Fatmir Terziu
“Gruaja me të zeza” i Lazër Stanit flet që në titull. E zeza, pikërisht ajo e zezë që paralajmëron autori nuk është e strukur. Ajo shfaqet në tërë kuptimin e saj, në tërë domethënien e saj, komunikimin tregues edhe pse në fakt në pamje të parë është e zeza e veshjes pas vdekjes së njeriut. Por në thelb është e zeza që gatuan fabulën në tregimin e Stanit: “Nuk e duroja Dilanën edhe pse ishte e pastër e vishej mirë, krihej e çkrihej e mbërthehej me kopsa se fliste shumë fjalë të pista që bënin të më skuqeshin veshët, kurse gjyshi, edhe pse nuk përdorte kurrë fjalë të tilla, argëtohej me fjalët e saj, shkrihej së qeshuri, i shkëlqenin ata sytë e mëdhenj e të zinj, kurse në buzë i varej një tallje e lehtë, e patëkeq, që unë nuk e kuptoja se me kë e kishte: me Dilanën që llapaçiste mbarë e prapë apo me mua, që skuqesha e turpërohesha prej marrëzive të saj që nuk kishin të sosur. Më dukej se te kjo krijesë e vjetruar qenë mbledhur gjithë të zezat. Fjalët e ndyra, ëndrrat e këqija, historitë e shumta dhe të pakuptimta që të linin në kllapi, sidomos kur zbulonin të fshehtat e grave.”
Një grua në kulmin e huqit të saj. Një gjysh që shfaqet në kraterin, strofkën dhe karakterin e tij. Një djalosh që prodhon vetën e parë dhe dikton moralin e tij, moralin e ambientit që e rrethon dhe lidhjeve njeri në seksin e kundërt, duke u shfaqur nën nerv e mentalitet të ndjeshëm deri në turp. Një paralelizëm figurativ që vjen i hapur deri në grimën e fundit dhe komunikon lirshëm në hapësirë, kohë dhe vend.
Tregimi vjen i gjallë. Ngjarja duket dhe besohet si e përjetuar. Karakteret qartësojnë. Motivi godet në primaren dhe e ngjit atë në piedestalin ku tregimi duhet të jetë sot. Kështu përhumbja vjen e qëllimshme, se fjala shton kureshtjen. Dhe kureshtja depërton si një tufë rrezesh e prodhon interesin e njeriut për fatin dhe faktin e të përfshirës. Fjalët e çiltra dhe sinqeriteti e vendos edhe të fshehtën në hapësirën publike, madje edhe më personalja del sheshit, rrëfehet dhe bëhet e prekshme nga shqisat e lexuesit. Këtu sensibiliteti seks-kundërshti ngjall ambulanten e interesit. Ndërsa karakteri “Imgjysh” është një shtesë retorike e moralit, aty në fakt produkti i historisë që mbështjell fatalitetin që argumenton të zezën është një shtysë që inkuadrohet për të njohur e rinjohur atë plotësisht. Dilana nga ana tjetër edhe pse është një kundrinë plotëse e çdo detaji, në thelb ajo është edhe mbartëse e lidhjes që autori e bën simptomë kohe dhe argumenti.
Ngjarja vendoset në një hapësirë kohore të papërcaktuar, por të ekuilibruar në rrjedhën e karakterit djalosh që kryen shëmbëlltyrën e vetës së parë, për të bërë pikëlidhjen. Ai është një djalosh që bie pre e duarve të gjata të Dilanës, po aq edhe të fjalës së saj që godet trurin e tij në aspekte psikologjike e tundosëse. Përskuqja e tij është një antitezë e ngjyrës së rrobes së saj, por edhe një truk autorial që lëmon në sipërfaqen e brishtë për të prodhuar abrivitetin e kuadraturës sfiduese. Ky abrivitet vjen nga fjalë që në moshën e tij ndikojnë shumë dhe ngacmojnë së tepërmi. Ngacmimi nga elementë gjuhësore që lidhen me femëroren, si aspekt biologjik në tregim, por edhe si një aspekt sensual duket arritje dhe këtu tregim fiton më shumë frymëmarje, edhe pse “Dilanës i shfaqet marrja e frymës në brendësi të shtëpisë”, të cilën autori e shpjegon me fjalën e saj: “Para se gjyshi të thoshte një fjalë, ajo shtoi se i pëlqente të rrinim këtu jashtë se brenda i zihej fryma. Ajo tha se kjo verë e zgjatur deri në tetor, nuk po ia bënte qejfin se kushedi pastaj se çfarë rrebeshesh do të vinin nga Podgorica, se kur po vinte te ne, kishte vërejtur qiellin dhe i qe dukur i shpëlarë e disi i çartur, jo si dikur.”
Hyrja e rrezeve të diellit të pasdites dhe ulja e tij mbi kodër duke rrëshqitur pjerrtas nëpërmjet gjetheve të drurëve të mëdhenj që rrethonin shtëpinë e vendndodhisë është një paralajmërim konfigurativ, por edhe një filiz i përzgjedhur nga figuracioni tipik i prozës më të përparuar me qëllim të prodhojë e paralajmërojë sfumimin e një shoqërie që gërryhet ‘te porta e madhe e oborrit’, aty ku pikërisht ngjiz pamorja reale me Dilanën dhe arsyet e një tregimi të tillë potencial.
Mënyra për të treguar qiellin ka kuptimin e vet. Qielli shikohet në mënyrën që njeriu përzgjell, por edhe në mënyrën se si tregimi e përcakton atë. “"Qielli nuk është më si tridhjetë vjet më parë, Koko", tha Dilana, më mori mua mes krahëve dhe më përqafoi, më puthi fort në faqe, duke mi ngjitur buzët pas lëkurës e që mua më shkaktuan një ndjesi jo si herët e tjera: mu dukën më të ngrohta dhe më të lagështa. Me gishtërinjtë e dorës së djathtë kërkoi të më prekte seksin e strukur nën pantallona, po unë ia shtyva dorën me forcë, pothuajse i trembur nga ky zakon i saj i keq.
"I doli lezeti dreqit, tha. U rrit."
Këtu fillon e zbulohet, lidhja e fshehtë intime që e bën Dilanën të rikujtoj qiellin e viteve më parë, ndoshta të atyre viteve kur ajo kishte forcuar marëdhëniet me gjyshin. Nga ana tjetër rrëfimi isaj deri në detaj i historisë së burrit të saj, nuk është thjesht një hakmarje, që mund të kuptohet në veprimet, sjedhjen apo etjen e saj, por si një sublimitet për të ndriçuar karakterin e saj. Këtu shumë gjëra vijnë në mendje:
“…kur papritmas ia këputi:
"Më ka tradhtuar burri!"
Imgjysh qeshi më zë të lartë, siç nuk e kisha dëgjuar kurrë më parë. Qeshi shumë, e pastaj e zuri një kollë e zgjatur, po prapë, kur iu qetësua kolla, vazhdoi me të qeshurën e tij tashmë të shtruar dhe të ëmbël, e cila të mbetej në vesh për një kohë të gjatë. Unë pashë se edhe Dilana po qeshte, madje mu duk se ndjehej e lumtur nga kjo tradhti. Nuk po kuptoja se çfarë po ndodhte midis atyre të dyve, pse po qeshnin aq shumë kur të paktën Dilana duhej t'ia plaste të qarit. Më erdhi keq për fqinjin tonë, Lucën, edhe pse nuk e doja se më ndiqte me një zdap kur ngjitesha në kumbullat e tij që ishin më të mirat në fshat, më kërcënonte se do të më lëshonte qenin e zi veshcuran, që do të më shqyente katërqind copash. Imgjysh me Dilanën mu duk se po e tallnin, kurse unë e dija, nuk e kishte zemrën e keqe.
"Hë o Kokë, ç'i thonë kësaj të tradhtojë burri pas katërdhjetë vjetësh martesë? Kësaj ç'i thonë?", vazhdonte me të sajat Dilana. Sytë i shkëlqenin fort, kurse gjyshi, kur u qetësua, i tha se po dërdëlliste kot se nuk i besonte, se Luca tërë jetën e tij më shumë ka shikuar lopët se sa gratë.
E mora inat tim gjysh dhe u bëra gati të shkoja në dhomën time e të merresha me mësimet. Po Dilana më tha të lija çantën aty e t'i sillja një gotë ujë të ftohtë se po i thahej fyti. "Dhe i thuaj nënës të na bëjë dy kafe", tha gjyshi që e thërriste time 'më njësoj si unë "Nënë".
Kur u ktheva me gotën e ujit, Dilana po tregonte historinë e të shoqit. Ajo po thoshte se ia tregoi vetë, sapo hyri në shtëpi. "Ishte bërë si gjynah, qyqari", vazhdonte Dilana gjithë afsh. Piu deri në gjysmë gotën e ujit që i solla unë, vendosi gotën me kujdes në tryezën e vjetër, duke u kujdesur që të mos i rrëzohej në plasat e zgjeruara të dërrasave, dhe tregoi historinë, pa i shtuar e pa i hequr asgjë, ashtu siç i ishte rrëfyer asaj nga i shoqi.
Imgjysh e dëgjonte moskokëçarës, duke thithur llullën e tij, ndërsa mua çdo fjalë e saj më ngulitej në tru, aq e jashtëzakonshme dhe tërheqëse më dukej e gjithë historia. E ndjeva se isha skuqur. Zemra më rrihte fort, trupi më dridhej si i pushtuar nga ethet.
Ky Luca na paskësh shkuar atë paradite në shtëpinë e Dragës se i pihej një kafe, po burrat e shtëpisë nuk na qenkëshin gjendur aty. Ata na paskëshin pasë shkuar të thurnin një megjë në anën tjetër të lumit, ndërsa Draga, na e paskësh pritur me gjithë të mirat, me kafe e me pije e madje, na i paskësh afruar edhe një tryezë të vogël përpara ku kishin lënë gotat e pijeve dhe kafet. Dhe i qe ulur ngjitur në minder dhe po pinin kafe si njerëz, kur ajo na paskësh hapur këmbët dhe e kishte tërhequr Lucën mbi vete.
"As brekë nuk kishte veshur, kuçka", i kishte treguar më vonë së shoqes, Luca.
"Zoti më mori mendjen dhe u ndyva", i kishte thënë ai së shoqes dhe një kokërr loti i kishte zbritur faqeve, aq shumë ishte penduar.”
Mosha e fiksuar e karakterit, Gjysh, që kish kaluar të gjashtëdhjetat, flokët e tij të thinjura dhe balli i tij i lartë e tërheqës, flasin dhe paraqesin më shumë se një detaj që në këtë rast nuk tretet vetëm tek morali, nevoja biologjike e sekseve të kundërta, argumenti njerëzor e ligjësitë e tij, por diçka më e madhe se kaq, që lidhet me një simbiozë të rrethuar nga ‘kështjella’ paranojake deri në aspekte të shthurura patriarkale. Lidhja e natyrshme me të qenit lexues vjen në një moment tipik, ku gazetat dhe librat në tryezë janë një arsye më shumë në këtë vorbull enigmatike që autori e mban të strukur deri në kulmin e nevojshëm.
Lazri me intuitën dhe logjikën e tij di mjaft bukur të analizojë fjalëshumtën me një racionim fjalësh dhe me një fjali paksa të stërzgjatur, por të domosdoshme. Edhe pse fjalia e Lazrit, jo pak herë është e zgjatur, madje me shumë kallëzues, ajo duket gjithmonë edhe më e rëndësishme në tregim, në mënyrën e tij tipike të të treguarit rrjedhshëm e me një lidhje logjike. Në këtë mënyrë argumenti i Stanit, në tregim vjen si një lidhje me logjikën e analistes së mirënjohur britanike Catherine Tate, që sheh fjalinë si një pikë jo shumë të rëndësishme në të shkruarën në prozë. Tate, duke debatuar me flamurtarët e një fjalie të strukur nën ombrellën e së shkurtrës shprehet se e shkruara e tillë ‘gjithmonë nënkupton të pashkruarën’, sepse në leximin tim më krijon lodhje dhe unë duhet të bëj çdo gjë që të nxjerr atë, pra kuptimin e tregimit në vendin e duhur. Vëmendja e Tates në tregimin e Stanit lexohet sidomos në këtë paragraf: “Ajo shfaqej te porta e madhe, atëherë kur nuk e prisje, ndalej një çast te pragu, shkundej e ngrinte kryet lart, sikur gëlltiste diçka që mbllaçiste në gojë dhe këpuste ndonjë fjalë që mua më linte pa mend e më frikësonte, më bënte të mbyllesha në vete. Tjetërkujt në katund nuk ia shkelte derën. Gjithmonë thoshte: "Çfarë burrash janë këta, i lag shiu kot!" Qëkur dy djemtë e saj gjetën punë në qytet dhe ajo mbeti vetëm me të shoqin në fshat, hynte e dilte nga tre-katër herë në ditë në shtëpinë tonë, gjithnjë i thoshte nënës që të mos pështjellohej e të merrej me punët dhe shtrohej në bisedë me gjyshin, sikur të mos ishin parë prej kushedi sa vitesh. Fliste shumë e papushim, gjithmonë sillte një lajm të ri, të mirë a të keq, tregonte ndonjë ngjarje të sapondodhur dhe e peshonte me gjyshin, sikur ata dy të vendosnin për secilën ngjarje fundin e përcaktuar. Dilana merrte e jepte me duar, zgjaste kokën përpara e mprehte sytë shkëndijues, i thoshte gjyshit se Marlekët na qenkëshin një racë robi e mbaruar se edhe me ndrikullat e veta na paskëshin pas punë. Ose ndodhte që i lëshonte krahët poshtë, ngrinte sytë lart, lëshonte një psherëtimë të thellë, aq sa më dukej se i këputej fryma, shqiptonte diçka të turbullt për të ritë e saj dhe fliste si me vete: "Kush i lakmon kësaj jete është shtazë".”
Në vazhdimin e tregimit deri në pikën e fundit kur autori thyen normën lineare ndeshja me fundin që lidhet me vdekjen e protagonistit, pushton një interes tjetër, atë që tregimi e lë për ta përballur në vetvete. Këtu ndjehet stili që të bën të ndjekësh këtë autor: “Edhe sot e kësaj dite sa herë shkoj në qytetin e vogël ku banojnë prindërit e mi, tashmë të lodhur e të drobitur nga pleqëria, i pyes edhe për Dilanën, në rron a s'rron më dhe a mbahet. Dhe gjithmonë, im atë ma pret me inat: "Ende nuk e ka marrë dreqi hisen e vet. Karafilja nuk i hoqi kurrë rrobat e zisë qyshkur vdiq ai, gjyshi yt i bukur". Dhe flet me urrejtje, sikur imgjysh të mos ishte babai i tij.”
Nuk ka komente:
Posto një koment