Kisha punuar disa vite në arsim, kisha mbaruar
Institutin dyvjeçar për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe, kisha bërë ushtrinë në
brigadë pune, punoja redaktor në “Radio Tirana”, isha në prag të martesës me
gruan që kam, 28 vjeç, kur aty nga fundi i vitit 1972 doli libri “Rrënjët”.
Ishin vitet e liberalizmit, siç u quajt ajo kohë. Unë nuk mblodha gjithë sa
kisha shkruar më parë. Të shkruarit është një fillim nga e para, sikur nuk ke
shkruar kurrë asgjë, asnjëherë. Ky libër u shkrua në ato vite.
Me këtë libër bëra shumë miq. Nuk u prit kushedi
çfarë nga kritika. Kishin filluar mbledhjet, plenumet kundër muzikës, pikturës,
poezisë. Shfaqje të huaja. Arrestoheshin artistë. Po libri ishte pëlqyer në njerëzit
që takoja dhe mbahet mend edhe sot nga ata të brezit im. Kjo mbase se unë ende
kisha mbetur prapë ai malësori i brishtë, siç thoni ju. Mbase se lëndën e
vërtetë të librit e përbëjnë disa thelbe të tilla që vijnë nga jeta ime prej
malësori: rrënjët, bari, guri, rruga, zjarri, lumi, dheu, dashuria. Janë
simbole universale, tharme arketipale të poezisë.
Aty është dhe ai vargu “si ndodh që heshtin
ndonjëherë që të gjithë vallë ?”
Sa për idhujt… Nuk është se ne të gjithë nuk jemi
“vesitur” nga idhujt. Në poezinë e atëhershme ishte e domosdoshme që t’u bëje
hosana atyre. Ishte me detyrim. Nuk botoje dot një libër pa hosanara për
idhujt. E vërteta: unë nuk i kisha fort për zemër, si dhe shumë e shumë të
tjerë. Nuk kam përse ta zgjas. Por… mbase mendtë vijnë me vonesë. Pse të mos
shkruaja pesë a dhjetë poema të forta, me rroftë e me tralala për idhujt? Dhe
të tjerët që s’i donin, bënë poema të tilla se ashtu e donte puna, mbijetesa.
Edhe më pas nuk u bëra dot poeti i revolucionit, patetiku, luftaraku…
Me përvojën e deriatëhershme unë i kisha fshirë
gjer me lëkurën e trupin tim, pluhurat e baltërat e shumë udhëve, të shumë
fshatrave. Njerëzve jeta u peshonte gjer në palcë. Po e dija dhe sa e
rrezikshme ishte ta kruaje me idhujt. Nuk kisha mbështetje tjetër, veç vetes.
Ama dija dhe atë: në letërsi duhet të jesh i ndershëm. Sa më shumë të mundesh.
Ajo që Rrënjët më bëri me miq mbase qëndron te një
frymë e tërë librit. Ishte një frymë humanizmi, një ton intim, meditativ dhe
personal. Ndonjëherë dhembshuria për tjetrin “buçiste” fort, si te ai vargu:
“nuk e di pse na takon t’ia prishim dikujt ëndrrat…”, “shtrojmë kalldrëm të
ftohtë në jetën e dikujt të pafaj”. Një ogur për veten? Një dhimbje për
fatkeqët, të pafajët. Dhe ajo që ne ndjehemi fajtorë ndaj tyre. E provojmë aq
shumë këtë ndjenjë në rininë tonë. Më vonë mësohemi me vrazhdësitë e jetës. Por,
po e pate tënden, kjo ndjenjë prapë të mbetet.
Në ato kohë nuk kishte shumë thirrje të tilla.
Toni duhet të ishe luftarak. Jo mëshirë, jo dhembshuri… Unë, malësori, sillja
ca ndjeshmëri të rrënjëve, që atëherë nuk guxonin të ngrinin kokë. Pse ta
zgjas? Librat janë më të mençëm se sa vetë autorët. Nuk është se kisha bërë
ndonjë program a gjë tjetër, veç isha shprehur ashtu siç ndieja. Simbolikën e
kisha marrë nga “rrënjët”, shprehjen e kisha holluar nga librat që lexoja. Në
ato vite në Tiranë qarkullonin nën dorë Lorka, Preveri, Kuazimodo, Seferis,
surealistët… Në rini je i djegur për të qenë në kohë… për të qenë një çikë
modern. Por libri nuk më solli fat. Do të vinte viti 1973… Plenumi i Katërt…
libri do të ndalohej jozyrtarisht… do të shkoja në minierë, minator galerie.
Për gjashtë vjet nxirrja qymyr guri. Pa të drejtë botimi…
Duke pranuar hapësirën kozmike të krijuesit a e
gjeni të nevojshme ngjizjen me atë që quhet psikologji etnike e artistit?
Duke folur për “rrënjët” e kam thënë këtë.
Shkrimtari lëndën më bazë të punës së tij ka gjuhën dhe kjo e përfshin patjetër
atë që quhet psikologji a përkatësi etnike. Shkrimtarët lindin në gjuhën që
shkruajnë, i përkasin qytetërimit që është ngjizur nga kjo gjuhë. Prej gjuhës,
me të cilën shprehen artistikisht, përcaktojmë etnicitetin e tyre letrar. Gjuha
të vë në lidhje me një të jetuar gjatë të paraardhësve të tu, me një vend të
caktuar. Edhe me fatin, me atë si kanë jetuar, menduar e ndierë. Ana tjetër
është dhe natyra, gjeografia e vendit ku një shkrimtar ka lindur. Këtu fëminia
dhe vitet e formimit kanë peshën e tyre. Nuk mund ta veçosh nga shkrimi im
malin, reliefin e thyer të vendit tim. Po ashtu dhe atë që ndonjëherë
regjistrat e zërat janë në orkestrimin e asaj që quhet polifoni. Jemi një
qytetërim që duam ta themi atë që ndiejmë. Një qytetërim që edhe vdekjen edhe
gazin i ndiejmë fort. Dhe i shprehim fort. Në qytetërimin tonë burri duhet të
dijë të këndojë, të kërcejë, të bëjë muhabet, të mbajë miq, të jetë i pijes dhe
i shoqërisë. Këto vijnë nga që jeta në mjediset tona bëhet në grup. Shkrimtari
shqiptar që i ka respektuar këto kërkesa, ka qenë më i popullarizuari. Problemi
është se letërsia bëhet në vetmi, jo gjetkë.Nga ana tjetër, poezia popullore
shqiptare nuk e ka penguar artistin që të jetë shkrimtar i cilësisë së lartë.
De Rada qe i pari që dha shembullin. Lasgushi erdhi nëpër këtë hulli, mbase
edhe më bujshëm se sa ai. Ata, në mënyrën e tyre, ditën të jenë shqiptarë dhe
universalë njëherësh.
Intervistoi: Valdete Andoni
